Ποιος τελικά ευθύνεται για τον εκτοπισμό των κατοίκων;

Ποιος τελικά ευθύνεται για τον εκτοπισμό των κατοίκων;

Κωστής Χατζημιχάλης*

Ο νέος δήμαρχος έχει προεκλογικά υποσχεθεί για τη μετατροπή της Βαρβακείου Αγοράς «σε Govent Garden». Με τη βοήθεια του νέου πρωθυπουργού, κ. Μητσοτάκη, δεν θα διστάσουν να δημιουργήσουν μια μίνι διατροφική έρημο στο κέντρο της πόλης, δίνοντας τη χαριστική βολή σε ό,τι πιο ζωντανό απομένει, αλλά και στην τροφοδοσία των λαϊκών τάξεων.

Τα τελευταία χρόνια γίνεται μεγάλη συζήτηση για τα προβλήματα που έχουν δημιουργήσει οι βραχυχρόνιες μισθώσεις κατοικιών στα κέντρα των πόλεων και ειδικά της Αθήνας, γνωστές ως Airbnb. Η συζήτηση είναι πολωμένη μεταξύ υποστηρικτών (γιατί τα οικονομικά οφέλη είναι σημαντικά) και πολέμιων (γιατί το ίδιο ισχύει και για τις αρνητικές επιπτώσεις). Οπως έχει επαρκώς τεκμηριωθεί, η σημαντικότερη αρνητική επίπτωση είναι η συμβολή των βραχυχρόνιων μισθώσεων στον περιορισμό της προσφοράς κατοικιών, για ενοικίαση ή αγορά στο κέντρο των πόλεων, στην άνοδο των ενοικίων και των τιμών των ακινήτων (διάβαζε αύξηση γαιοπροσόδου) και στον σταδιακό εκτοπισμό των μόνιμων κατοίκων.

Οι τελευταίοι, εκτός από την πίεση της γαιοπροσόδου, αντιμετωπίζουν και άλλες σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις που συμβάλλουν στον εκτοπισμό. Μεταξύ αυτών είναι ο περιορισμός των δυνατοτήτων κάλυψης σε απόσταση περπατήματος καθημερινών αναγκών σε διατροφή με φρέσκα προϊόντα (π.χ. κλείνουν μανάβικα, κρεοπωλεία και σουπερ-μάρκετ και ανοίγουν ακριβότερα μίνι μάρκετ με συσκευασμένα τρόφιμα και μίνι πλυντήρια), ενώ οι κοινωνικές εξυπηρετήσεις σε νηπιαγωγεία και σχολεία κινδυνεύουν κι αυτές από την έλλειψη μαθητών.

Ο νέος δήμαρχος κ. Μπακογιάννης είχε απειλήσει προεκλογικά ως προς τη μετατροπή της Βαρβακείου Αγοράς «σε Govent Garden». Με τη βοήθεια του θείου του, νέου πρωθυπουργού, κ. Μητσοτάκη, δεν θα διστάσουν να δημιουργήσουν μια μίνι διατροφική έρημο στο κέντρο της πόλης, δίνοντας τη χαριστική βολή σε ό,τι πιο ζωντανό απομένει, αλλά και στην τροφοδοσία των λαϊκών τάξεων.

Οι παραπάνω αρνητικές επιπτώσεις δραματοποιούνται από τα θύματα του εκτοπισμού και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (ΜΜΕ) που περιγράφουν «γειτονιές χωρίς κατοίκους», «τουριστικά γκέτο» κ.ά. Χωρίς να υποβαθμίζω τα υπαρκτά προβλήματα της τουριστικοποίησης και του Airbnb, στο κείμενο αυτό θα προσπαθήσω να περιγράψω, πρώτον, ότι ο εκτοπισμός κατοίκων από το κέντρο δεν οφείλεται μόνο ή κυρίως στις βραχυχρόνιες μισθώσεις, αλλά σε περισσότερο μακροχρόνιες διαδικασίες, τουλάχιστον από τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Δεύτερον, θα περιγράψω δύο σημαντικές αναδιαρθρώσεις του κεφαλαίου, οι οποίες είναι πίσω από την τουριστικοποίηση και τις βραχυχρόνιες μισθώσεις και συνδράμουν στην ταχύτατη εξάπλωσή τους, εκτοπίζοντας παλιούς και εμποδίζοντας νέους κατοίκους να βρουν φτηνή κατοικία.

Αποφεύγοντας τον «βραχυπροθεσμισμό» (short-terminism), δηλαδή την ερμηνεία κοινωνικών φαινομένων αναζητώντας τεκμήρια μόνο στο πρόσφατο παρελθόν (στην περίπτωσή μας τα χρόνια που εμφανίστηκαν επιθετικά οι βραχυχρόνιες μισθώσεις), σημειώνω ότι στις δύο τελευταίες δεκαετίες 1991-2011, ο Δήμος Αθηναίων έχασε περίπου 180-200.000 κατοίκους προς περιφερειακούς δήμους με πράσινο, μια διαδικασία προαστιοποίησης.

Προσέλκυσε όμως άλλους 150.000, τους χιλιάδες μετανάστες/ριες-πρόσφυγες που έδωσαν τη νέα πολυεθνική ζωντάνια που γνωρίζουμε. Αυτοί και αυτές παραμένουν «αόρατοι» και «ανεπιθύμητοι» για τις κυρίαρχες τάξεις και τα ΜΜΕ που ελέγχουν, τα οποία μεμψιμοιρούν για την ανασφάλεια, την εγκληματικότητα, τα ναρκωτικά που διώχνουν τους φιλήσυχους κατοίκους-οικογενειάρχες. Μ’ αυτό τον τρόπο ρίχνουν στη λήθη τις δικές τους λανθασμένες έως καταστροφικές οικονομικές και θεσμικές επιλογές και τα πολεοδομικά σχέδια από τη δεκαετία του ’80 και ’90 μέχρι σήμερα, τα οποία έφεραν το κέντρο της πόλης στη σημερινή κατάσταση. Εκτός λοιπόν από τη μακρόσυρτη τάση προαστιοποίησης, ας θυμηθούμε μερικά παραδείγματα για τα οποία υπάρχει αλλού συγκεντρωμένη τεκμηρίωση.

1. Η μεταφορά υπουργείων, δημοσίων υπηρεσιών, του Εφετείου και του Ειρηνοδικείου απομάκρυναν 3-5.000 υπαλλήλους, πολλοί ήταν κάτοικοι του κέντρου και σίγουρα καταναλωτές. Επιπλέον δεκάδες μεγάλα ακίνητα ιδιοκτησίας του Δημοσίου ή κληροδοτημάτων παραμένουν κενά, πιέζοντας προς τα κάτω τις αξίες γης και δημιουργώντας «νεκρές» περιοχές στο κέντρο της πόλης. Αντίστοιχη αρνητική επίπτωση θα έχει, αν ποτέ υλοποιηθεί, η διαχρονική πρόταση από την οικογένεια Μητσοτάκη για τη μεταφορά της αρχιτεκτονικής σχολής εκτός κέντρου και τη μετατροπή του ιστορικού κτιρίου Καυταντζόγλου σε μουσείο.

2. Τα δεκάδες malls και μεγα-πολυκαταστήματα που δημιουργήθηκαν στις περιφερειακές συνοικίες ως «Ολυμπιακά Ακίνητα», δημιούργησαν εκατοντάδες χιλιάδες τ.μ. εμπορίου εκτός κέντρου, με δραματικές επιπτώσεις στο λιανεμπόριο και την απασχόληση.

3. Οι πεζοδρομήσεις. Μπορεί να γλιτώσαμε για την ώρα την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου, αλλά δεκάδες άλλοι μικρότεροι κεντρικοί δρόμοι πεζοδρομούνται καθημερινά με αποτέλεσμα να κλείνουν τα παλιά χονδρεμπορικά και να κατακλύζεται ο δημόσιος χώρος από τραπεζοκαθίσματα. Οι σταθερές θέσεις απασχόλησης αντικαθίστανται από ευκαιριακή, χαμηλόμισθη νεανική απασχόληση και φυσικά υψηλή ηχορύπανση.

4. Από τη δεκαετία του 1990, και κυρίως από το 2000 και μετά, αυξάνονται οι κενές κατοικίες στις κεντρικές περιοχές και το 2011 στον Δήμο Αθηναίων ήταν 132.000. Η οικονομική κρίση επιδείνωσε την τάση και έτσι μετά το 2015 το κενό κτιριακό απόθεμα του κέντρου αποτελεί έναν ελκτικό προορισμό για επενδύσεις real estate.

5. Μεγάλη ώθηση στη τελευταία τάση έδωσε ο νόμος 4251/2014, γνωστός ως «χρυσή βίζα», βάσει του οποίου οι πολίτες εκτός Ε.Ε., που αγοράζουν ακίνητα αξίας 250.000 και άνω, μπορούν να αποκτήσουν, αυτοί και τα μέλη της οικογενείας τους, άδεια παραμονής και εργασίας στην Ε.Ε. Μέχρι σήμερα περισσότεροι από 4.500 «επενδυτές» έχουν αξιοποιήσει αυτό τον νόμο (όχι πάντα με νόμιμες διαδικασίες) και το 78% των αγορών σε ακίνητα συγκεντρώνεται στην Αττική.

Η οικονομική κρίση από το 2009 επέδρασε αρνητικά στις αξίες γης και στα ενοίκια στις κεντρικές περιοχές. Η σταδιακή ομαλοποίηση της μακροοικονομικής κατάστασης μετά το 2015 με παράλληλη διατήρηση των αρνητικών επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού που διατηρούσαν κατοικίες στο κέντρο, δημιούργησαν το κλασικό «χάσμα γαιοπροσόδου» που αναφέρει ο Νιλ Σμιθ: ενώ το οικονομικό κέρδος από τη γαιοπρόσοδο μειωνόταν ή παρέμενε στάσιμο, οι οικονομικές προοπτικές ανάκαμψης διευρύνονταν, δημιουργώντας κίνητρο για επενδύσεις real estate με πρώτες τις τουριστικές. Από το 2014 μέχρι σήμερα δόθηκαν δεκάδες άδειες για νέα ξενοδοχεία στο κέντρο, η πόλη μετατράπηκε σε προορισμό city break, ενώ οι βραχυχρόνιες μισθώσεις τύπου Airbnb έδωσαν μια οικονομική ανάσα σε ορισμένα φτωχοποιημένα, αλλά και μεσαίου εισοδήματος νοικοκυριά.

Ομως στο ίδιο διάστημα -και ως αποτέλεσμα των παραπάνω- οι αξίες γης και η γαιοπρόσοδος άρχισαν, σιγά σιγά και διαφοροποιημένα γεωγραφικά, να αυξάνονται. Η γαιοπρόσοδος στο κέντρο της Αθήνας (με εξαίρεση ορισμένους εμπορικούς δρόμους και κάποιους θύλακες) ήταν και προ κρίσης χαμηλότερη από άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.

Ηταν λοιπόν αναμενόμενο από την καπιταλιστική αγορά, μετά την έξοδο από τα μνημόνια, να «κάνει τις απαραίτητες διορθώσεις», ώστε η αξία των ακινήτων να πάρει την ανηφόρα. Οι κεφαλαιούχοι εξωτερικού ήταν σε καλύτερη θέση για την εκμετάλλευση της ευνοϊκής συγκυρίας και έσπευσαν να επενδύσουν σε μετατροπές οικοδομών σε ξενοδοχεία ή διαμερίσματα για βραχυχρόνια μίσθωση και δημιουργία νέων γραφείων και φυσικά κανείς δεν ενδιαφέρθηκε για κατασκευή νέων κατοικιών.

Κάπως έτσι φτάσαμε στο σημερινό πρόβλημα έλλειψης κατοικίας στις κεντρικές περιοχές, οι οποίες τώρα περιλαμβάνουν και παραδοσιακές γειτονιές κατοικίας, όπως το Κουκάκι, το Παγκράτι, την Κυψέλη, του Ζωγράφου κ.ά.

Ο καπιταλισμός της πλατφόρμας

Η διαδικτυακή οικονομία έχει εντελώς διαφορετικές συνέπειες από αυτές που επέφερε π.χ. η βιομηχανία: ο λόγος των θέσεων εργασίας που καταστρέφονται προς τις θέσεις εργασίας που δημιουργούνται είναι εξαιρετικά μεγάλος, ενώ οι πραγματικές βελτιώσεις στο βιοτικό επίπεδο των πολιτών είναι περιορισμένες

Θέλω τώρα να συνδέσω τις παραπάνω παρατηρήσεις με τις σημαντικές αναδιαρθρώσεις του κεφαλαίου τα τελευταία 20 χρόνια, οι οποίες έχουν μεγάλες επιπτώσεις στις πόλεις, στην καθημερινή μας ζωή και στα προβλήματα στέγης. Ολοι και όλες ακούμε νέους όρους όπως οικονομία της γνώσης και του internet, χρηματιστικοποίηση, τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, ψηφιακή οικονομία, ηλεκτρονικό εμπόριο και τραπεζικές ανταλλαγές κ.ο.κ. Τι ενώνει όμως αυτούς τους όρους με τις αρνητικές επιπτώσεις που περιέγραψα πριν για το κέντρο της Αθήνας; Διακρίνω δύο κυρίαρχες τάσεις αναδιάρθρωσης.

Η πρώτη τάση αφορά την αναζήτηση από το κεφάλαιο κερδών από την απομύζηση ενοικίων ή γενικότερα προσόδων και όχι από παραγωγικές επενδύσεις. Είναι μια τάση που χαρακτηρίζει όλες τις αναπτυγμένες οικονομίες στον παγκόσμιο Βορρά, με εξαίρεση ίσως τη Γερμανία. Από την κλασική και γνωστή σε όλους/ες περίπτωση της γαιοπροσόδου από ακίνητα, αγρούς και real estate μέχρι τις ιδιωτικοποιήσεις κοινωφελών υπηρεσιών, την ενοικίαση εργαζομένων, τις τραπεζικές μετοχές, τις εξορύξεις, τις πατέντες κάθε είδους, τις αγορές «κόκκινων» δανείων και πολλά άλλα.

Αυτοί οι ραντιέρηδες νέου τύπου, όπως και οι παλιοί, δεν παράγουν κάτι χρήσιμο, δεν δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας και νέες αξίες, αλλά αναδιανέμουν προς όφελός τους, δηλαδή υφαρπάζουν, τις αξίες που έχουν παράξει άλλοι. Οι υπερπλούσιοι αυτού του πλανήτη, αλλά και της χώρας μας, το περίφημο 1% ή και 10%, ανήκουν σ’ αυτήν την κατηγορία. Δεν είναι τυχαίο ότι οι τελευταίοι διπλασίασαν τα εισοδήματά τους κατά τη διάρκεια της πρόσφατης κρίσης.

Η δεύτερη τάση αφορά την αναζήτηση κερδών από την εξόρυξη ενός νέου τύπου πρώτης ύλης: δεδομένα και πληροφορίες. Η κατάλληλη μορφή καπιταλιστικής εταιρείας είναι οι διαδικτυακές υποδομές, αυτές που ονομάζονται πλατφόρμες, οι οποίες διαμεσολαβούν μεταξύ διαφορετικών ομάδων χρηστών. Ολες και όλοι χρησιμοποιούμε την Google, κάποιοι το facebook, άλλοι/ες το booking.com, την Amazon και κάποιοι την Airbnb. Κάθε φορά που κάνουμε χρήση, συχνά παίζοντας στον ελεύθερο χρόνο, η πλατφόρμα αποθηκεύει την αναζήτησή μας και τα δεδομένα αυτά τα μεταπωλεί σε ιδιότητες. Στην ουσία μετατρέπει τη δική μας δραστηριότητα σε δική της ανταλλακτική αξία. Οι εταιρείες-πλατφόρμες βασίζονται στο φαινόμενο του πυκνού δικτύου: δεν ενδιαφέρονται για την ποιότητα της πληροφορίας που διακινούν αλλά για την ποσότητα, όσοι/ες περισσότερες τη χρησιμοποιούν, όσο περισσότερα likes γίνονται τόσο το καλύτερο. Αυτός είναι ο «καπιταλισμός της πλατφόρμας», όπως το έχει ονομάσει ο Νικ Σρνίσεκ, και έχει φέρει στη ζωή μας διαφορετικά είδη επιχειρήσεων όπως η Uber και η Beat για ταξί, η Airbnb για βραχυχρόνια μίσθωση κατοικιών, η facebook για προσωπικές συνδέσεις κ.ά. Αν δεν υπήρχε ο καπιταλισμός της ψηφιακής πλατφόρμας δεν θα κουβεντιάζαμε σήμερα για το «πρόβλημα Airbnb».

Υπάρχουν πολλά νήματα που συνδέουν τις δύο αυτές τάσεις με τις πόλεις. Κάποια έγιναν φανερά κατά τη διάρκεια της πρόσφατης μεγάλης οικονομικής κρίσης, άλλα είχαν γίνει αντιληπτά νωρίτερα (π.χ. real estate, διαδικασίες gentrification) ενώ άλλα, όπως το Airbnb τα τελευταία 3-4 χρόνια. Η αναζήτηση κερδών από προσόδους και ενοίκια κατά τη διάρκεια των μνημονίων, έφερε στο επίκεντρο το real estate και την υφαρπαγή της γης, οικόπεδα και κτίρια κυρίως του Δημοσίου αλλά και ιδιωτών. Ο κύριος Σόιμπλε μας είχε πει κατά τη διάρκεια της κρίσης ότι: «οι Ελληνες είναι φτωχοί σε εισοδήματα, αλλά πλούσιοι σε ακίνητη περιουσία» και μ’ αυτήν θα πρέπει να πληρώσουν το δημόσιο χρέος. Ετσι έγινε το ΤΑΙΠΕΔ και αργότερα με το τρίτο Μνημόνιο το υπερταμείο. Στην ίδια κατηγορία απομύζησης προσόδων ανήκουν και οι μαζικές ιδιωτικοποιήσεις δημόσιων επιχειρήσεων και κοινωφελών υπηρεσιών. Οι νέοι ραντιέρηδες δεν απέκτησαν μόνο ένα σταθερό πελατολόγιο, αλλά και μεγάλης αξίας ακίνητη περιουσία που είχαν στην κατοχή τους αυτοί οι οργανισμοί. Η υφαρπαγή της ιδιωτικής γης συνεχίζεται με τους πλειστηριασμούς κατοικιών, με την πώληση των «κόκκινων» δανείων σε διάφορα funds «γύπες» και με την υψηλή φορολογία.

Οι υπηρεσίες που προσφέρει ο καπιταλισμός της πλατφόρμας έχουν ευρεία γεωγραφική κάλυψη, αλλά κυρίως στοχεύουν τους κατοίκους των πόλεων και τις υψηλές αστικές πυκνότητες. Πίσω από το όραμά του για «διαδικτυακές κοινότητες», που διαφημίζει, κρύβεται ένα φτωχό ή ανύπαρκτο όραμα για κοινωνικές υποδομές και δημόσιο χώρο της πόλης. Η προτεραιότητα δεν είναι να παρακινήσουν τους πολίτες-καταναλωτές για ζωντανές πραγματικές συναντήσεις στον δημόσιο χώρο της πόλης, αλλά να τους καθηλώσουν στις οθόνες του υπολογιστή και του κινητού. Δεν δαιμονοποιώ τις διαδικτυακές υποδομές –ας θυμηθούμε πώς άρχισαν οι πλατείες, πώς σώζονται ζωές από ιατρικές πλατφόρμες, τη χρήση τους από το Δημόσιο για αμερόληπτη εξυπηρέτηση από τους πολίτες, πόσο χρήσιμες είναι για τους μετανάστες/πρόσφυγες κ.ά.– αλλά πρέπει να δούμε και τις αρνητικές επιπτώσεις που έχουν στην καθημερινή μας ζωή, ειδικά αυτών που έχουν εμπορικό αντικείμενο.

Σκεφτείτε λίγο: το ηλεκτρονικό εμπόριο που σου φέρνει τα προϊόντα στο σπίτι μπορεί να είναι ευκολία για σένα, αλλά την ίδια στιγμή κλείνει τα μικρά μαγαζιά, δημιουργεί ανεργία και επιτρέπει να γιγαντώνονται μονοπώλια, όπως η Amazon, με τις γνωστές απαράδεκτες εργασιακές σχέσεις. Παλιά τα ξενοδοχεία και πολύ περισσότερο τα ενοικιαζόμενα δωμάτια προσέφεραν μια υπηρεσία φιλοξενίας, είχες μια στοιχειώδη επαφή με κάποια ή κάποιον. Τώρα η Airbnb συνδέει τον πάροχο κατοικίας (που συχνά δεν βλέπεις αφού σου έδωσε έναν κωδικό για να μπεις) με τον ταξιδιώτη. Μετά την πρώτη περίοδο, κατά την οποία ο μικροϊδιοκτήτης είχε ένα επιπλέον εισόδημα για να τα βγάλει πέρα με την κρίση, σύντομα το κεφάλαιο μπήκε στην αγορά και έκανε μαζικές εξαγορές. Σήμερα στην Αθήνα οι περίπου μισές κατοικίες που βρίσκονται στην πλατφόρμα της Airbnb είναι, άμεσα ή έμμεσα, στα χέρια επιχειρήσεων, οι οποίες εισπράττουν ενοίκιο 15-30% επί των εσόδων.

Παλιά οι ταξιτζήδες έκαναν μεταφορικό έργο, τώρα η Uber συνδέει έναν οδηγό-ιδιοκτήτη οχήματος που δεν έχει άδεια ταξί με έναν πελάτη και η εργασία δεν αναγνωρίζεται ως μεταφορικό έργο αλλά ως διαδικτυακή υπηρεσία. Πρόσφατα η VW ανακοίνωσε ότι θα βάλει τα αυτοκίνητα που δεν πουλάει σε πλατφόρμες που θα έχουν συνδρομητές-χρήστες και θα ανοίγουν με κωδικό, όπως τα ηλεκτρικά πατίνια που έχουν κάνει την εμφάνισή τους και στην Αθήνα. Τέλος, οι πλατφόρμες των τραπεζών για e-banking και τα αυτόματα μηχανήματα ανάληψης χρημάτων κλείνουν υποκαταστήματα σε απομακρυσμένες περιοχές και δημιουργούν χιλιάδες ανέργους.

Η εμφάνιση κάθε τόσο μιας νέας τεχνολογίας που υποκαθιστά την ανθρώπινη εργασία δεν είναι κάτι νέο στον καπιταλισμό, ούτε οι σχετικοί αμυντικοί εργατικοί αγώνες. Στον 21ο αιώνα δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε με τη λογική των αγώνων της εργατικής τάξης του 19ου και 20ού αιώνα. Ομως η διαδικτυακή οικονομία έχει εντελώς διαφορετικές συνέπειες από παλαιότερες αλλαγές π.χ. αυτές που επέφερε η βιομηχανία: ο λόγος των θέσεων εργασίας που καταστρέφονται προς τις θέσεις εργασίας που δημιουργούνται είναι εξαιρετικά μεγάλος, ενώ οι πραγματικές βελτιώσεις στο βιοτικό επίπεδο των πολιτών είναι περιορισμένες. Οι ψηφιακές τεχνολογίες χρησιμοποιούνται κυρίως για να μειώσουν το κόστος πώλησης και διαφήμισης «ωραίων» προϊόντων. Οι παραπάνω αλλαγές δεν είναι αποτέλεσμα μόνο τεχνολογικών καινοτομιών, αλλά και των νεοφιλελεύθερων πολιτικών αποφάσεων προς την κατεύθυνση της αποδυνάμωσης της σταθερής εργασίας και των εργασιακών δικαιωμάτων.

Ειδικά για την Airbnb, οι μελετητές συμφωνούν ότι συμβάλλει σε διαδικασίες gentrification, οι οποίες όμως διαφέρουν από τις μέχρι σήμερα γνωστές και γι’ αυτό χρησιμοποιείται και ο όρος «touristification». Η Airbnb έχει εισαγάγει τη διεθνή gentrification οργανωμένη από μια παγκόσμια πλατφόρμα, με διεθνή κεφάλαια και με τους διεθνείς τουρίστες να συμβάλουν στον εκτοπισμό παλιών κατοίκων ή να εμποδίζουν νέους να βρουν μόνιμη κατοικία. Από την άλλη πλευρά, η μέχρι τώρα εμπειρία από πόλεις, όπως η Βαρκελώνη, η Λισαβόνα, το Βερολίνο, η Νέα Υόρκη κ.ά., που πρώτες υπέστησαν τις επιπτώσεις της Airbnb, η άνοδος των εισοδημάτων λόγω γαιοπροσόδου δεν συνέβαλε σε ουσιαστική πολεοδομική αναβάθμιση γειτονιών, όπως συμβαίνει στις γνωστές μέχρι τώρα διαδικασίες gentrification.

Μπορούμε επίσης να εντοπίσουμε την καθοδηγούμενη από την τεχνολογία άνοδο της γαιοπροσόδου, η οποία είναι μονοπωλιακά ελεγχόμενη αλλά και διαμεσολαβούμενη από τον πολιτισμό. Τα «θύματα» είναι συγκεκριμένες γνωστές τουριστικές πόλεις και γειτονιές οι οποίες αντιμετωπίζονται ως προϊόντα προς κατανάλωση. Τέλος, σημειώνω ότι η εκτεταμένη παρουσία κατοικιών σε βραχυχρόνια μίσθωση δημιουργεί νέου τύπου χωρο-κοινωνικές ανισότητες μεταξύ πόλεων και στο εσωτερικό τους μεταξύ γειτονιών.

Οι περισσότερες εμπορικές πλατφόρμες είναι λοιπόν παρασιτικές, όπως και οι ραντιέρηδες της γαιοπροσόδου. Προσπαθούν να κρυφτούν πίσω από το παραπέτασμα της «οικονομίας διαμοιρασμού», εισπράττοντας τεράστια κέρδη που συχνά είναι αφορολόγητα και σε μικρό διάστημα γιγαντώνονται ή/και δημιουργούν μονοπώλια. Δεν παράγουν κάτι οι ίδιες, ούτε κατέχουν κάτι υλικό, απλώς συνδέουν και διευθετούν πληροφορίες που έχουν δημιουργήσει άλλοι και έτσι δεν έχουν καμία ευθύνη για την υλοποίηση της όποιας πληροφορίας που παρέχουν, η οποία καταλήγει σε συγκεκριμένη υλική χρήση. Αν έχεις κάποιο ατύχημα σε διαμέρισμα μέσω Airbnb, σε ταξί της Uber ή στο πατίνι, φταις εσύ και μόνο εσύ. Στο Παρίσι και στο Μιλάνο έχουν απαγορευτεί τα πατίνια λόγω ατυχημάτων μέχρι να βρεθεί τρόπος ελέγχου της κυκλοφορίας τους.

Οι εργαζόμενοι και οι εργαζόμενες που εμπλέκονται με τις διαδικτυακές πλατφόρμες θέτουν την εργατική τους δύναμη στη διάθεση των πλατφορμών, αλλά και μέρος των εργαλείων παραγωγής (τα αυτοκίνητα οι οδηγοί της Uber, τις κατοικίες τους όσοι/ες τη δίνουν στην Airbnb). Ο καπιταλισμός της πλατφόρμας δεν τους παρέχει αυτονομία, αλλά παράγει νέες μορφές υπαγωγής και άντλησης υπεραξίας, παρακάμπτοντας, κατά περίπτωση, τις εργασιακές κατακτήσεις και τους κανονισμούς. Ετσι, βρίσκεται πάντα μπροστά από την υφιστάμενη νομοθεσία που συχνά αργεί να προσαρμοστεί. Στην Ελλάδα υπάρχουν περίπου 20.000 κατοικίες στην πλατφόρμα της Airbnb που δεν έχουν δηλωθεί στην Εφορία, όμως η εταιρεία αρνείται να δώσει τα στοιχεία στην Ελλάδα επειδή υπάγεται στο αμερικανικό δίκαιο. Είναι ωστόσο ενθαρρυντικό ότι πρόσφατα ο Δήμος Αθηναίων συντάχτηκε με τις άλλες μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις που έχουν προσφύγει στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ενάντια στον χαρακτηρισμό της Airbnb ως ψηφιακής υπηρεσίας, με αποτέλεσμα να εκφεύγει των εθνικών διατάξεων που ρυθμίζουν την παροχή υπηρεσιών στην αγορά κατοικίας.

Ο καπιταλισμός της πλατφόρμας είναι υποπερίπτωση της αναδιάρθρωσης από παραγωγικές σε παρασιτικές επενδύσεις που απομυζούν ενοίκια/προσόδους και οδηγούν σε υφαρπαγές κάθε είδους. Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά με ακόμη σοβαρότερες πολιτικές συνέπειες: ενώ οι πρόσοδοι από τις υφαρπαγές γης, τις ιδιωτικοποιήσεις, τις πατέντες κ.ά., υλοποιούνται παρά τη θέληση αυτών που τις υφίστανται και γι’ αυτό συναντούν αντιστάσεις από τα κινήματα, ο καπιταλισμός της πλατφόρμας γιγαντώνεται και κυριαρχεί με τη δική μας συμμετοχή και συναίνεση, ακόμα και αν είμαστε αντίθετοι στον καπιταλισμό. Οι κινητοποιήσεις ενάντια στο Airbnb, που ευτυχώς γίνονται και στη χώρα μας, όπως και σε όλη την Ευρώπη, δεν στοχεύουν τις πλατφόρμες καθ’ αυτές, αλλά στα αποτελέσματά τους, δηλαδή την υφαρπαγή κατοικιών.

Τελικά είχαν δίκιο οι κλασικοί οικονομολόγοι και φιλόσοφοι, όπως ο Ανταμ Σμιθ, ο Ρικάρντο και ο Μαρξ, που ασκούσαν έντονη κριτική στους ραντιέρηδες που ζούσαν από την άντληση προσόδων. Τότε είχαν στο στόχαστρο μόνο τους γαιοκτήμονες, αν ζούσαν σήμερα θα είχαν συμπεριλάβει και τους ραντιέρηδες νέου τύπου, όπως αυτούς που περιέγραψα. Απομένει στα κινήματα να προστατέψουν τους πολίτες από τις υφαρπαγές γης και κατοικιών κάθε είδους και να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες, το κράτος και τους δήμους, αλλά και τον εαυτό τους για τους κινδύνους του καπιταλισμού της πλατφόρμας. Επείγει λοιπόν η αναζήτηση ουσιαστικής κοινωνικής ρύθμισης και ελέγχου αυτής της νέας μορφής άντλησης προσόδων, όπως και η συνειδητοποίηση της ευρύτερης αλλαγής του καθεστώτος συσσώρευσης που εισάγει.

* ομότιμος καθηγητής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο