Η ίδια η ζωή μας, ένα αυθαίρετο
Τάσης Παπαϊωάννου*
Δεν χρειάζεται να ταξιδέψεις μακριά. Μια βόλτα προς το Σούνιο ή το Λαύριο είναι αρκετά αποκαλυπτική για να συνειδητοποιήσεις πώς χτίζουμε στη χώρα μας. Τα σπίτια, έτσι όπως τα βλέπεις από μακριά, απλώνονται σαν αρρώστια πάνω στις πλαγιές των λόφων, δίπλα σε παραλίες, σε απόκρημνες ακτές, σε δασικές εκτάσεις.
Απλώνονται σαν τη φωτιά που κατακαίει ό,τι βρει στο πέρασμά της, με την ίδια ταχύτητα, αφήνοντας κατεστραμμένα τοπία στο πέρασμά της. Τι θλίψη! Πανέμορφα τοπία που τα χάρηκαν και τα ύμνησαν τόσες και τόσες γενιές πριν από εμάς, τοπία που έπρεπε να μείνουν αλώβητα από την ανθρώπινη βουλιμία.
Ανηφόρες απροσπέλαστες. Δρόμοι χαραγμένοι όπως όπως και άλλοι πάνω σε ένα ιπποδάμειο σύστημα ακατανόητο σε εκείνες τις κρημνώδεις πλαγιές. Τεμαχίζουν το σώμα της γης σαν βαθιές ουλές, μετατρέποντάς το σε οικοδομικά τετράγωνα προς οικοδόμηση. Οικόπεδα μικρά, το ένα κολλητά στο άλλο. Μικρά κομματάκια μπακλαβά στο ταψί.
Ενα οδικό δίκτυο χαραγμένο εγκεφαλικά πάνω σε εντελώς ακατάλληλο έδαφος. Οι άλλοτε δημόσιες εκτάσεις της αττικής γης σήμερα στέκουν κατατεμαχισμένες αποτελώντας ένα άναρχο συνονθύλευμα από μικρά ιδιωτικά θραύσματα.
Ολόκληρες περιοχές γεμάτες κακόγουστα αυθαίρετα. Μέχρι εκεί που φτάνει το μάτι κι ακόμη παραπέρα. Πρώτα η καταπάτηση της γης, μετά το συρματόπλεγμα και το τροχόσπιτο ή η πρόχειρη καλύβα. Ενα στέγαστρο, μια πέργκολα, ένα δωματιάκι και σιγά σιγά το σπίτι διαμορφώνεται.
Μετά, όποτε οι συνθήκες το επιτρέψουν -να, φτάνουν όπου να ’ναι και οι εκλογές- ορθώνονται οι μπετονένιες κολόνες, οι πλάκες και το εξοχικό στήθηκε. Οσο για τη νομιμοποίηση; Ε, κάποια στιγμή θα γίνει κι αυτή. Αλλωστε οι ταμπέλες πάνω στο συρματόπλεγμα ενημερώνουν: τακτοποιήσεις-νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων, σύνδεση με τη ΔΕΗ, τηλέφωνο τάδε...
Αργότερα τα σπίτια μεγαλώνουν. Στέγες παράξενες κάνουν την εμφάνισή τους, διάφορα επιθέματα προστίθενται, παραστάδες γύψινες, απίθανα μπαλούστρα, σκάλες ακατανόητες, τζάκια, μπάρμπεκιου, ακαλαίσθητες πεζούλες. Συχνά πάνω σε ιστούς ανεμίζουν ελληνικές σημαίες ή ομάδων ποδοσφαίρου, έτσι για να μην ξεχνιόμαστε. Αυτό όμως που είναι το πιο χαρακτηριστικό του «αυθαίρετου οικιστή» είναι η μέριμνα και η έγνοια για την περίφραξη. Μαντρότοιχοι παίρνουν τη θέση του «δειλού» πρώτου σκουριασμένου συρματοπλέγματος.
Πέτρινοι, τσιμεντένιοι, σοβατισμένοι. Τσιμεντόλιθοι, τούβλα, ψηλά μεταλλικά κάγκελα, κάθε υλικό, αρκεί να οριοθετηθεί όσο το δυνατόν μονιμότερα η «Ιδιοκτησία». Ναι, γι’ αυτήν την ιδιοκτησία, εκεί στη μέση του πουθενά, γίνονται όλα! Το όριο προς τον δημόσιο χώρο και τον γείτονα πρέπει πάραυτα να υψωθεί. Η αυθαιρεσία πρέπει να περιχαρακωθεί πάση θυσία.
Η ίδια η ζωή μας, ένα αυθαίρετο. Οι μάντρες είναι το σύμβολο της αποτυχίας μας ως κοινωνίας. Η μία δίπλα στην άλλη, η μία πιο κραυγαλέα από τη γειτονική της, δηλώνουν στον χώρο με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο το μικροαστικό μας παρόν, τα μικροσυμφέροντα, την αρπαχτή. Το δημόσιο δεν υφίσταται ως έννοια. Το ιδιωτικό, η μικρή μίζερη ιδιοκτησία μας είναι ιερή. Και τι ειρωνεία! Πού και πού ξεπροβάλλουν σε μια γωνιά του οικοπέδου μικρά εκκλησάκια. Οχι, τις εκκλησίες βλέπετε δεν μπορεί να τις κατεδαφίσει καμιά μπουλντόζα. Είναι αμαρτία. Ο άγιος λοιπόν προστατεύει την αυθαίρετη ιδιοκτησία. Αυτή είναι ιερή σε τούτη τη χώρα!
Το αυθαίρετο στην πλαγιά, με τη Μερσεντές απέξω. Το πάρκινγκ για το αυτοκίνητο, που βρίσκεται σαν βιτρίνα μπροστά στην είσοδο. Το άλλο φετίχ του νεοέλληνα. Αναρωτιέσαι, είναι σπίτια μόνιμης κατοικίας; Οχι, ελάχιστα είναι εκείνων που δεν έχουν πού αλλού να μείνουν και αποτελούν την εξαίρεση στον κανόνα.
Η τεράστια πλειονότητα απλώς εκεί στήνει το εξοχικό, με θέα κατά προτίμηση τη θάλασσα. Σπάνια μέσα σ’ αυτό το χάλι ξεχωρίζεις ένα ταπεινό κτίσμα, καμωμένο με γούστο, να εκφράζει με τρόπο απλό τη μικρή παραθεριστική κατοικία. Ενα-δυο δωμάτια το πολύ, στέγαστρα ολόγυρα, ένα πεύκο με μια κούνια να κρέμεται από το κλαδί, ένα μποστάνι, λουλουδιασμένες γλάστρες, όμορφα ενταγμένο στο τοπίο. Εξω δεν ζούμε το καλοκαίρι; Τι μας χρειάζονται λοιπόν όλα αυτά τα περιττά τετραγωνικά;
Τα σπίτια δυστυχώς δείχνουν με τον πιο αποκαλυπτικό τρόπο όλη τη σύγχρονη αρχοντοχωριατιά μας. Μικρές βιλίτσες περιτριγυρισμένες με γκαζόν δίπλα σε γκρίζα άγρια βράχια και άνυδρα τοπία, τριώροφες κατοικίες με pilotis πάνω σε κακοτράχαλες πλαγιές. Κitsch απομιμήσεις όσων βλέπουμε στις οθόνες της TV και στις σαπουνόπερες. Κεραίες δορυφορικές, αντένες κάθε τύπου συνδέουν σε μόνιμη βάση το αυθαίρετο με την εικονική πραγματικότητα της τηλεόρασης που μας ναρκώνει. Αυτήν που επιβάλλει τα πρότυπα, αυτήν που έστησε τα θεμέλια του αυθαίρετου πάνω στα βράχια.
Η μία τούρτα δίπλα στην άλλη, αραδιασμένες στις πλαγιές, κακάσχημες και αποκρουστικές. Από τα μικροαστικά αυθαίρετα μέχρι τις μεγαλόσχημες, ακόμη πιο άσχημες, βίλες των βορείων προαστίων, η ίδια αισθητική, ίδια και η ιδεολογία που κρύβεται από πίσω. Αυτή είναι που «σχεδιάζει», αυτή χτίζει, αυτή κυριαρχεί παντού και όχι η αρχιτεκτονική.
Πώς γίναμε έτσι; Πώς ζούμε έτσι; Τι άσχημα που χτίζουμε! Κι η αρχιτεκτονική όλο κι απομακρύνεται, όλο και γίνεται δυσκολοθώρητη. Σαν να μην έχει τίποτε να πει, σαν να ’χει για τα καλά εξοβελιστεί από τούτη τη χώρα. Μακριά, να μη μας θυμίζει τίποτε άλλο από αυτό που καταντήσαμε, να μη μας προτείνει (όπως πάντα κάνει η καλή αρχιτεκτονική) έναν άλλο τρόπο ζωής, διαφορετικό, καλύτερο.
Η εικόνα που παρουσιάζουν οι νεοελληνικές πόλεις, και κυρίως οι άναρχες και εν πολλοίς αυθαίρετες επεκτάσεις τους, εκφράζει ακριβώς τη βαθύτατη ιδεολογική-αξιακή κρίση που χαρακτηρίζει την κοινωνία μας. Να σήμερα τι φαντάζει πιο δύσκολο, σχεδόν ακατόρθωτο. Να αποβάλουμε το μικροαστικό και καταστροφικό μας ΕΓΩ και να ξαναβρούμε το πολυπόθητο και αναγκαίο ΕΜΕΙΣ! Να ξαναβρούμε τον πολιτισμό μας που τον χάσαμε!
*Αρχιτέκτων-καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ
