Λουί Αλτουσέρ, ένας ενοχλητικός ,μαρξιστής φιλόσοφος

25 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ

Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΨΑΡΡΑ* από την ΕφΣυν

Συμπληρώθηκαν χθες 25 χρόνια από τον θάνατο ενός από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς μαρξιστές φιλοσόφους, του Λουί Αλτουσέρ (Louis Althusser). Γεννημένος στην Αλγερία το 1918, ο Αλτουσέρ εισήχθη το 1939 στην περίφημη Εκόλ Νορμάλ του Παρισιού, αλλά επιστρατεύθηκε πριν ξεκινήσει το ακαδημαϊκό έτος, συνελήφθη από τον γερμανικό στρατό και στάλθηκε ως αιχμάλωτος πολέμου σε στρατόπεδο εργασίας στο Σλέσβιχ.

Απελευθερώθηκε το 1945 και φοίτησε στην Εκόλ Νορμάλ, αλλά οι δραματικές συνθήκες του πολύχρονου εγκλεισμού του τραυμάτισαν βαριά τον ψυχισμό του. Από το 1948 διαγνώστηκε ότι πάσχει από «μανιοκαταθλιπτική ψύχωση» και μέχρι το τέλος της ζωής του χρειάστηκε να υποβάλλεται συχνά σε ψυχιατρική και φαρμακευτική θεραπεία και διαρκή ψυχανάλυση.

Ενώ πριν από τον πόλεμο ακολουθούσε το ρεύμα του αριστερού πολιτικού καθολικισμού και υπήρξε μέλος της Χριστιανικής Φοιτητικής Νεολαίας, ο Αλτουσέρ το 1948 προσχώρησε στο Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (ΓΚΚ) και άρχισε να μελετά συστηματικά τον Μαρξ. Τα σημαντικότερα έργα του εκδίδονται τις δεκαετίες του 1960 και 1970, την περίοδο δηλαδή των αναζητήσεων της παγκόσμιας Αριστεράς μετά την αποσταλινοποίηση στην ΕΣΣΔ και τα ευρωπαϊκά κομμουνιστικά κόμματα. Την ίδια περίοδο ο Αλτουσέρ εξακολουθεί να μελετά τον Σπινόζα και τον Μοντεσκιέ αλλά και τον Φρόιντ.

ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ

Τα δύο πιο γνωστά του έργα, το «Για τον Μαρξ» και το «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο» (με τη συνεργασία των Ζακ Ρανσιέρ, Πιερ Μασερέ, Ετιέν Μπαλιμπάρ και Ροζέ Εσταμπλέ), εκδόθηκαν την ίδια χρονιά, το 1965, και προκάλεσαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, εφόσον υποδείκνυαν μια νέα ανάγνωση των κλασικών κειμένων του μαρξισμού σε απόλυτη σύγκρουση με τη σταλινική σχολή του «σοβιετικού μαρξισμού». Οι κεντρικές του θέσεις που διατυπώνονταν σε αντιπαράθεση με τον τότε επίσημο ιδεολόγο του κόμματος, τον Ροζέ Γκαροντί, τον έφεραν στην άτυπη θέση του θεωρητικού εκπροσώπου τηςαριστερής πτέρυγας του κόμματος και βέβαια στον αντίποδα της δεξιάς εκδοχής που εκπροσωπούσε τότε ο Ζαν Ελενστάιν.

Σε αυτά τα κείμενα ο Αλτουσέρ εισηγείται την έννοια της «επιστημολογικής τομής» στο έργο του Μαρξ, δηλαδή το γεγονός ότι η ανάλυση του Μαρξ συγκροτείται ως επιστημονική θεωρία μετά το 1845, ενώ υποστηρίζει και ότι ο ιστορικός υλισμός είναι ασύμβατος με τον «θεωρητικό ανθρωπισμό» που υποστήριζε ο επίσημος μαρξισμός της περιόδου. Μάλιστα ο Αλτουσέρ απαντώντας στην κριτική του Βρετανού μαρξιστή φιλοσόφου Τζον Λούις θα αναλύσει τη «σταλινική παρέκκλιση» του μαρξισμού ως αποτέλεσμα της επίδρασης της κυρίαρχης αστικής ιδεολογίας πάνω στο εργατικό κίνημα και ιδίως το ζεύγος «οικονομισμός/ανθρωπισμός».

Με τις θέσεις αυτές ο Αλτουσέρ θεμελίωσε το μαρξιστικό ρεύμα της γαλλικής «στρουκτουραλιστικής» σχολής, στην οποία εντάσσονται την ίδια περίοδο και οι Λεβί-Στρος, Λακάν, Μπαρτ και Φουκό. Αλλά ταυτόχρονα συγκρότησε και μια αριστερή μαρξιστική κριτική του σταλινισμού και των επιβιώσεών του στα μετασταλινικά κομμουνιστικά κόμματα της Δυτικής Ευρώπης.

Ο Αλτουσέρ κατηγορήθηκε από τους θεωρητικούς και τους πολιτικούς του αντιπάλους για υπερβολικήπροσκόλληση στη θεωρία και αδιαφορία για την πολιτική συγκυρία. Αλλά παρά το γεγονός ότι ακόμα και ο ίδιος έκανε αυτοκριτική για τη «θεωρητιστική» του παρέκκλιση, το έργο του επέδρασε στην πολιτική της μαρξιστικής Αριστεράς σε όλο τον κόσμο. Μάλιστα την κρίσιμη περίοδο του 1978, μετά την ιστορική ήττα του ΓΚΚ από το Σοσιαλιστικό Κόμμα, δεν δίστασε να προχωρήσει σε μια άμεση πολιτική παρέμβαση με τέσσερα άρθρα στην εφημερίδα «Λε Μοντ» («Τι πρέπει να αλλάξει στο Κομμουνιστικό Κόμμα», 24-27.4.1978). Είχε προηγηθεί η δημόσια κριτική του για το Συνέδριο τουΓΚΚ το 1976 («Το 22ο Συνέδριο»). Αλλωστε ο Αλτουσέρ είχε γράψει ότι «εκείνο που διακρίνει τον Μαρξ από την ιδεαλιστική πολιτική φιλοσοφία είναι ότι ποτέ δεν έθρεψε ψευδαισθήσεις ως προς την “παντοδυναμία των ιδεών”».

ΚΡΙΣΗ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ

Το προσωπικό δράμα του Αλτουσέρ κορυφώθηκε το 1980, όταν ύστερα από μια χειρουργική επέμβαση έπαθε σοβαρή κρίση κατάθλιψης. Εμεινε όλο το καλοκαίρι σε κλινική, αλλά με την επιστροφή στο σπίτι κάτω από την επήρεια νέας κρίσης στραγγάλισε τη γυναίκα του. Κρίθηκε ακαταλόγιστος και διατάχθηκε ο εγκλεισμός του σε άσυλο. Θα βγει για λίγο διάστημα (1984-1987), αλλά μετά από νέα κρίση θα επανεισαχθεί σε ψυχιατρείο όπου θα πεθάνει στις 22 Οκτωβρίου το 1922 από καρδιακή προσβολή. Τα πρωτοσέλιδα του γαλλικού δεξιού Τύπου, την επομένη του φόνου της γυναίκας του, φανερώνουν πόσο πολύ ενοχλούσε η αιρετική του σκέψη. «Αλτουσέρ: ήταν τελικά ένας φονιάς» («France-Soir», 18.11.1980).

Η επίδραση του Αλτουσέρ στην ελληνική μαρξιστική διανόηση, που εκφράστηκε κυρίως με τον Νίκο Πουλαντζά και τον Αγγελο Ελεφάντη, διατηρείται ισχυρή μέχρι σήμερα. Δεν είναι μόνο η ομάδα του περιοδικού «Θέσεις» (theseis.com), με διευθυντή τον Γιάννη Μηλιό, που έχει σαφή αναφορά στον Γάλλο φιλόσοφο από το 1982 που πρωτοεκδόθηκε το έντυπο μέχρι σήμερα, αλλά το ίδιο ενδιαφέρον για την ανάλυσή του συναντάμε και σε πιο πρόσφατα εγχειρήματα, όπως η Λέσχη «Εκτός Γραμμής» (http://ektosgrammis.gr).

Υπήρξαν βέβαια πολλά άλλα έντυπα και κινήσεις στον χώρο της ελληνικής Αριστεράς που μετέφεραν στο ελληνικό κοινό τις απόψεις του Αλτουσέρ ή επιχείρησαν και αναλύσεις βασισμένες στη δική του προβληματική. Από τον «Πολίτη» μέχρι τον «Αγώνα για την κομμουνιστική ανανέωση». Και ενώ η πολιτική παρέμβαση του Αλτουσέρ εντοπίζεται στον χώρο του αριστερού «ευρωκομμουνισμού», μεταξύ των Ελλήνων μεταφραστών του έργου του θα συναντήσει κανείς μέχρι και τον Λεωνίδα Κύρκο. Ακόμα και σήμερα μεταφράζονται τα βιβλία του στη χώρα μας, ενώ πολύ πρόσφατα κυκλοφόρησε το «Οντας μαρξιστής στη φιλοσοφία» (εκδ. Εκτός Γραμμής), το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά τον περασμένο Απρίλιο στη Γαλλία.

► Για την προσωπική και συγγραφική διαδρομή του φιλοσόφου βλ. Ετιέν Μπαλιμπάρ «Λουί Αλτουσέρ: μια βιογραφική σημείωση», περ. «Θέσεις» τχ. 35, Απρίλιος-Ιούνιος 1991, http://goo.gl/fqHqsP).

*Πηγή: efsyn.gr