Το κείμενο αποτελεί είσήγηση του συγγραφέα στην εκδήλωση «Πετρέλαια, εξορύξεις, φράγματα: ενέργεια για τι & για ποιον;» στο πλαίσιο του B-FEST στις 26 Μαΐου 2018
Α. Από ποια σκοπιά;
Δεν πρόκειται για μια τεχνοκρατική-ακαδημαϊκή ή επαγγελματική προσέγγιση, παρά για μια εμπειρική και κινηματική (αναγκαστικά περιορισμένη) αφήγηση, με αρκετή δόση υποκειμενισμού.
Μια ακόμη συζήτηση για τα ζητήματα της ενέργειας ενεργοποιεί -αναγκαστικά- προβληματισμούς και για τη σκοπιμότητα και για το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Μιλάω, στην ουσία, για το ξεπέρασμα κάποιων κλισέ που χαρακτηρίζουν -πολύ συχνά- συζητήσεις αυτού του είδους, αλλά και τις σχέσεις μεταξύ των κινημάτων. Δεν ξέρω αν είναι κάποια δική μου εμμονή ή αν απηχεί και δικές σας απόψεις, πάντως έχω την αίσθηση ότι στήνουμε ένα «σκηνικό», όπου κάποιοι μιλούν για κάποιο σημαντικό ζήτημα και κάποιοι άλλοι, σαν να τους το επιβάλλει μια ακαθόριστη ηθική υποχρέωση, αισθάνονται την ανάγκη να δηλώσουν παντοιοτρόπως την αλληλεγγύη και τη συμπαράστασή τους, ακόμη κι αν ο λόγος τους είναι αποκλίνων ή και αντιθετικός, κάποιες φορές. Με τον τρόπο αυτό καλλιεργούνται επίπλαστες συναινέσεις και συμμαχίες, κάτι σαν κινηματική μόδα, που εστιάζει –περισσότερο- στα εξωτερικά χαρακτηριστικά των αγώνων και λιγότερο -έως καθόλου- στο βαθύτερο περιεχόμενό τους. Αν ανατρέξουμε στην πρόσφατη, αλλά και στην παλιότερη εμπειρία των κινημάτων, θα δούμε, εξαιτίας και αυτής της αντίληψης, περισσεύουν οι παροδικές και επιφανειακές εξάρσεις και σπανίζουν οι περιπτώσεις, γύρω από τις οποίες αναπτύχθηκαν διεκδικήσεις με ευρύτερη στόχευση. Στην πρώτη κατηγορία θα μπορούσαμε να κατατάξουμε περιπτώσεις, όπως αυτές στις Σκουριές, στον Αχελώο, στην Κερατέα κ.α.. Στη δεύτερη περίπτωση τους λιγότερο θορυβώδεις και προβεβλημένους αγώνες κατά του λιθάνθρακα και υπέρ της αποκεντρωμένης διαχείρισης των απορριμμάτων.
Μήπως, αυτά είναι τα όρια των κινημάτων; Μήπως η προσπάθεια να εμβαθύνουμε στις αιτίες των προβλημάτων οδηγεί τα κινήματα σε απομαζικοποίηση και διάσπαση; Διαφωνώ κατηγορηματικά σε μια τέτοια προσέγγιση, που αποτελεί συστατικό της κλισέ αντίληψης στην οποία προαναφέρθηκα. Αν θέλουμε κινήματα αυτόνομα και χειραφετημένα, θα πρέπει να απορρίψουμε τις λογικές της ανάθεσης, να καλλιεργήσουμε την αναζήτηση σε βάθος, να ενδιαφερθούμε για εναλλακτικές, να μη φοβηθούμε τη διαφορετικότητα, να μην απεμπολούμε μορφές πάλης, να διεκδικούμε ζωτικό χώρο από το κράτος, τα κόμματα και τη «δικτατορία» των ειδικών κλπ.
Β. Από τα λόγια στην πράξη
Με αφορμή κάποια κορυφαία περιβαλλοντικά – κοινωνικά κινήματα, σχετιζόμενα με την παραγωγή ενέργειας, κάνουμε μια απόπειρα να διερευνήσουμε αν υπάρχει η δυνατότητα να εκφέρουμε ένα πιο συγκροτημένο και πιο ουσιαστικό λόγο για τα ζητήματα της ενέργειας. Προτείνω να ακολουθήσουμε την εξής διαδρομή:
Να δούμε τις βασικές πτυχές των επιμέρους προβλημάτων
Να καταλάβουμε τις επιδιώξεις που εξυπηρετούν
Να περιγράψουμε το πλαίσιο που έχει διαμορφωθεί
Να ανακαλύψουμε τους δρόμους διαφυγής, τους στόχους που θα βάλουμε και την κλιμάκωσή τους.
Στη δεκαετία του 1980 έχουν την αφετηρία τους κάποια από τα προβλήματα που μας απασχολούν και σήμερα:
Το 1980 δημιουργείται η «Μεταλλουργική Βιομηχανία Αιγαίου» (ΜΕΤΒΑ), εταιρεία του δημοσίου για την εγκατάσταση μεταλλουργίας στην περιοχή της Ολυμπιάδας Χαλκιδικής. Είναι η χρονιά που γίνεται η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια δημιουργίας μεταλλουργίας χρυσού μέσω μιας «ολοκληρωμένης μελέτης για ένα επενδυτικό σχέδιο». Το 1988 κατατίθεται η ΜΠΕ (Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων), αλλά το έργο δε θα ξεκινήσει ποτέ, λόγω των δυναμικών κινητοποιήσεων των κάτοικων της Ολυμπιάδας και άλλων κοινοτήτων του Στρυμονικού κόλπου.
Το 1985 ξεκινούν τα έργα στη Μεσοχώρα (μικρή εκτροπή)
Το 1985 ιδρύεται η ΔΕΠ ΕΚΥ θυγατρική της ΔΕΠ Α.Ε. Στις ΔΕΠ & ΔΕΠ-ΕΚΥ παραχωρήθηκαν από το Ελληνικό Δημόσιο 24 ερευνητικές άδειες σε περιοχές στην ξηρά και τη θάλασσα χωρίς διαγωνισμό. Εκτελέστηκαν 73.000 χιλιόμετρα σεισμικών 2D και 2.500 τ. χιλ. σεισμικών 3D, καθώς και 73 ερευνητικές γεωτρήσεις βασισμένες στις σεισμικές έρευνες. Αποτέλεσμα της ως άνω ερευνητικής δραστηριότητας ήταν η ανακάλυψη του κοιτάσματος πετρελαίου στη θαλάσσια περιοχή του Κατάκολου (Δ. Πελοπόννησος), του κοιτάσματος φυσικού αερίου στην Επανομή Θεσσαλονίκης, καθώς και συγκεντρώσεων βιογενούς αερίου.
Άρα, έχουμε μια σοβαρή ένδειξη ότι δεν πρόκειται για παροδικούς και πρόχειρους σχεδιασμούς, αλλά για επιλογές στρατηγικού χαρακτήρα, ανεξάρτητες από τις κυβερνητικές εναλλαγές, που μεσολάβησαν.
Γ. Τα έργα στον άνω ρου του Αχελώου
Τα έργα στον άνω ρου και η εκτροπή του Αχελώου είναι μια σύνθετη υπόθεση που δεν αφορά μια «αόριστη» μεταφορά νερών του ποταμού στο Θεσσαλικό κάμπο, αλλά και μια σειρά έργων, που σχετίζονται (και) με την παραγωγή ενέργειας από υδροηλεκτρικές μονάδες. Εκτός από τη σήραγγα εκτροπής, προβλέπεται η κατασκευή δύο νέων φραγμάτων – Υ/Η έργων, πρώτα στη Μεσοχώρα (160 MW) και μετά στη Συκιά (130 MW). Εδώ και 35 χρόνια, κράτος και ΔΕΗ έχουν ανάγει σε μείζον θέμα τη λειτουργία τους, παρότι και σαν εγκατεστημένη ισχύς και σαν προσδοκώμενη παραγωγή ενέργειας αντιπροσωπεύουν ασήμαντο ποσοστό της ζήτησης, για να συνδέεται με την ενεργειακή επάρκεια της χώρας. Την ίδια στιγμή, στη λεκάνη του ίδιου ποταμού, λειτουργούν επί δεκαετίες άλλα τέσσερα μεγάλα φράγματα της ΔΕΗ (σε Ταυρωπό, Κρεμαστά, Καστράκι, Στράτο) και δύο μικρότερα ιδιωτικά (ΤΕΡΝΑ, ΜΗΧΑΝΙΚΗ), ενώ πριν λίγο καιρό αδειοδοτήθηκε τεράστιο, διπλό αντλησοταμιευτικό έργο της ΤΕΡΝΑ, ισχύος 680 MW!
Πολύ απλά: το κράτος και η ΔΕΗ εξακολουθούν να λειτουργούν με όρους της δεκαετίας του ’50, όταν -με τη δικαιολογία της συγκρότησης εθνικού δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας και του εξηλεκτρισμού της περιφέρειας- θεωρήθηκε αυτονόητο ότι η ΔΕΗ θα έχει τον πρώτο και αποκλειστικό λόγο στη διαχείριση των νερών όλων των ποταμών. Τώρα, προσπαθούν να «χρυσώσουν» το χάπι και να διασπάσουν το κίνημα, μιλούν για ακύρωση της εκτροπής. Το τι είδους ακύρωση είναι αυτή, όταν κατασκευάζονται τα τρία βασικά έργα κεφαλής της εκτροπής, είναι εύκολο να το καταλάβουμε.
Σήμερα, τριάντα και πλέον χρόνια από την έναρξη των έργων, μπορούμε να πούμε χωρίς επιφύλαξη ότι όσοι εμπνεύστηκαν, στήριξαν ή εκμεταλλεύτηκαν αυτό το σχεδιασμό έχουν τεράστια ευθύνη. Όχι μόνο γιατί σπατάλησαν τεράστια ποσά δημόσιου χρήματος για ένα λάθος σκοπό, όχι μόνο γιατί προκάλεσαν τεράστιες καταστροφές με τα έργα -κάποια από αυτά έφτασαν στο τέλος, κάποια έμειναν στη μέση-, όχι μόνο γιατί, επί τριάντα χρόνια, κρατούν σε ομηρία το χωριό και τους κατοίκους της Μεσοχώρας. Έχουν τεράστια ευθύνη και για κάτι ακόμη, εξίσου σημαντικό:
Καλλιέργησαν σε μια μεγάλη μερίδα της τοπικής κοινωνίας την παράλογη ιδέα ότι υπάρχει δυσαρμονία και σύγκρουση, ανάμεσα σε δύο κορυφαίες προτεραιότητες: η πρώτη, να παραμείνει ο θεσσαλικός κάμπος βασικό εργαλείο για τη διασφάλιση της διατροφικής επάρκειας της χώρας και, η δεύτερη, να διασωθεί ότι απέμεινε ανέγγιχτο στον Αχελώο, να παραμείνει ο Αχελώος ποτάμι και να εξακολουθεί να δίνει ζωή στις περιοχές που τον περιβάλουν στα 280 χιλιόμετρα της διαδρομής του, από τις πρώτες πηγές του στη νότια Πίνδο, μέχρι τις εκβολές του στο Ιόνιο.
Προσπάθησαν και προσπαθούν να πείσουν ότι η ευόδωση της πρώτης επιδίωξης προϋποθέτει την αποτυχία της άλλης και για το σκοπό αυτό τις «ζύγισαν» και αποφάνθηκαν ότι η ευημερία του κάμπου είναι σκοπός κατά πολύ πιο σημαντικός από τη διάσωση του ποταμιού.
Στο μεταξύ, περιμένοντας το «μάνα εξ ουρανού», δηλαδή τα νερά του Αχελώου, εγκατέλειψαν κάθε προσπάθεια αναζήτησης εναλλακτικών λύσεων για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του κάμπου, τα οποία –με αυτόν τον τρόπο- εξακολούθησαν να υπάρχουν και να μεγαλώνουν.
Τέλος, διαίρεσαν την κοινωνία σε σώφρονες και νοικοκυραίους από τη μία πλευρά και σε άφρονες, φανατικούς, ιδεοληπτικούς και αργόσχολους από την άλλη.
Το αν πέτυχαν το σκοπό τους δε θα το πούμε εμείς. Το μαρτυρά το γεγονός ότι, μετά από τόσες δεκαετίες πιέσεων σε πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, το σχέδιο αυτό εξακολουθεί να βρίσκεται στον αέρα και οι υποστηρικτές του να βρίσκονται, συχνά – πυκνά, σε θέση απολογούμενου.
Οι επιπτώσεις
Στο σύνολό τους, αλλά και μεμονωμένα το καθένα από τα έργα στον άνω ρου του Αχελώου, συνιστούν μια βίαιη επέμβαση στο φυσικό οικοσύστημα του Αχελώου και της ευρύτερης περιοχής. Ο Αχελώος έχει υποστεί και υφίσταται χρόνια υπερεκμετάλλευση.
Οδηγείται σε μετατροπή, από ζωντανό ποτάμι, σε άθροισμα λιμναίων συστημάτων.
Τεράστια μεγέθη φραγμάτων.
Κατακλύζεται το μεγαλύτερο μέρος της Μεσοχώρας.
Σοβαρή διατάραξη του οικοσυστήματος.
Τα μεγάλα φράγματα δεν είναι ΑΠΕ.
Περιορισμένη ενεργειακή συμβολή.
Το ιδιοκτησιακό καθεστώς των φραγμάτων αλλάζει.
Βασικές διαπιστώσεις
Τα έργα στον άνω ρου του Αχελώου αντικατοπτρίζουν την αντίληψη που αντιμετωπίζει τη φύση σαν εχθρό του ανθρώπου, την οποία πρέπει να δαμάσει και να υποτάξει.
Αποδεικνύεται ότι το σχέδιο της εκτροπής στηρίζονταν σε σαθρή βάση, ήταν προϊόν ιδεολογημάτων και φαντασιώσεων και χρησιμοποιήθηκε για να εξυπηρετηθούν πολιτικές σκοπιμότητες.
Για πρώτη φορά αλλάζει η ρητορική της κυβέρνησης, που διαχωρίζεται από το μπλοκ της εκτροπής
Παρόλα αυτά, η τακτική της υλοποίησης των βασικών έργων, με τα ίδια χαρακτηριστικά μάλιστα, παραμένει, γεγονός που παραπέμπει σε πρόθεση τμηματικής υλοποίησης του έργου της εκτροπής, όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν.
Τα έργα στον άνω ρου του Αχελώου είναι τμήμα μιας γενικότερης επίθεσης στον τομέα του νερού, που εκφράζεται με:
Επίθεση στα ποτάμια, με αιχμή τα φράγματα
Υποβάθμιση των υγροτόπων (αποξήρανση, αποχέτευση λυμάτων, οικοπεδοποίηση)
Ιδιωτικοποίηση πόσιμου νερού (εταιρειών ύδρευσης – αποχέτευσης, υπόγειων νερών – εμφιάλωσης).
Θεσμοθέτηση γενικών κανόνων κοστολόγησης και τιμολόγησης, νομιμοποίηση της ιδιοκτησίας του νερού.
Δ. Οι παραχωρήσεις για έρευνα και εξόρυξη υδρογονανθράκων
Υλοποιούνται, μετά το 2011, σε 3 φάσεις:
Με τη διαδικασία της ανοιχτής πρόσκλησης (open door) παραχωρούνται οι περιοχές Ιωαννίνων, Δυτικού Κατάκολου, Δυτικού Πατραϊκού κόλπου (2014).
Με τη διαδικασία της παραχώρησης μετά από αίτηση παραχωρούνται οι περιοχές Άρτας – Πρέβεζας, Αιτωλοακαρνανίας, ΒΔ Πελοποννήσου (Μάρτης 2018).
Με τη διαδικασία του διαγωνισμού (2ος διεθνής γύρος) δημοπρατείται η παραχώρηση 20 περιοχών του Ιονίου και της θαλάσσιας περιοχής νότια της Κρήτης (σε εξέλιξη).
Το «οικόπεδο» των Ιωαννίνων είναι η πρώτη εκτεταμένη χερσαία έρευνα και μελλοντική εξόρυξη, με έκταση 4.200 τ. χλμ. και ζώνη προστασίας μόνο 345 τ. χλμ.. Το χρονικό της παραχώρησης είναι το εξής:
Το Γενάρη του 2012 γίνεται ανοιχτή πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος για την παραχώρηση του δικαιώματος έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων.
Τον Απρίλιο του 2012 δημοσιοποιείται η Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ).
Τον Αύγουστο του 2012, η επιτροπή περιβάλλοντος της περιφέρειας Ηπείρου γνωμοδοτεί θετικά.
Το Δεκέμβρη του 2013 εγκρίνεται η ΣΜΠΕ.
Τον Οκτώβρη του 2014, υπογράφεται η σύμβαση.
Το 2014, μετά την υπογραφή της σύμβασης, παρουσιάζεται για πρώτη φορά στους φορείς της περιοχής η ΣΜΠΕ.
Τα στάδια της υλοποίησης της παραχώρησης είναι αυτά της έρευνας και της εκμετάλλευσης.
Το στάδιο της έρευνας
Α΄ φάση – 3 χρόνια (γεωλογικές, γεωφυσικές, γεωτρητικές και κοιτασματολογικές έρευνες)
Β΄ φάση – 2 χρόνια (γεωτρήσεις με στόχο τον εντοπισμό κοιτασμάτων)
Γ΄ φάση – 2 χρόνια (καθορισμός των εμπορικά εκμεταλλεύσιμων ποσοτήτων υδρογονανθράκων
Το στάδιο της εκμετάλλευσης
Γεωτρήσεις ανάπτυξης του κοιτάσματος, ανάπτυξη εγκαταστάσεων παραγωγής και δικτύου αγωγών μεταφοράς.
Αυτήν την περίοδο διεξάγονται οι σεισμικές έρευνες της α΄ φάσης. Γίνονται 11.500 γεωτρήσεις σε ζώνες, κατά μήκος των γραμμών του κάνναβου και σε μήκος 400 χλμ. (αρχικά, 575 χλμ.). Σε αυτό το στάδιο δεν απαιτείται περιβαλλοντική αδειοδότηση. Αρκεί η υποβολή ενός περιβαλλοντικού σχεδίου διαχείρισης (εγκρίθηκε τον Οκτώβρη του 2017. Γενικότερα, η προστασία του περιβάλλοντος ανατίθεται στην εταιρεία (μονάδα περιβάλλοντος). Στην περιοχή ερευνών περιλαμβάνονται 10 εθνικά πάρκα και περιοχές Natura 2000.
Ε. Βασικά χαρακτηριστικά του ελληνικού ενεργειακού συστήματος και οι πιο σημαντικές εξελίξεις
Ο μεταπολεμικός ρόλος της ΔΕΗ …
… στηρίχθηκε στο λιγνίτη και στα νερά, που εκτόπισαν σταδιακά τα προϊόντα πετρελαίου, με την εξαίρεση των νησιών. Στην περίοδο αυτή, μονιμοποιήθηκε η κρατική, συγκεντρωτική διαχείριση της ενέργειας και υπήρξε μια αλόγιστη χρήση φυσικών πόρων, που εξελίχθηκε παράλληλα με τον πολλαπλασιασμό των ενεργειακών αναγκών.
.. και η απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας
Με την ένταξη στην ΕΕ – ΕΟΚ, άρχισαν να επιβάλλονται κοινοί κανόνες και πολιτικές. Στον τομέα της ενέργειας καθοριστική αποδείχθηκε η απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας (ν.2773/99). Με τον ίδιο νόμο καθιερώνονταν η υποχρέωση εκπόνησης εθνικού σχεδιασμού. Πέρασαν τόσα χρόνια από τότε. Απελευθέρωση αγοράς είδαμε -και με το παραπάνω- σχεδιασμό πάλι, όχι.
Τι καθόρισε τις εξελίξεις
Με την απουσία σχεδιασμού, οι εξελίξεις καθορίστηκαν από:
τις πολιτικές της ΕΕ για την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας, διανθισμένες με ορισμένα μέτρα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής
τις επιλογές του κεφαλαίου, που επεδίωξε να εκμεταλλευτεί -στο έπακρο- το νέο περιβάλλον.
Το αποτέλεσμα ήταν επιλογές, χωρίς εσωτερική συνοχή και πολλές φορές αντιφατικές μεταξύ τους, από την πυρηνική ενέργεια, το λιθάνθρακα και την ορμητική είσοδο του φυσικού αερίου, μέχρι τις γιγαντιαίες ΑΠΕ, το πρόγραμμα «Ήλιος» και την εξόρυξη υδρογονανθράκων. Μέσα σε όλα αυτά άρχισε να ευδοκιμεί η θεωρία του ενεργειακού κόμβου.
ΣΤ. Το διεθνές περιβάλλον
Η κατανάλωση ενέργειας … τραβάει την ανηφόρα
To πιο ανησυχητικό στοιχείο είναι ότι η ζήτηση ενέργειας, παρά την οικονομική κρίση, αυξάνεται. Η ζήτηση ανάμεσα στο 2017 και το 2000 σημείωσε αύξηση της τάξης του 40%, πολύ μικρό μέρος της οποίας προβλέπεται να καλυφθεί από ΑΠΕ.
Καθοριστικός ο ρόλος των ορυκτών καυσίμων
Οι υδρογονάνθρακες καλύπτουν, περίπου, το 54% της παγκόσμιας ζήτησης ενέργειας Αν συνυπολογίσουμε και τον άνθρακα, το ποσοστό φτάνει στο 82%. Κατά συνέπεια, η παγκόσμια οικονομία είναι πλήρως εξαρτημένη από τα ορυκτά καύσιμα. Παραπάνω από το μισό της παγκόσμιας ζήτησης ενέργειας αφορά πέντε χώρες: ΗΠΑ, Κίνα, Ρωσία, Ινδία και Ιαπωνία. Στην Ευρώπη, οι μεγαλύτεροι καταναλωτές είναι: η Γερμανία, η Γαλλία, η Μ. Βρετανία, η Ιταλία και η Ισπανία.
Τι τροφοδοτεί τον ενεργειακό «παροξυσμό»;
Ζούμε μια περίοδο έντονης κινητικότητας στον ενεργειακό τομέα. Επιχειρείται να «αξιοποιηθεί» κάθε διαθέσιμος ενεργειακός πόρος και να στηθούν διακρατικά δίκτυα μεταφοράς υδρογονανθράκων και ηλεκτρικής ενέργειας. Την ενεργειακή «φρενίτιδα» τροφοδοτούν δύο βασικοί παράγοντες:
Η διαρκής αύξηση της ζήτησης ενέργειας, εξ αιτίας των εντεινόμενων οικονομικών ανταγωνισμών και της λογικής της διαρκούς ανάπτυξης και της μεγέθυνσης των οικονομιών.
Η χρήση της ενέργειας σαν προϊόντος μιας αυτόνομης αγοράς -που πρέπει διαρκώς να αναπτύσσεται- και όχι σαν μέσου κάλυψης υπαρκτών αναγκών στην παραγωγή, στις μεταφορές και στην καθημερινή μας ζωή.
Το περιβάλλον πλήττεται θανάσιμα, ιδιαίτερα στην εξορυκτική δραστηριότητα
ρύπανση υδατικών αποθεμάτων και γεωργικής γης από διαρροές
ανεξέλεγκτη απόθεση των αποβλήτων της εξόρυξης
αποψίλωση τεράστιων δασικών εκτάσεων
παραγωγή τοξικών αποβλήτων από τη χρήση χημικών ουσιών
αύξηση των εκπομπών αερίων, που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου
σεισμικότητα
προβλήματα υγείας
καταστολή και εκδίωξη των τοπικών κοινοτήτων
στρατιωτικοποίηση και πολεμικά επεισόδια
απροθυμία των κυβερνήσεων για κοινωνικό και περιβαλλοντικό έλεγχο των εξορυκτικών δραστηριοτήτων, όποιος και αν ήταν ο φορέας τους
Τι κρύβεται πίσω από αυτές τις εξελίξεις
Οι αλλαγές και οι ανακατατάξεις -θεωρητικά- υπαγορεύονται:
Από την ανάγκη διασφάλισης της πρόσβασης σε ενεργειακούς πόρους.
Από την ανάγκη διασφάλισης της ενεργειακής επάρκειας.
Από την πρόθεση να φανεί ότι αντιμετωπίζεται σοβαρά η κλιματική αλλαγή.
Αυτό, όμως, που -κατά βάθος- υπηρετούν, είναι:
Την απρόσκοπτη λειτουργία του συστήματος.
Την επιδίωξη μεγαλύτερου ελέγχου της αγοράς από τους πιο ισχυρούς «παίκτες».
Μια μερική προσαρμογή των ακραίων αναπτυξιακών πολιτικών στην πιο ήπια εκδοχή της -υποτίθεται- βιώσιμης ανάπτυξης.
Ζ. Τα αποτελέσματα των μέχρι τώρα ενεργειακών επιλογών
Αποτιμώντας τα αποτελέσματα αυτών των πολιτικών, σε ότι αφορά τη συντριπτική πλειοψηφία της κοινωνίας, δεν μπορεί παρά να τα βρούμε εξαιρετικά πενιχρά, αφού:
Οι περιορισμοί στη χρήση άνθρακα είναι μικροί.
Έχουμε τεράστια διείσδυση του φυσικού αερίου (νέοι αγωγοί, σταθμοί LNG και LPG, επενδύσεις στο σχιστολιθικό αέριο κλπ.).
Η βιομηχανία των πυρηνικών παραμένει στο απυρόβλητο, σε κραυγαλέα αντίθεση με τα αντιπυρηνικά κινήματα περασμένων δεκαετιών.
Η βιομηχανία των ΑΠΕ αναπτύσσεται, μόνο χάρη στη νομική και οικονομική πριμοδότησή της.
Παγιώνεται ένα καθεστώς εξάρτησης, στο οποίο τη σφραγίδα βάζουν οι διακρατικές υποδομές -κυρίως, αγωγοί φυσικού αερίου και δίκτυα μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας- και, στο επίπεδο της ΕΕ, το «σκληρό» νομοθετικό πλαίσιο. Καθώς η ενέργεια είναι μια κρίσιμη παράμετρος για τη λειτουργία των οικονομιών, η εξάρτηση δεν παραμένει στο επίπεδο αυτό, αλλά επεκτείνεται στη σφαίρα της πολιτικής, της στρατιωτικής ισχύος κλπ.
Είναι χαρακτηριστικό όλων των επιλογών η γενικευμένη περιβαλλοντική και οικολογική υποβάθμιση, πράγμα που σημαίνει ότι υποκρύπτεται ένας άλλος -πιο σημαντικός- παράγοντας, από τις τεχνοκρατικές επιλογές του κάθε φορά ενεργειακού «μείγματος». Ο παράγοντας αυτός δεν είναι άλλος από την απώλεια ελέγχου της ζήτησης και της κατανάλωσης ενέργειας, που οδηγεί στη σύγχρονη ενεργειακή φρενίτιδα.
Η. Και που βρίσκεται η διέξοδος;
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία: η διέξοδος βρίσκεται στον περιορισμό της χρήσης των ορυκτών καυσίμων και στην αξιοποίηση των πραγματικών ΑΠΕ και γι αυτό δε χρειάζεται η θεολογικού τύπου κινδυνολογία των επαγγελματιών πολέμιων της κλιματικής αλλαγής. Μόνο, όμως, μέσα σε ένα περιβάλλον που θα κρατά χαμηλά τη συνολική ζήτηση, διαφορετικά θα πρόκειται για ένα βαρέλι δίχως πάτο.
Στο περιβάλλον αυτό θα πρέπει να ανακτηθεί η δυνατότητα χωρών ή περιφερειών να χαράζουν ανεξάρτητα την ενεργειακή τους πολιτική και να ευνοείται η αποκέντρωση δραστηριοτήτων παραγωγής και κατανάλωσης -στη λογική της μικρής κλίμακας- κάτι που είναι αδύνατο να σκεφτούμε ότι μπορεί να πραγματοποιηθεί, χωρίς να διαταραχθεί το συνολικό status quo. Και τα κινήματα δεν πρέπει να αισθάνονται καμία ενοχή και να μη στέκονται αμήχανα, απέναντι σε αυτούς που τους κουνούν το δάχτυλο και τους ζητούν να τοποθετηθούν «εδώ και τώρα» σε διλήμματα του τύπου «ορυκτά καύσιμα ή βιομηχανικού τύπου ΑΠΕ». Αφενός, επειδή δεν είναι υποχρεωμένα να γίνουν τα «πιόνια» σε ένα παιχνίδι με προκαθορισμένο αποτέλεσμα και, αφετέρου, επειδή αυτοί που τους εγκαλούν παίζουν σε διπλό ταμπλό, δηλαδή και στα ορυκτά καύσιμα και στις ΑΠΕ, πάντα κερδισμένοι.
Διδακτική η ιστορική εμπειρία
Εκείνο που τείνει να αποδειχθεί προβληματικό, σε βάθος χρόνου, δεν είναι το ότι σήμερα δεν υπάρχουν έτοιμες νέες απαντήσεις, σε όλες τις ερωτήσεις. Είναι το ότι, σε πολλές περιπτώσεις, μένει έξω από τη συζήτηση η κριτική στη λογική της ανάπτυξης, λογική που χαρακτηρίζει τόσο τον καπιταλισμό, όσο και τις κοινωνίες που επιδίωξαν να τον «διορθώσουν» ή να τον υπερβούν. Και αυτό το επιβεβαιώνουν οι πολιτικές και τα πεπραγμένα των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού», αλλά και χωρών με εθνικο-ανεξαρτησιακά χαρακτηριστικά και φιλολαϊκό προσανατολισμό.
Και η «πράσινη» ανάπτυξη;
Ένα άλλο πολιτικο-κοινωνικό ρεύμα αντιτάσσει αυτό που περιγράφεται με τους όρους «πράσινη» ή «βιώσιμη» ή «αειφόρα» ανάπτυξη. Εστιάζει, κυρίως, στην αλλαγή του ενεργειακού μείγματος, με μείωση της χρήσης των ορυκτών καυσίμων και εντατικοποίηση της χρήσης μεθοδολογιών ΑΠΕ. Η επιλογή αυτή, από μόνη της, πάσχει, για δύο λόγους:
Αδυνατεί, στο ορατό μέλλον, να καλύψει τις υπάρχουσες ανάγκες.
Οδηγεί σε νέες «πληγές», ιδιαίτερα όταν -για οικονομικούς λόγους- πριμοδοτούνται οι βιομηχανικού τύπου ΑΠΕ.
Στην ουσία, αυτό που σημαδεύει αυτήν την αντίληψη δεν είναι μια βιώσιμη προοπτική, αλλά η αναζήτηση του βέλτιστου σημείου, μέχρι το οποίο η καταστροφή είναι επιτρεπτή.
Υπάρχει άλλος δρόμος
Συμπερασματικά, αυτό που προκύπτει σαν σημαντική προϋπόθεση ενός συνολικού αντίλογου των δυνάμεων των κινημάτων και της πολιτικής αμφισβήτησης είναι η καθολική απόρριψη της έννοιας της ανάπτυξης και η μετάβαση, όχι στον πρωτογονισμό -όπως μας προσάπτουν-, αλλά σε κοινωνικούς σχηματισμούς που δεν θα χαρακτηρίζονται από την εκμετάλλευση ανθρώπου σε άνθρωπο, ούτε και από την εξουσιαστική σχέση του ανθρώπου πάνω στη φύση.
Όσο δύσκολο είναι να φανταστούμε αυτή τη διαδικασία σαν προϊόν μιας σειράς μικρών «λιποταξιών» από την αναπτυξιακή κούρσα, άλλο τόσο είναι βέβαιο ότι δεν μπορεί να είναι προϊόν μιας προκαθορισμένης επαναστατικής διαδικασίας.
Θ. Η υπόθεση στα χέρια της κοινωνίας
Όσο πιο σύνθετα είναι τα προβλήματα, τόσο πιο σύνθετη γίνεται και η προσπάθεια εκφοράς ουσιαστικού λόγου από τα κινήματα. Ο τομέας της ενέργειας είναι τομέας σύνθετος, οπότε δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι στο πεδίο αυτό δοκιμάζεται σκληρά και η συνθετική ικανότητα των κινημάτων.
Στην τελευταία δεκαετία, περίοδο για την οποία έχω προσωπική αντίληψη, υπήρξαν αρκετές απόπειρες διατύπωσης ενός ενιαίου λόγου, για τα ζητήματα της ενέργειας. Φοβάμαι ότι οι πιο παλιές από αυτές* υπήρξαν πιο ουσιαστικές από κάποιες πρόσφατες, παρότι ο γενικευμένος κινηματικός προβληματισμός έκανε τα πρώτα του βήματα. Και τότε και τώρα, όμως, απείχαμε και απέχουμε πάρα πολύ από το σημείο του να μπορούμε να διατυπώσουμε ένα συνολικό, συνεκτικό αντίλογο.
Δεν είναι μυστικό ότι σε πολλές περιπτώσεις κυριαρχεί ο τακτικισμός και ένας στενός ωφελιμισμός. Στο όνομα των συνθέσεων και της ευρύτητας των συμμαχιών, «κουκουλώνονται» ουσιαστικές αντιθέσεις, όμως η ενότητα που επιτυγχάνεται είναι επιφανειακή και ανίσχυρη. Το βλέπουμε στην επιχειρηματολογία κατά των ΒΑΠΕ, το βλέπουμε και στην επιχειρηματολογία κατά των εξορύξεων υδρογονανθράκων. Όπως το έχουμε δει και σε άλλους τομείς, όπως η διαχείριση του νερού ή η διαχείριση των αποβλήτων.
Ας μη φοβηθούμε, λοιπόν, τον ανοιχτό διάλογο και ας τολμήσουμε να αμφισβητήσουμε και τις καθιερωμένες πρακτικές και το συνήθη λόγο των κινημάτων. Για το καλό μας …
* Παρέμβαση 26 φορέων και κινήσεων πολιτών για τα ζητήματα της ενέργειας (21/4/2009)
** Παρέμβαση 31 φορέων και κινήσεων πολιτών στο σχέδιο νόμου για τις ΑΠΕ (Μάιος 2010)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου