Σήμερα, το Μωβ αναδημοσιεύει ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα από το insidestory.gr, το οποίο απευθύνθηκε σε διωκόμενες εργαζόμενες έγκυους – μητέρες, με σκοπό να μοιραστούν τις ιστορίες τους.
Αλιεύει η Ιρέν Κόντου
Συγγνώμη, έμεινα έγκυος
Στα λόγια ξέρουμε να τιμάμε τις μητέρες. Στις πράξεις δεν τα πηγαίνουμε το ίδιο καλά. Ικανοποιώντας το αίτημα των αναγνωστών μας, αναζητήσαμε περιπτώσεις στον ιδιωτικό τομέα όπου παραβιάστηκαν οι ήδη ανεπαρκείς νόμοι για την προστασία της εγκυμοσύνης και της μητρότητας. Τα αποτελέσματα ήταν αποκαλυπτικά.
Οι περισσότερες ζήτησαν να μας μιλήσουν ανώνυμα. Μόνο μία περίπτωση, που έφτασε στα δικαστήρια, ήταν επώνυμη. Η μεγαλύτερη δυσκολία, μας είπαν, ήταν ο φόβος να μην «σταμπαριστούν» και δεν ξαναβρούν δουλειά. Γρήγορα καταλάβαμε πως η κακομεταχείριση των γυναικών στη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι –και αυτή– ένα θέμα-ταμπού.
Ταυτόχρονα με τις προσωπικές μαρτυρίες, αναζητήσαμε έρευνες για τον αριθμό των καταγγελιών που γίνονται ετήσια και το είδος των προβλημάτων που καταγγέλλονται. Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν, όπως μας είπαν από τη Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων, όμως βρήκαμε μία έκθεση (Pregnancy and Maternity-Related Discrimination and Disadvantage – Equality and Human Rights Commission – HM Government) που παρήγγειλε η βρετανική κυβέρνηση το 2016, τα γενικά συμπεράσματα της οποίας μοιάζουν πολύ με την εικόνα που σχηματίσαμε στο ρεπορτάζ.
Η εκθεση συντάχτηκε με βάση συνεντεύξεις από 3.254 μητέρες και 3.034 εργοδότες. Σύμφωνα με αυτές, τα τρία τέταρτα των εγκύων και νέων μητερών που εργάζονται στον ιδιωτικό τομέα στη Βρετανία βιώνουν διακρίσεις (Fifth of women harassed at work over pregnancy or flexible hours, report finds | The Guardian) και η μία στις εννιά χάνει τη δουλειά της.
| Μικρή | Μεσαία | Μεγάλη | Σύνολο μητερών | |
| Ανέφεραν αρνητικές εμπειρίες ή διακρίσεις | 75% | 81% | 77% | 77% |
| Αισθάνθηκαν πίεση να αφήσουν τη δουλειά τους | 13% | 11% | 7% | 11% |
| Ανέφεραν οικονομικές απώλειες | 18% | 22% | 23% | 20% |
| Ανέφεραν αρνητικό αντίκτυπο στο εργασιακό τους καθεστώς, ή στις ευκαιρίες ή στην ασφάλεια της εργασίας τους | 48% | 54% | 52% | 50% |
| Ανέφεραν κίνδυνο ή πραγματικό αντίκτυπο στην υγεία ή ευεξία τους | 42% | 46% | 37% | 41% |
| Ανέφεραν παρενόχληση (όχι σεξουαλική) ή αρνητικά σχόλια | 19% | 23% | 21% | 20% |
| Ανέφεραν αρνητική εμπειρία σε σχέση με τον θηλασμό | 4% | 6% | 5% | 5% |
| Ανέφεραν αρνητική εμπειρία σε σχέση με το αίτημά τους για ευέλικτο ωράριο | 10% | 12% | 12% | 11% |
| Πηγή: Έρευνα Βρετανικής Κυβέρνησης | ||||
Όπως συμβαίνει και στην Ελλάδα, οι Βρετανίδες έγκυες που δουλεύουν για μικρές εταιρείες είναι πιο πιθανό να πιεστούν να αφήσουν τη δουλειά τους. Από την άλλη, οι μητέρες που εργάζονται σε μεγάλες εταιρείες είναι πιο πιθανό να χάσουν χρήματα από την υπόθεση «εγκυμοσύνη». Ίσως γιατί δέχονται να μετακινηθούν σε λιγότερο απαιτητικές θέσεις, προκειμένου να έχουν πιο ευέλικτα ωράρια, συχνό φαινόμενο και στην Ελλάδα.
Στην έρευνα απάντησαν και οι εργοδότες:
| Μικροί εργοδότες | Μεσαίοι εργοδότες | Μεγάλοι εργοδότες | Σύνολο | |
| Νιώθουν ότι συμφέρει την επιχείρηση να στηρίζει τις έγκυες και νέες μητέρες | 83% | 93% | 95% | 84% |
| Νιώθουν πως οι γυναίκες πρέπει να δηλώνουν στη συνέντευξη αν είναι έγκυες | 72% | 57% | 37% | 70% |
| Πιστεύουν πως όλα τα εκ του νόμου δικαιώματα είναι λογικά | 31% | 35% | 47% | 32% |
| Πιστεύουν πως όλα τα εκ του νόμου δικαιώματα είναι εύκολο να γίνουν σεβαστά | 24% | 26% | 41% | 25% |
| Λένε πως η εγκυμοσύνη θέτει ένα παράλογο κόστος στην επιχείρηση | 28% | 16% | 9% | 27% |
| Ανέφεραν ότι δεν γνωρίζουν καλά τα δικαιώματα των εγκύων | 11% | 6% | 3% | 10% |
| Πηγή: Έρευνα Βρετανικής Κυβέρνησης | ||||
Είναι προφανές πως οι μικρότερες επιχειρήσεις θεωρούν πιο «απειλητικές» τις εγκυμοσύνες, αφενός γιατί δεν έχουν προσωπικό να καλύψει τα κενά, αφετέρου γιατί το κόστος του να πληρώνουν έναν υπάλληλο που απουσιάζει είναι αναλογικά μεγαλύτερο. Πρόσφατα, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αποφάσισε να διευκολύνει τους επιχειρηματίες που «ζορίζονται», λέγοντας ότι μπορούν να απολύουν και εγκύους εργαζόμενες, στο πλαίσιο των ομαδικών απολύσεων, αν το επιτρέπει ο εθνικός νόμος –παρά τις δικλείδες προστασίας που υπάρχουν στην ευρωπαϊκή νομοθεσία.
Πίσω στα δικά μας, η ισχυρότερη εντύπωση που μας άφησε το ρεπορτάζ είναι πως οι περισσότερες παραβιάσεις δικαιωμάτων δεν συμβαίνουν «εν κενώ», αλλά σε ένα έδαφος ήδη προβληματικό: εργοδότες που παρανομούν συστηματικά απέναντι σε όλους τους υπαλλήλους, μια επιδεινούμενη κρίση στην εταιρεία, ένα ευρύτερο αρνητικό περιβάλλον (π.χ. capital controls). Όμως οι γυναίκες με τις οποίες μιλήσαμε όχι μόνο δεν προστατεύτηκαν μέσα στις δύσκολες συνθήκες, αλλά η κατάστασή τους χρησιμοποιήθηκε από τους εργοδότες ως αχίλλειος πτέρνα, για να πατήσουν πάνω και να τις «αποτελειώσουν». Στις περισσότερες μάλιστα περιπτώσεις μιλάμε για γυναίκες που ήταν υποδείγματα στην εργασία τους. Κι όμως, στην πιο αδύναμη στιγμή τους, αυτό δεν μέτρησε.
Η Κατερίνα
Η Κατερίνα σπούδασε ηλεκτρολόγος μηχανικός και εργαζόταν επί τριάμισι χρόνια σε εταιρεία που εμπορευόταν όργανα δοκιμών και μετρήσεων, επίσημο διανομέα των μεγαλύτερων παγκόσμιων brands στον κλάδο της.
Η εταιρεία ήταν μικρή, απασχολούσε συνολικά 13 άτομα, αλλά πήγαινε πολύ καλά παρά την κρίση. Η Κατερίνα ήταν ευχαριστημένη. «Συμπαθούσα το αφεντικό μου, τον θεωρούσα αξιόλογο άνθρωπο, όχι στυγνό εργοδότη. Έκανα καλά τη δουλειά μου και έφερνα λεφτά στην εταιρεία, κάποιοι συνάδελφοι μού έλεγαν πως ήμουν από τους καλύτερους που είχαν περάσει».
Η σχέση της Κατερίνας με τον εργοδότη της ήταν ακόμα ανέφελη. «Αισθανόμασταν σαν ομάδα. Νιώθαμε ότι θα είμαστε μαζί στα καλά και στα κακά, ότι παλεύουμε για έναν κοινό σκοπό». Μάλιστα, όταν είχε πρωτοπάει στην εταιρεία, κάποιος της είχε πει ότι το αφεντικό είχε διστάσει να την προσλάβει γιατί ήταν γυναίκα και μπορεί να έμενε έγκυος, αλλά αρνήθηκε να το πιστέψει, γιατί δεν «κόλλαγε» με την εικόνα που είχε σχηματίσει.
Κάποια στιγμή, η ώρα εκείνη ήρθε. «Όταν έμεινα έγκυος ήξερα πως, επειδή εργαζόμουν με μπλοκ παροχής υπηρεσιών, ο νόμος δεν μου παρείχε απολύτως τίποτα. Ήμουν εντελώς ακάλυπτη, “στο έλεος” του εργοδότη. Θα έπρεπε εγώ να συμφωνήσω μαζί του πόση “άδεια” θα έπαιρνα, άνευ αποδοχών βέβαια». Όταν το ανακοίνωσε, το αφεντικό της φάνηκε ανακουφισμένο. «Μου είπε “τι ωραία περίοδος είναι αυτή για να λείψεις”, γιατί ήμασταν μέσα στην κρίση, και παρά το γεγονός ότι αυτός δεν επηρεάστηκε και συνέχιζε να είναι κερδοφόρος, είχε άγχος και ανέμενε πτώση του τζίρου. Έτσι χάρηκε που δεν θα έπρεπε να με πληρώνει για κάποιους μήνες, όσο θα έλειπα».
Εντωμεταξύ η Κατερίνα δούλευε κανονικά. «Είχα καλή εγκυμοσύνη και δεν με εμπόδιζε καθόλου, επιπλέον είχα ανάγκη τα χρήματα οπότε δεν με έπαιρνε να κατεβάσω ταχύτητα».
Κάπου στα μέσα Απρίλη, είχε φτάσει στις δύο εβδομάδες πριν να γεννήσει. «Πήγα να συζητήσω διερευνητικά, να δω τι πρόθεση είχε. Ζήτησα να λείψω για εννέα μήνες, αλλά του ξεκαθάρισα από την αρχή και το γνώριζε, πως αν δεν γινόταν θα έκανα ό,τι μου ζητούσε, γιατί το πρώτο και κύριο για μένα ήταν να μην χάσω τη δουλειά μου, που την είχα άγχος επειδή θα έλειπα. Με καθησύχασε και μου είπε να πάρω τους εννιά μήνες και να μην φοβάμαι για τη θέση μου».
Όλα πήγαν καλά με την γέννα και η Κατερίνα απολάμβανε τον χρόνο με το μωρό της. Όταν πλησίαζαν οι εννιά μήνες, δεν ήταν σίγουρη ότι ήθελε να επιστρέψει. «Ξέρεις, όταν η σχέση εργασίας είναι τελείως ελαστική, δεν έχεις τυπικά κάποιαν υποχρέωση και θα κοιτάξεις να κάνεις το καλύτερο που μπορείς για το παιδί σου. Πήγα και εξέφρασα λοιπόν την επιθυμία να κάτσω μέχρι τον Σεπτέμβριο, και μου απάντησε να κάνω ό,τι νιώθω. Του είπα πως αν είχε ανάγκη άνθρωπο και σκεφτόταν να προσλάβει άλλον στη θέση μου θα επέστρεφα την ίδια μέρα. Μου είπε πως αν προέκυπτε δουλειά θα με έπαιρνε να επιστρέψω, και πως εκείνη τη στιγμή δεν υπήρχε άμεση ανάγκη».
Τον Ιούλιο η Κατερίνα βρήκε μια κοπέλα για να φροντίζει το παιδί και πήγε ξανά στον εργοδότη της, αυτή τη φορά για να κανονίσουν τα τυπικά της επιστροφής της. «Μου είπε πως οι πιθανότητες να γυρίσω ήταν 50-50. Από το πουθενά. Έπεσαν, λέει, οι δουλειές στα όργανα υψηλής τεχνολογίας, έπεσαν και τα ερευνητικά και τα ΕΣΠΑ από τα πανεπιστήμια και μάλλον δεν θα με χρειαζόταν. Του πρότεινα να γυρίσω σε άλλη θέση για να τον διευκολύνω, μέχρι να πάρει τα πάνω της η αγορά, αλλά τίποτα. Μου είπε “πήγαινε τώρα διακοπές και έλα τον Σεπτέμβριο να δούμε”».
Τον Σεπτέμβριο της ανακοίνωσε ότι δεν την χρειαζόταν πια. Η σύμβαση βέβαια που είχε η Κατερίνα «έτρεχε», δεν είχε διακοπεί. «Θα με αποζημιώσετε για την απόλυση;» ρώτησε. «Ποιαν απόλυση;» της απάντησε ο εργοδότης. «Αυτή τη στιγμή που μιλάμε δεν με απολύετε;». «Όχι, γίνεται λύση της σύμβασης». Η Κατερίνα γνώριζε πως για να λυθεί η σύμβαση έπρεπε να συμφωνήσουν και τα δύο μέρη, κι όταν το είπε η απάντηση ήταν: «Εγώ σε περίμενα στους εννιά μήνες και δεν ήρθες». Η υπάλληλος βέβαια θυμόταν πολύ καλά τι είχε ειπωθεί μεταξύ τους, και ήταν ακριβώς το αντίθετο, ότι δηλαδή βόλευε η παραμονή της εκτός εργασίας.
«Κάποια στιγμή μέσα σε όλες αυτές τις συζητήσεις μου λέει “θα σου κάνω μιαν εξομολόγηση. Διαπιστώνω ότι οι γυναίκες δημιουργούν πρόβλημα στον χώρο εργασίας. Δεν εννοώ μόνο εσένα, αλλά και τις υπόλοιπες. Μέσα σε τρία χρόνια είχαμε τρεις εγκυμοσύνες, αυτό δημιουργεί πρόβλημα στη ροή, χαλάει ο κύκλος των εργασιών για μικρές εταιρείες σαν τη δική μας». Ρώτησα την Κατερίνα αν εκείνη τη στιγμή ένιωσε κάποια κατανόηση για τον εργοδότη της. «Όχι καθόλου, το βρήκα τραγικό το 2018 να μου λέει τέτοια πράγματα. Επιπλέον ήταν πολύ εγωιστικό, εγώ είχα επενδύσει πολύ από τον εαυτό μου σε αυτή τη δουλειά, τι ομάδα είσαι αν “καθαρίζεις” τον υπάλληλό σου μόλις ζορίζεσαι;».
Τελικά η Κατερίνα έκανε καταγγελία στην επιθεώρηση εργασίας και ο εργοδότης συμβιβάστηκε. «Ήξερε ότι δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς, γιατί παρά το γεγονός ότι πληρωνόμουν με μπλοκάκι, γιατί είχα σύμβαση αορίστου χρόνου που έλεγε ότι θα λαμβάνω μηνιαίες καταβολές, και αν καταλήγαμε στα δικαστήρια θα αποδεικνυόταν ότι ήμουν “υπό το διευθυντικό δικαίωμα”, δηλαδή έκανα ό,τι μου ζητούσε, δεν ήμουν ελεύθερη επαγγελματίας στην πραγματικότητα. Θα μου όφειλε δώρα, επιδόματα για όλα τα έτη, αποζημίωση απόλυσης, τα πάντα».
Παρόλα αυτά μέχρι εκείνη τη στιγμή, η σχέση τους δεν είχε φτάσει στο ναδίρ. «Απλά είχα την αίσθηση του απίστευτου, πώς γίνεται ένας άνθρωπος που σεβόμουν, που ήταν μάλιστα πρώην ΚΚΕ, να γκρεμιστεί τόσο γρήγορα στα μάτια μου; Μετά όμως θύμωσα πολύ, γιατί η διαδικασία μέχρι να φτάσουμε στον συμβιβασμό ήταν πολύ δύσκολη και μου έκανε πόλεμο νεύρων, για να δώσει τα λιγότερα δυνατά χρήματα. Αυτό μου έφαγε πολλή ενέργεια και απογοητεύτηκα, το ανθρώπινο κομμάτι ήταν αυτό που με ενόχλησε περισσότερο, όχι το οικονομικό».
Πριν τελειώσουμε την κουβέντα μας, η Κατερίνα ζήτησε να στείλει ένα μήνυμα σε όλες τις γυναίκες, έγκυες ή μη, που μπορεί να βρεθούν σε ανάλογη με τη δική της κατάσταση: «Οφείλουμε να ενημερωνόμαστε για τα δικαιώματά μας, όσο περιορισμένα κι αν είναι, και να πολεμάμε για να τα διεκδικήσουμε. Λένε πως αν μιλήσεις δεν θα βρεις άλλη δουλειά γιατί ο ένας εργοδότης θα το πει στον άλλον, κ.λπ. Να μην δίνουν σημασία και να μιλάνε».
Η Αρετή
Η εξομολόγηση της Αρετής είχε κάτι πολύ ιδιαίτερο. Ίσως επειδή από την αρχή της εγκυμοσύνης της όχι μόνο δεν αισθάνθηκε ότι δικαιούνταν ειδική μεταχείριση, αλλά ένιωθε και ενοχές. «Αφού έτσι το ανακοίνωσα στη δουλειά. Μπήκα μέσα και είπα στη διευθύντρια –με πιάσαν και τα κλάματα– θέλω να σου πω κάτι, συγγνώμη, έμεινα έγκυος».
Είχε μεγαλώσει θεωρώντας τη δουλειά το νούμερο ένα στη ζωή. «Ο πατέρας μου πίστευε πως η δουλειά ήταν πάνω από όλα. Και τα δύο αδέλφια τον είχαμε πρότυπο, ήταν αρχηγική φυσιογνωμία, ένας άνθρωπος που δούλευε ασταμάτητα και δεν έκανε τίποτα για κείνον, ούτε καν διακοπές». Μέχρι τα 38, η Αρετή δεν είχε κάνει ποτέ σκέψεις για οικογένεια. «Ήταν πολύ έντονοι οι ρυθμοί στη δουλειά και ήμουν πολύ δεμένη με την πατρική μου οικογένεια. Βέβαια περνάγαν διάφορα από το μυαλό, αλλά δεν μου άρεσε ποτέ να το βλέπω προγραμματισμένα, πάντα περίμενα την αγάπη (γελάει)».
Η αγάπη τελικά ήρθε το φθινόπωρο του 2014, σχεδόν ταυτόχρονα με μία καινούρια δουλειά, σε μία εταιρεία-εμπορικό αντιπρόσωπο προϊόντων υψηλής τεχνολογίας. Η εταιρεία, μικρομεσαίου μεγέθους, απασχολούσε γύρω στα 50 άτομα στην Αθήνα και άλλα 10 στην επαρχία. «Το ήξερα το αντικείμενο, ήταν στοχευμένη και οργανωμένη δουλειά. Τη χαιρόμουν, είχα επικοινωνία με ανθρώπους, απευθείας επαφές με το εξωτερικό και ταξίδια. Τα προηγούμενα χρόνια είχα περάσει από διάφορες εργασίες όχι απόλυτα ικανοποιητικές, τώρα μου δόθηκε μια άλλη προοπτική», λέει η Αρετή.
Κάθε Παρασκευή, οι πωλητές της εταιρείας έβλεπαν τα φύλλα αξιολόγησης με την πορεία των πωλήσεών τους. Η Αρετή ήταν σταθερά πρώτη στην Αθήνα. «Παράπονο δεν μου είχαν κάνει ποτέ, και για την απόδοση και για τον χαρακτήρα μου ήταν θετικά τα σχόλια. Και ο ιδιοκτήτης, που είναι πολύ αυστηρός, έδειχνε πολλή εκτίμηση σε μένα. Ήταν σαν να αναγνωρίστηκαν οι κόποι όλων των χρόνων».
Κάπως έτσι, όταν έμαθε πως ήταν έγκυος τον Μάρτιο του 2015, δεν το πήρε αρχικά καλά. «Τσακώθηκα πολύ με τον σύζυγό μου, γιατί του έλεγα “τώρα που γίνεται όλο αυτό στη δουλειά μου, εσύ κοιτάς τον εαυτό σου και θέλεις παιδί”. Ντρέπομαι που το λέω, αλλά αυτό που αισθάνθηκα ήταν “τι θα κάνω τώρα με τη δουλειά;” Παρόλο που ήμουνα 38 στα 39, δεν ήμουνα καν 25, με έπιασε πανικός, τι θα γίνει τώρα; Από την άλλη αισθανόμουν και τέρας, έλεγα “κοίτα αντί να είμαι χαρούμενη εγώ κάθομαι και κλαίω”».
Μέσα σε όλα, το καλοκαίρι του 2015 η κατάσταση στη χώρα επιδεινώνεται με τα capital controls. «Μας λένε θα πάρετε υποχρεωτική άδεια, δεν μπορούσαμε να έχουμε εμπόρευμα οπότε μας λέγανε μη βγαίνετε, μην πουλάτε γιατί δεν μπορούμε να έχουμε το προϊόν, ήμασταν σαν σε στάση».
Η Αρετή περνάει δύσκολα και δεν είναι η μόνη. «Πήγα στο μαιευτήριο στα capital control με κολικό νεφρού και 40 πυρετό και εμετούς, και σε πληροφορώ ότι ήταν γεμάτο από γυναίκες που πήγαν να γεννήσουν πέντε μηνών, έξι μηνών, από το άγχος. Ήμουν μέσα με άλλες δύο γυναίκες που λέγανε ότι ήταν η τηλεόραση συνέχεια ανοιχτή και αγχώνονταν πώς θα γεννήσουν με αυτά που άκουγαν». Το ζευγάρι μαζεύεται οικονομικά όσο μπορεί. «Φυσικά δεν κάναμε ούτε γάμο ούτε τίποτα, που λέγαμε ότι θα κάνουμε και πάρτι. Πήγαμε στο δημαρχείο Αθηνών που ήταν τίγκα στα πλακάτ και ήμασταν στη μέση εμείς που βγάζαμε φωτογραφίες (γέλια)».
Τον Αύγουστο η εταιρεία δέχεται ένα ακόμα ισχυρότερο πλήγμα: χάνει τη βασική της αντιπροσωπεία. Δεν κυκλοφορούν φήμες για απολύσεις, όμως είναι δεδομένο ότι τα πράγματα είναι δύσκολα. «Αυτό που υπήρχε σαν γραμμή ήταν “παιδιά μη στεναχωριέστε, θα προσπαθήσουμε είτε να σας πάρει η εταιρεία που θα πάρει την αντιπροσωπεία που χάσαμε, ή θα σας κρατήσουμε”».
Κάπου σε εκείνο το σημείο όμως η Αρετή αρχίζει να αντιλαμβάνεται μία πίεση, που εκδηλώνεται ανοιχτά «όταν ήρθε η διευθύντριά μου στο σπίτι. Με μία ασήμαντη αφορμή, στην ουσία ήρθε για να μου ζητήσει να δεσμευτώ ότι θα γυρνούσα στους δύο μήνες μετά τη γέννα (σ.σ. οι εργαζόμενες στον ιδιωτικό τομέα έχουν δικαίωμα να πάρουν είτε δύο μήνες μετά τη γέννα μετ’ αποδοχών είτε έξι μήνες άνευ αποδοχών). Μου λέει “αν δεν το κάνεις θα απολύσω τη φίλη σου. Άλλη έμεινε έγκυος και άλλη θα την πληρώσει”». Προφανώς η διευθύντρια πιεζόταν να απολύσει κάποιον λόγω περικοπών, αλλά δυσκολευόταν, καθώς ήταν υποχρεωμένη εκ του νόμου να κρατήσει την έγκυο. Έτσι και θα πλήρωνε, και δεν θα είχε υπάλληλο για μερικούς μήνες.
Την πίεση αυτή την μετακύλισε αυτούσια, και μάλιστα με μορφή bullying, στην εγκυμονούσα. «Τι αισθάνθηκες όταν έκλεισε η πόρτα;» ρωτάω την Αρετή. «Τι έγινε ρε παιδί μου; Από τη μία μου βγήκε ότι έχω κάνει κάτι λάθος και φταίω που έμεινα έγκυος σε αυτές τις συνθήκες και θα την πληρώσει κάποιος άλλος και από την άλλη ότι ήρθε σπίτι μου και μου έκανε τέτοιον εκβιασμό κι εγώ το έχαψα; Πώς δεν την έβγαλα έξω από το σπίτι εκείνη την ώρα; Το δέχθηκα πολύ παθητικά».
Το επόμενο επεισόδιο εκτυλίχτηκε στο μαιευτήριο. «Με έπαιρναν συνέχεια τηλέφωνο, ο γενικός διευθυντής, “τι θα κάνεις και τι θα κάνεις”. Και πιέστηκα πάρα πολύ και μπήκα πρόωρα με σπασμούς. Στο νοσοκομείο παίρνει τηλέφωνο ο γενικός να μου πει ότι έρχεται εκεί. Εγώ εντωμεταξύ είχα και τους σπασμούς, δεν είχα πολλή διαύγεια. Παίρνει ο αδελφός μου και μου λέει “ρε παιδί μου δεν είναι σοβαρά πράγματα αυτά, οι γενικοί διευθυντές να έρχονται στα μαιευτήρια, πάρε και τον άντρα σου να μην είσαι μόνη γιατί κάτι δεν μου φαίνεται ΟΚ”. Τον πήρα, ήρθε και ο γενικός, συστήθηκε κιόλας και στον μαιευτήρα, και μου λέει “Αρετή μου τι θα κάνεις;” Του λέω “μου είπατε να γυρίσω στους δύο μήνες, ΟΚ, αν το κάνει πιο εύκολο δεν θέλω να δημιουργώ θέμα, να γυρίσω στους δύο μήνες”. Μου λέει “δεν θέλω να γυρίσεις στους δύο μήνες. Αν μπορείς να παραιτηθείς. Αυτό θα ήθελα”. Αυτή ήταν η επόμενη πρόταση! Του λέω “μα ήρθε η διευθύντρια και μου είπε το και το στο σπίτι”. Μου λέει “όχι δεν μου λύνει αυτό τα χέρια, θέλω να παραιτηθείς”. Στο μεταξύ ήδη είχαν κάνει πρόταση στη φίλη μου να μείνει, ότι θα την εκπαίδευαν σε καινούρια προϊόντα και θα την έβαζαν σε άλλη ομάδα ώστε να μη φύγει».
Η Αρετή τελικά δεν γέννησε πρόωρα, γύρισε στο σπίτι της και τα τηλέφωνα συνεχίστηκαν. «Με έπαιρνε συνέχεια τηλέφωνο, όταν σου λέω συνέχεια εννοώ ανά δύο ώρες. Και είχα αρχίσει να καταλαβαίνω ότι δεν ήταν πολύ ωραία αυτά που συνέβαιναν και ταραζόμουν. Σε κάποια φάση το σηκώνει ο άντρας μου και του λέει “σας παρακαλώ, αφήστε μας να γεννήσουμε και την ίδια μέρα που θα γεννήσουμε θα σας πούμε τι θα κάνουμε”. Και τότε ο διευθυντής με έβγαλε τρελή! Ότι δήθεν με έψαχνε για να μου πει πόσο πολύ με εκτιμούσε! Και ακόμα και ο άντρας μου που τα ζούσε τα έβλεπε και είναι και πιο ψημένος, για λίγα δευτερόλεπτα τα έχασε! Και εκεί λίγο κόπηκαν όλες οι επικοινωνίες».
Τελικά, η Αρετή διάλεξε το εξάμηνο άνευ αποδοχών. Δεν ήταν όμως δική της πρωτοβουλία. «Επανέρχομαι κάποια στιγμή να πάω τα χαρτιά για την άδεια και μου λέει ο γενικός “κοίτα αφού δεν δέχεσαι να φύγεις, εμένα με εξυπηρετεί να πάρεις το εξάμηνο γιατί και δεν θα σε πληρώνω και μέχρι να γυρίσεις θα ξέρω ακριβώς πού να σε βάλω”. Οπότε ουσιαστικά το αποφάσισαν αυτοί για μένα». Η ίδια παραδέχεται ότι πιθανότατα δεν θα είχε πάρει ποτέ από μόνη της τέτοια απόφαση. «Ήταν διαφορετικό από την κουλτούρα μου. Τι σκεφτόμουν; Ιδιωτικός τομέας είναι, αν λείψεις έξι μήνες θα δουν ότι δεν δείχνεις ζήλο, μπορεί να πάει κάποιος άλλος στη θέση σου, τι θα κάνει ο εργοδότης που θα έχει έξι μήνες κενό, όλο αυτό… ήδη νιώθεις ότι τον παρατάς, μην το κάνεις και χειρότερο».
Αυτή είναι μια λογική που έχει δει και σε άλλες γυναίκες του ιδιωτικού τομέα. «Βλέπω φίλες μου εργαζόμενες που είναι πολύ λιγότερο ενοχικές από εμένα. Ε λοιπόν, σε αυτό το θέμα είμαστε το ίδιο! Δεν διανοούνται καν να πάρουν το εξάμηνο και δεν παραδέχεται καμία τους πραγματικούς λόγους, λένε “γιατί να το πάρω, μια χαρά είμαι!”. Τι μια χαρά, γέννησες το τρίτο παιδί σε 5 χρόνια, δουλεύεις 10 ώρες τη μέρα και σου δίνεται η δυνατότητα έξι μήνες να κάτσεις λίγο να το οργανώσεις, να ξεκουραστεί ο οργανισμός σου. Έχεις και όλη αυτή την παράνοια που μετά πρέπει να γυρίσεις και να έχεις χάσει όλα τα κιλά και να είσαι τέλεια, μια χαρά είναι αυτό;».
Οι ενοχές είναι φανερές και στις γυναίκες που έχουν ήδη κάνει ένα παιδί, και σκέφτονται την πιθανότητα για δεύτερο. «“Τώρα πώς θα υποστηρίξει η εταιρεία και το δεύτερο παιδί μου; Ήδη ήταν μια χαρά μαζί μου που έκανα το πρώτο, αν κάνω και δεύτερο θα το παρακάνω”, έτσι λέμε όλες», τονίζει η Αρετή.
Υπό το νέο πρίσμα
Τον Νοέμβριο του 2015, όλα μπαίνουν σε μια νέα προοπτική: το μωρό της Αρετής έρχεται στον κόσμο. «Εκεί αισθάνθηκα ότι ο Θεός με αγαπάει. Αισθάνθηκα πάρα πολύ την αγάπη του, μπορεί να σου ακούγεται περίεργο αυτό που λέω, αλλά ένιωθα πολύ τυχερή, να γκρεμίζεται το σύμπαν κι όμως εγώ είχα το μωρό μου, το πιο μεγάλο δώρο που μου έχει δοθεί».
Ο πρώτος χρόνος της μητρότητας δεν ήταν βέβαια χωρίς τις δυσκολίες του. «Όλες οι ιδιότητες που είχα το 2015, απλά δεν υπήρχανε το 2016. Επαγγελματίας εργαζόμενη δεν ήμουν, για έξι μήνες. Η εμφάνισή μου… πήρα 25 κιλά, εντάξει τα έκανα λίγο θάλασσα, δεν ήταν καθόλου ωραίο αυτό που έγινε, οπότε ξαφνικά από εκεί που ήσουν ωραία γυναίκα είσαι μια χοντρή. Πριν ήμουνα κόρη, τώρα ήμουν μωρομάνα. Ήμουνα γυναίκα και μετά …ο άντρας σου σε βλέπει σαν μαμά. Ήμουνα φίλη, πού να τις δω τώρα τις φίλες μου με το μωρό; Όλα άλλαξαν».
Μέσα σε όλα, η Αρετή δεχόταν πόλεμο νεύρων στη δουλειά, όπου καθώς φάνηκε η διευθύντριά της δεν χώνεψε ποτέ το γεγονός ότι δεν κατάφερε να την εξωθήσει σε παραίτηση. «Πήγε στον διευθυντή οικονομικών (που ήταν σαν φύλακας άγγελός μου εκεί μέσα παρόλο που αυτοί οι άνθρωποι έχουν τη φήμη ότι είναι τραχείς) και του λέει “ξέρεις η Αρετή δεν αξίζει τα λεφτά που παίρνει και είναι χάλια”. Μου το είπε η ίδια».
«Είχε πέσει η απόδοσή σου τότε;» τη ρωτάω. «Όχι, το αντίθετο. Επειδή ήθελα να δείξω την ευγνωμοσύνη μου στον πρόεδρο της εταιρείας, που δεν γνώριζε τίποτα από αυτά που γίνονταν, έκανα μια υπερπροσπάθεια και έφερα πολύ μεγάλο τζίρο, δηλαδή μου είχαν βάλει επίτηδες πολύ ψηλό στόχο σε πολύ δύσκολες συνθήκες και –θαύμα!– πιάστηκε από τον Σεπτέμβρη, ενώ έληγε τον Δεκέμβρη».
Μετά από την υπερπροσπάθεια, η Αρετή παραιτήθηκε. «Πήγα και τους είπα κοιτάξτε να δείτε, κατάφερα αυτό αλλά δεν αντέχω άλλο». Σήμερα, ενάμισι χρόνο μετά, δουλεύει, όχι όμως σε εταιρεία. «Νομίζω πως ακόμα δεν έχω ιαθεί. Ακούω εταιρεία και κάτι παθαίνω».
Πώς αποτιμά την όλη περιπέτεια; «Δεν φταίει η συγκεκριμένη εταιρεία μόνο. Είναι παντού στην κουλτούρα μας, ακόμα και ένας συγγενής δικηγόρος μου είπε “Γιατί τι περίμενες; Πόσες συναδέλφους βλέπω που πάνε με την κοιλιά στο στόμα στα δικαστήρια, αυτές μπορούν να κάτσουν έξι μήνες; Ποιος θα τις ταΐσει;”. Μα δεν πρέπει να μεριμνήσει το κράτος γι’ αυτές τις γυναίκες; Το αντίστροφο πρέπει να γίνει; Τι νοοτροπία είναι αυτή;».
Η Αριστέα
Η Αριστέα έπιασε δουλειά σε ένα τηλεφωνικό κέντρο τον Απρίλιο του 2017. Από την αρχή έβλεπε να συμβαίνουν περίεργα πράγματα. «Οι συνθήκες δεν ήταν καλές. Δεν μας άφηναν να είμαστε φίλοι μεταξύ μας στο facebook, δεν μας φώναζαν με τα ονόματά μας αλλά με αριθμούς, δεν μας άφηναν να κάνουμε διάλειμμα όλες μαζί, είχε κάμερες παντού, φοβόμασταν ακόμα και να πάμε στην τουαλέτα». Μέχρι να υπογράψει σύμβαση, είχε περάσει ήδη έναν μήνα και δέκα μέρες στη δουλειά. «Μέχρι τότε δεν είχα ένσημα, και δεν το ήξερα! Το κατάλαβα πολύ αργότερα».
Τον Ιούλιο, έμαθε πως ήταν έγκυος. Με τον τότε σύντροφό της δεν είχαν προλάβει ακόμα να κάνουν τέτοια σχέδια, αλλά αποφάσισαν τότε ότι θα γίνονταν οικογένεια.
Η Αριστέα με τον σύντροφό της, τον Νοέμβριο του 2017.
Συνέχισε να δουλεύει κανονικά όταν μία μέρα, στον 7ο μήνα, διαπληκτίστηκε με την προϊσταμένη της για έναν πελάτη. Αμέσως μετά πήγε στο μπάνιο και είδε λίγο αίμα. «Ήμουν στην 28η εβδομάδα, πήγα αμέσως στον γιατρό και μου έγραψε 8 μέρες άδεια, γιατί είχα πρόωρες συσπάσεις».
Όπως όφειλε, προτού πάρει την άδεια η Αριστέα πήγε στον εργοδότη της το χαρτί του γιατρού, σφραγισμένο από το ΙΚΑ. «Μόλις τα είδε άρχισε να φωνάζει ότι δεν ισχύουν, ότι έπρεπε να πάω σε δημόσιο νοσοκομείο, ότι δεν τα δέχεται. Έφυγα και πήγα ξανά στο ΙΚΑ, όπου μου επιβεβαίωσαν ότι είχα τα σωστά χαρτιά». Η Αριστέα πήγε στο σπίτι της και όταν πέρασαν οι μέρες της άδειας γύρισε στη δουλειά. «Μόλις έκατσα έρχεται η υπεύθυνη και μου λέει ότι δεν επιτρέπεται να εργαστώ. Με πήρε και με πήγε στο άλλο κτίριο (ο ιδιοκτήτης είχε δύο εταιρείες σε διπλανά κτίρια, μάλιστα όταν ερχόταν το ΙΚΑ έπαιρνε τους εργαζόμενους με μαύρα και τους έκρυβε στο διπλανό κτίριο). Μόλις μπήκα άρχισε να φωνάζει, έβριζε, με έλεγε χαζή, ότι μιλάει σε ντουβάρι. Με έπιασε δύσπνοια γιατί φώναζε πραγματικά πολύ. Πήρα τηλέφωνο τον σύντροφό μου γιατί φοβήθηκα, και τον άκουγα να λέει “κοίτα εγώ της μιλάω κι αυτή παίρνει τον γκόμενο”. Σημειώνω εδώ ότι μέχρι και σήμερα, που είμαστε παντρεμένοι, στις αγωγές τον ονομάζει “φερόμενο πατέρα του υιού μου”. Του ζήτησα ένα χαρτί που να γράφει ότι απαγορεύεται να εργαστώ. Μου είπε –ψέματα, όπως αποδείχτηκε– ότι με είχε ήδη απολύσει. Εκεί με έπιασε κάτι σαν κρίση πανικού, και μόλις βγήκα πήγα στην Επιθεώρηση Εργασίας. Οι υπάλληλοι με βοήθησαν να ηρεμήσω, τον ήξεραν γιατί είχε πολλές καταγγελίες για διάφορα πράγματα, κοίταξαν και το σύστημα να δουν αν είχε κάνει αναγγελία απόλυσης και δεν βρήκαν τίποτα».
Το ίδιο σκηνικό επαναλήφθηκε λίγες μέρες μετά, αυτή τη φορά με την πρώην γυναίκα του εργοδότη. «Έτσι όπως την είδα δεν την έχω ξαναδεί. Βασικά από κανέναν δεν περίμενα ότι θα μιλούσε έτσι σε μία έγκυο γυναίκα. Είχε ειρωνικό ύφος, σαν να το έκανε επίτηδες για να με εξωθήσει σε παραίτηση. Βγαίνω, καλώ την αστυνομία, καταγράφει το περιστατικό και πάω ξανά στην Επιθεώρηση Εργασίας, όπου κάνω δεύτερη καταγγελία. Μετά πήγα σαν χαμένη στο σπίτι μου, δεν ήξερα τι να κάνω, έψαξα στο ίντερνετ και βρήκα το Εργατικό Κέντρο Καλλιθέας. Κάναμε αμέσως ραντεβού και εκεί πραγματικά με αγκάλιασαν, μου είπαν να μην αγχώνομαι, μου βρήκαν εργατολόγο, έκαναν και διαμαρτυρία στην επιχείρηση –γι’ αυτή τη διαμαρτυρία μάλιστα ο εργοδότης μήνυσε δύο αλληλέγγυους από το RadicalIT (μία πρωτοβουλία εργαζομένων στην πληροφορική και τις τηλεπικοινωνίες)».
Στην επόμενη συνάντηση στην Επιθεώρηση Εργασίας, με τον Συνήγορο του Πολίτη, ο εργοδότης εμφανίστηκε με τρεις δικηγόρους και μια δικογραφία 100 σελίδων. Μέσα έγραφε ότι απέλυσε την Αριστέα «για σπουδαίο λόγο». «Ο σπουδαίος λόγος ήταν ότι ανάρτησα φωτογραφία μου στο facebook ενώ ήμουν κλινήρης! Από την Επιθεώρηση του είπαν ότι αυτό δεν θεωρείται σπουδαίος λόγος και να μην το συνεχίσει και τότε ο δικηγόρος του ζήτησε αναβολή. Στη δεύτερη συνάντηση έγιναν διάφορα τραγελαφικά, ο δικηγόρος είπε ότι δεν μπορούσε να συνετίσει τον πελάτη του, που απέλυσε όλους τους εργαζόμενους και έκλεινε την εταιρεία. Δηλαδή είπε ότι απέλυσε τους πάντες και εμένα τελευταία, για να φανεί ως ομαδική απόλυση. Δεν έχω ιδέα τι συνέβη στην πραγματικότητα, έτσι κι αλλιώς είχε πάρα πολλούς που εργάζονταν με μαύρα».
Η Αριστέα με το νεογέννητο μωρό της.
Πριν από λίγες εβδομάδες, στις 23 Απριλίου, έγινε το δικαστήριο. «Είχαν μαζευτεί από έξω 100 αλληλέγγυοι, αυτός ζήτησε αναβολή αλλά το δικαστήριο την απέρριψε και τον δίκασε ερήμην». Το ποσό που επιδικάστηκε στην Αριστέα ήταν 24.500 ευρώ για υπερωρίες, μισθούς 18 μηνών, δώρα κ.λπ. και 3.000 για ηθική βλάβη. «Δεν το περίμενα και χάρηκα γιατί είναι παραδειγματική η τιμωρία, είναι μια πολύ δίκαιη απόφαση. Ο λόγος εξάλλου που κοινοποίησα την περιπέτειά μου, πολύ πριν ολοκληρωθεί το δικαστήριο, ήταν για να βοηθήσω κι άλλες γυναίκες όταν τους συμβεί κάτι παρόμοιο, να ξέρουν πως υπάρχει δυνατότητα να βρουν το δίκιο τους, και αυτή η απόφαση βοηθάει πολύ προς αυτήν την κατεύθυνση. Δεν φαντάζεστε πόσες κοπέλες μου έστειλαν τότε μηνύματα στο facebook, ότι τους είχε συμβεί το ίδιο και προτίμησαν να παραιτηθούν γιατί δεν άντεχαν την πίεση. Ήθελα να ξέρουν ότι υπάρχει κι άλλος δρόμος».Παρότι η Αριστέα προέρχεται από αριστερή οικογένεια, η ίδια δεν είχε ασχοληθεί ποτέ «με την πολιτική», όπως λέει. Εκτίμησε όμως πολύ τη στήριξη από τα σωματεία των εργαζομένων. «Είναι μία συλλογική νίκη στην οποίαν έπαιξαν όλα ρόλο. Το γεγονός ότι μίλησα, ότι τα σωματεία ανά την Ελλάδα έβγαλαν πάνω από 100 ψηφίσματα, τα ΜΜΕ, η Τατιάνα Στεφανίδου που με φιλοξένησε, το πάρτι που έκανε το RadicalIT για να μαζευτούν χρήματα για να πληρώσουν τη δικηγόρο μου, όλα».
Τη ρωτάω αν είχε στον νου τα χρήματα όταν ξεκίνησε τις διαδικασίες εναντίον του εργοδότη. Το αρνείται κατηγορηματικά. «Μα δεν άρχισα εγώ τα δικαστήρια, αυτός πήγε δικαστικά! Εγώ πήγα στην Επιθεώρηση Εργασίας για να τα βρούμε, σε 20 μέρες έβγαινα στην άδεια μου, δεν το περίμενα ότι θα έκανε όλα αυτά». Έτσι κι αλλιώς δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι θα πάρει τα χρήματα, καθώς είναι άγνωστο αν η μονοπρόσωπη ΙΚΕ του εργοδότη έχει περιουσιακά στοιχεία. Από τη συζήτηση όμως κατάλαβα πως δεν ήταν αυτό που την «έκαιγε». Ήταν περισσότερο θέμα ηθικής δικαίωσης, για μια περιπέτεια που την πρόσβαλε, με μοναδική αιτία ότι θα έφερνε στον κόσμο ένα παιδί.
Η Χαρά
Η περίπτωση της Χαράς δεν μοιάζει με τις άλλες. Μέχρι σήμερα έχει διευθυντική θέση σε θυγατρική πολυεθνικής στην Ελλάδα. Όταν με κάλεσε, απόρησα: μία τόσο μεγάλη εταιρεία, με εκατοντάδες υπαλλήλους, θα ήταν πολύ δύσκολο να παραβιάσει τους κανόνες. Τι θα μου διηγούνταν άραγε;
Όταν συναντηθήκαμε, επιβεβαιώθηκα. Πράγματι, το δικό της πρόβλημα ήταν κατά κάποιον τρόπο… το αντίστροφο από αυτά που ερευνούσα. Πριν από 10 περίπου χρόνια έμεινε έγκυος στο πρώτο της παιδί. Όταν πλησίαζε η ώρα να πάρει την προβλεπόμενη άδεια, πήγε στον ΟΑΕΔ για να καταθέσει τα χαρτιά της. Για τους τέσσερις περίπου μήνες άδειας που αναγνωρίζει ο νόμος στις συμβάσεις αορίστου χρόνου, ο εργαζόμενος παίρνει από το ΙΚΑ έναν βασικό μισθό και το υπόλοιπο, μέχρι το επίπεδο του μισθού του, δίνεται από τον ΟΑΕΔ.
Η αντίδραση των υπαλλήλων του οργανισμού ήταν απροσδόκητη. «Μόλις είδαν τον μισθό μου, είπαν “το ποσό είναι πολύ ψηλό, δεν μπορούμε να πάρουμε έγκριση”. Ή “καλά τι κάνεις εσύ εκεί και παίρνεις τόσα χρήματα;”». Ο μεικτός μισθός της Χαράς τότε ήταν 2.400 ευρώ. «Ένιωσα ρατσισμό, ήταν σαν να έπρεπε να τους αποδείξω ότι άξιζα να βγάζω τόσα χρήματα. Είμαι βέβαιη ότι αν ήταν κάποιος άντρας απέναντί τους ποτέ δεν θα τον ρωτούσαν όλα αυτά τα πράγματα, από πού κι ως πού βγάζει τόσα χρήματα, και με τέτοιον απότομο τρόπο».
Τελικά το πρόβλημα λύθηκε, όχι όμως προτού αναγκαστεί να πάει αρκετές φορές, μέχρι να «πείσει» τους υπαλλήλους να κάνουν αυτό που προέβλεπε ο νόμος. Η πικρία όμως έμεινε, για μια αντιμετώπιση που θα άρμοζε μάλλον σε έναν «κλέφτη», παρά σε μία σκληρά εργαζόμενη γυναίκα που έμεινε έγκυος.
Αυτό που μένει
Σήμερα η κόρη της Αρετής είναι τριών ετών. Ήδη τα πιο σημαντικά χρόνια για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς της είναι, σύμφωνα με τους ψυχολόγους, πίσω. Η μητέρα της, που δυσκολεύτηκε τόσο να απαλλαγεί από τις ενοχές γι’ αυτά που της συνέβησαν στη δουλειά, σήμερα είναι βέβαιη για ορισμένα πράγματα: «Τελικά, το ίδιο το παιδί είναι όντως το πιο σημαντικό. Δεν εννοώ προς Θεού ότι πρέπει να έχουμε μόνο το παιδί, γιατί μετά του κάνουμε κακό, πρέπει η γυναίκα να απασχολείται για να είναι υγιής. Όμως κατ΄εμέ είναι είναι θέμα πολιτισμού το να διασφαλίζουμε τις καλύτερες δυνατές συνθήκες σε μια γυναίκα για να γεννήσει. Κάποτε που έκλαιγα πολύ στον γυναικολόγο, μου είπε σταμάτα και μου έδειξε ένα βιντεάκι για το πώς όταν κλαίει η μαμά στρεσάρεται το παιδί. Και μου έδειξε μελέτες για παιδιά στο φάσμα του αυτισμού, που οι μαμάδες τους είχαν περάσει μεγάλο στρες. Αλλά δεν μπορούσα να το κοντρολάρω τότε όλο αυτό και είμαι πολύ τυχερή που δεν τον έβλαψε. Πρέπει να εκπαιδευτούμε να το ξέρουμε, ότι η υγεία του εμβρύου εξαρτάται από την έγκυο. Και μετά, τον πρώτο χρόνο, για να είναι το παιδί χαρούμενο και υγιές έχει σημασία το πώς θα σταθείς. Παρόλο που υπάρχουν οι μελέτες, δεν τολμάμε να μιλήσουμε γι’ αυτές».
Τι θα συμβούλευε μια κοπέλα σήμερα; «Να το πάρει το εξάμηνο, οπωσδήποτε (γέλια). Μην αισθάνεσαι άσχημα, ζήσε το, γιατί είναι σημαντικό. Και αφού σου δίνει ο νόμος μια δυνατότητα, ακόμα και να το πληρώσεις μετά με το να σε απολύσουν είναι μεγάλο το δώρο, μην το φοβηθείς. Χωρίς ενοχές και με μία υπέρβαση από τα καθημερινά να δεις τι ακριβώς συμβαίνει και να το απολαύσεις, γιατί η καθημερινότητα μας εμποδίζει να καταλάβουμε ότι είναι κάτι πολύ όμορφο».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου