Αντικαπιταλιστική πολιτική στην εποχή του COVID-19, πρώτο μέρος του David Harvey

Αντικαπιταλιστική πολιτική στην εποχή του COVID-19, πρώτο μέρος του David Harvey*

 KOMMON

Πηγή

Μετάφραση – Επιμέλεια: Ηλέκτρα Καλαϊτζοπούλου και Πένη Γαλάνη, βιολόγοι, υποψήφιες διδακτόρισσες

....Όταν στις 26 Ιανουαρίου 2020 διάβασα για πρώτη φορά για έναν κορονοϊό που κέρδιζε έδαφος στην Κίνα, αμέσως αναλογίστηκα τις επιπτώσεις στην παγκόσμια δυναμική της συσσώρευσης κεφαλαίου.

Ήξερα από τις μελέτες μου για το οικονομικό μοντέλο ότι το μπλοκάρισμα και οι διαταραχές στο συνεχές της ροής κεφαλαίων θα είχαν ως αποτέλεσμα υφέσεις και ότι εάν οι αυτές εξαπλώνονταν και βάθαιναν, θα σηματοδοτούσαν την εμφάνιση κρίσεων. Ήξερα επίσης καλά ότι η Κίνα είναι η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο και ότι είχε εγγυηθεί τον παγκόσμιο καπιταλισμό μετά το 2007-8, οπότε κάθε χτύπημα στην οικονομία της Κίνας θα είχε σοβαρές συνέπειες στη παγκόσμια οικονομία η οποία σε κάθε περίπτωση ήταν ήδη επισφαλής.

Το υπάρχον μοντέλο συσσώρευσης κεφαλαίου ήταν, όπως φαίνεται σε εμένα, ήδη προβληματικό. Διαμαρτυρίες λάμβαναν χώρα σχεδόν παντού (από το Σαντιάγο μέχρι τη Βηρυτό), πολλές εκ των οποίων επικεντρώνονταν στο γεγονός ότι το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο δεν λειτουργούσε καλά για το σύνολο του πληθυσμού. Αυτό το νεοφιλελεύθερο μοντέλο στηρίζεται όλο και περισσότερο σε πλασματικό κεφάλαιο και σε μια τεράστια επέκταση παροχής χρήματος και δημιουργίας χρέους. Αντιμετωπίζει ήδη το πρόβλημα της ανεπαρκούς αποτελεσματικής ζήτησης για να ανταποκριθεί στην αξία που μπορεί να παράγει το κεφάλαιο.

Πώς μπορεί λοιπόν το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο, με τη χαλαρή νομιμοποίησή του και την εύθραυστη υγεία του, να επιβιώσει και να απορροφήσει τις αναπόφευκτες επιπτώσεις της εξέλιξης μιας πανδημίας; Η απάντηση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη διάρκεια και την εξάπλωσή της, διότι όπως επεσήμανε ο Μαρξ, η υποτίμηση δεν επέρχεται επειδή το εμπόρευμα δεν μπορεί να πωληθεί, αλλά επειδή δεν μπορεί να πωληθεί εγκαίρως.

Είχα από καιρό αρνηθεί την ιδέα της «φύσης» ως κάτι το αποκομμένο από την κουλτούρα, την οικονομία και την καθημερινή ζωή. Χρησιμοποιώ μια πιο διαλεκτική και σχεσιακή θεώρηση της μεταβαλλόμενης και εξελισσόμενης σχέσης με τη φύση. Το κεφάλαιο τροποποιεί τις περιβαλλοντικές συνθήκες της δικής του αναπαραγωγής, αλλά το κάνει σε ένα πλαίσιο ακούσιων συνεπειών (όπως η κλιματική αλλαγή) και στο πλαίσιο αυτόνομων και ανεξάρτητων εξελικτικών δυνάμεων που διαμορφώνουν διαρκώς τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Υπό αυτό το πρίσμα, δεν υφίσταται πραγματικά μια φυσική καταστροφή. Οι ιοί μεταλλάσσονται διαρκώς για να είναι σίγουροι. Αλλά οι συνθήκες, υπό τις οποίες μια μετάλλαξη γίνεται απειλητική για τη ζωή, εξαρτώνται από τις ανθρώπινες ενέργειες.

Υπάρχουν δύο συναφείς όψεις για το παραπάνω. Πρώτον, οι ευνοϊκές περιβαλλοντικές συνθήκες αυξάνουν την πιθανότητα έντονων μεταλλάξεων. Είναι, για παράδειγμα, εύλογο να αναμένουμε ότι τα εντατικά ή σθεναρά συστήματα τροφοδοσίας σε υγρές τροπικές περιοχές μπορούν να συμβάλουν σε αυτό. Τέτοια συστήματα υπάρχουν σε πολλά μέρη, συμπεριλαμβανομένης της Κίνας νότια του ποταμού Γιανγκτσέ και της Νοτιοανατολικής Ασίας. Δεύτερον, οι συνθήκες που ευνοούν την ταχεία μετάδοση μέσω των ξενιστών ποικίλουν σημαντικά. Οι ανθρώπινοι πληθυσμοί υψηλής πυκνότητας φαίνονται εύκολος στόχος ξενιστών. Είναι γνωστό ότι οι επιδημίες της ιλαράς, για παράδειγμα, ακμάζουν μόνο σε μεγάλα αστικά κέντρα αλλά υποχωρούν γρήγορα σε αραιοκατοικημένες περιοχές. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν, κινούνται, πειθαρχούν ή ξεχνούν να πλύνουν τα χέρια τους, επηρεάζει τον τρόπο μετάδοσης των ασθενειών.

Πρόσφατα, ο SARS, η γρίπη των πτηνών και των χοίρων, φαίνεται να έχουν βγει από την Κίνα ή τη Νοτιοανατολική Ασία. Η Κίνα υπέφερε έντονα επίσης από την πανώλη των χοίρων κατά το περασμένο έτος, κάτι που οδήγησε στη μαζική σφαγή των χοίρων και την αύξηση των τιμών του χοιρινού κρέατος.

Δεν τα λέω όλα αυτά για να κατηγορήσω την Κίνα. Υπάρχουν πολλά άλλα μέρη όπου οι περιβαλλοντικοί κίνδυνοι για τη μετάλλαξη και διάδοση των ιών είναι υψηλοί. Η Ισπανική Γρίπη του 1918 μπορεί να προήλθε από το Κάνσας και η Αφρική μπορεί να επώασε τον ιό HIV / AIDS και σίγουρα ο Έμπολα ξεκίνησε από το Δυτικό Νείλο, ενώ ο δάγκειος ιός φαίνεται να ακμάζει στη Λατινική Αμερική. Αλλά οι οικονομικές και δημογραφικές επιπτώσεις της εξάπλωσης του ιού εξαρτώνται από προϋπάρχουσες ρωγμές και τρωτά σημεία στο ηγεμονικό οικονομικό μοντέλο.

Δεν μου προκάλεσε έκπληξη το γεγονός ότι ο COVID-19 βρέθηκε αρχικά στη Γουχάν (αν και δεν είναι γνωστό αν προέρχεται από εκεί). Σαφώς οι τοπικές επιδράσεις θα υπήρξαν ουσιώδεις και, δεδομένου ότι η Γουχάν ήταν ένα μεγάλο κέντρο παραγωγής, υπήρχε πιθανότητα για παγκόσμιες οικονομικές επιπτώσεις (αν και δεν είχα ιδέα για το μέγεθος αυτών). Το μεγάλο ερώτημα ήταν πώς μπορεί να συνέβη η μόλυνση και η μετάδοση και πόσο θα διαρκούσε (έως ότου βρεθεί ένα εμβόλιο).

Η παλαιότερη εμπειρία έδειξε ότι ένα από τα μειονεκτήματα της αυξανόμενης παγκοσμιοποίησης είναι το πόσο αδύνατο είναι να σταματήσει μια ταχεία διεθνής διάδοση νέων ασθενειών. Ζούμε σε έναν κόσμο εξαιρετικής διασύνδεσης, όπου σχεδόν όλοι ταξιδεύουν. Τα ανθρώπινα δίκτυα για δυνητική διάδοση είναι τεράστια και ανοιχτά. Ο κίνδυνος (οικονομικός και δημογραφικός) θα ήταν η αναταραχή να διαρκούσε ένα έτος ή περισσότερο.

Οι αρχικές αντιδράσεις

Ενώ υπήρξε άμεση κάμψη στις παγκόσμιες χρηματιστηριακές αγορές όταν ξέσπασε η αρχική είδηση, αναπάντεχα ακολουθήθηκε από έναν μήνα ή περισσότερο που οι αγορές έφτασαν σε νέα υψηλά επίπεδα. Τα νέα έδειχναν ότι η επιχειρηματικότητα ήταν φυσιολογική παντού εκτός από την Κίνα. Η πεποίθηση φαίνεται να ήταν ότι θα βιώσουμε μια επανάληψη του SARS που αποδείχτηκε αρκετά γρήγορα περιορίσιμος και με χαμηλό παγκόσμιο αντίκτυπο, παρόλο που είχε υψηλό ποσοστό θνησιμότητας και δημιούργησε έναν περιττό (εκ των υστέρων) πανικό στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Όταν εμφανίστηκε ο COVID-19, η κυρίαρχη αντίδραση ήταν να παρουσιαστεί ως επανάληψη του SARS αποτρέποντας τον πανικό. Το γεγονός ότι η επιδημία έπληξε την Κίνα, η οποία κινήθηκε γρήγορα και αμείλικτα για να περιορίσει τις επιπτώσεις της, οδήγησε τον υπόλοιπο κόσμο να αντιμετωπίσει εσφαλμένα το πρόβλημα ως κάτι που συμβαίνει "εκεί πέρα" και ως εκ τούτου εκτός οπτικής και σκέψης (συνοδευόμενο από κάποια ανησυχητικά σημάδια αντι-κινεζικής ξενοφοβίας σε ορισμένα μέρη του κόσμου). Η ακίδα που έβαλε ο ιός στην κατά τα άλλα θριαμβευτική ιστορία της ανάπτυξης της Κίνας αντιμετωπίστηκε ακόμη και με χαρά σε ορισμένους κύκλους της διοίκησης του Τραμπ.

Ωστόσο, το ενδεχόμενο κρισιακού σπασμού στην παγκόσμια αλυσίδα παραγωγής που συναρτάται και διέρχεται από τη Γουχάν και το οποίο άρχισε να κυκλοφοροεί αγνοήθηκε ή αντιμετωπίστηκε ως προβλήματα για συγκεκριμένες σειρές προϊόντων ή εταιρίες (όπως η Apple). Η υποτίμηση ήταν τοπική και συγκεκριμένη, και όχι συστηματική. Τα σημάδια της πτώσης της καταναλωτικής ζήτησης επίσης ελαχιστοποιήθηκαν, παρόλο που αυτές οι εταιρείες, όπως η McDonalds και η Starbucks, που είχαν μεγάλες επιχειρήσεις στο εσωτερικό της κινεζικής εγχώριας αγοράς, έπρεπε να κλείσουν τις πόρτες τους για λίγο εκεί. Η επικάλυψη του κινεζικού νέου έτους με το ξέσπασμα του ιού κάλυψε τις επιπτώσεις για τον Ιανουάριο. Ο εφησυχασμός που εμπεριείχε αυτή η αντίδραση ήταν άσχημα εσφαλμένος. Τα αρχικά νέα για τη διεθνή διάδοση του ιού ήταν τυχαία και περιστασιακά, με σοβαρή έξαρση της επιδημίας στη Νότια Κορέα και μερικά άλλα σημεία όπως το Ιράν. Η ιταλική έκρηξη ήταν αυτή που πυροδότησε την πρώτη βίαιη αντίδραση. Η συντριβή της χρηματιστηριακής αγοράς που ξεκίνησε στα μέσα Φεβρουαρίου υποχώρησε κάπως, αλλά μέχρι τα μέσα Μαρτίου είχε οδηγήσει σε καθαρή υποτίμηση σχεδόν 30% στις χρηματιστηριακές αγορές παγκοσμίως. Η εκθετική κλιμάκωση των μολύνσεων προκάλεσε μια σειρά από συχνά ασυνάρτητες και μερικές φορές πανικόβλητες αντιδράσεις. Ο πρόεδρος Τραμπ έκανε μια απομίμηση του βασιλιά Κανούτ μπροστά σε μια πιθανή αυξανόμενη παλίρροια ασθενειών και θανάτων. Ορισμένες αντιδράσεις φαινόντουσαν περίεργες. Τα χαμηλότερα επιτόκια της Federal Reserve στην προοπτική ενός ιού φαίνονταν περίεργα, ακόμα και όταν αναγνωρίστηκε ότι η κίνηση αυτή προοριζόταν για να μετριάσει τις επιπτώσεις στην αγορά παρά για να εμποδίσει την πρόοδο του ιού.

Σαράντα χρόνια νεοφιλελευθερισμού, αδύναμα δημόσια υγειονομικά συστήματα

Οι δημόσιες αρχές και τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης αποδείχθηκαν σχεδόν παντού αδύναμα. Σαράντα χρόνια νεοφιλελευθερισμού στη Βόρεια και Νότια Αμερική αλλά και στην Ευρώπη είχαν αφήσει το κοινό εντελώς εκτεθειμένο και ανήμπορο να αντιμετωπίσει μια κρίση δημόσιας υγείας αυτού του είδους, παρότι οι προηγούμενες απειλές του SARS και του Ebola παρείχαν άφθονες προειδοποιήσεις και διδάγματα σχετικά με το τι θα χρειαζόταν να γίνει.

Σε πολλά μέρη του υποτιθέμενου «πολιτισμένου» κόσμου, οι τοπικές κυβερνήσεις και οι περιφερειακές/κρατικές αρχές, οι οποίες αποτελούσαν πάντα κατά κανόνα την πρώτη γραμμή άμυνας σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης αυτού του είδους στον τομέα της δημόσιας υγείας και ασφάλειας, στερούνταν χρηματοδότησης εξαιτίας μιας πολιτικής λιτότητας που σχεδιάστηκε για να χρηματοδοτήσει φορολογικές περικοπές και επιδοτήσεις στις επιχειρήσεις και τους πλούσιους.

Η Big Pharma (όρος που αναφέρεται στο ολιγοπώλιο μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών) έχει ελάχιστο ή και καθόλου ενδιαφέρον για τη μη αποδοτική έρευνα σχετικά με τις μολυσματικές ασθένειες (όπως ολόκληρη η κατηγορία των κορωναϊών που είναι γνωστοί από τη δεκαετία του 1960). Η Big Pharma επενδύει σπάνια στην πρόληψη. Έχει ελάχιστο ενδιαφέρον να επενδύσει στην ετοιμότητα για μια ενδεχόμενη κρίση δημόσιας υγείας.

Αρέσκεται στο σχεδιασμό θεραπειών.

Όσο πιο συχνά αρρωσταίνουμε, τόσο περισσότερο κερδίζουν.

Η πρόληψη δεν συμβάλλει στην αξία των μετοχών.

Το επιχειρηματικό μοντέλο που εφαρμόστηκε για την παροχή δημόσιας υγείας εξάλειψε την πλεονάζουσα ικανότητα αντιμετώπισης που θα απαιτούταν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Η πρόληψη δεν ήταν καν ένα αρκούντως δελεαστικό πεδίο εργασίας για να εγγυηθεί τις συμπράξεις δημοσίου και ιδιωτικού τομέα. Ο πρόεδρος Τραμπ είχε περικόψει τον προϋπολογισμό του Κέντρου Ελέγχου Ασθενειών και διέλυσε την ομάδα εργασίας για τις πανδημίες του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας στο ίδιο πνεύμα που περιέκοψε όλη τη χρηματοδότηση για την έρευνα, συμπεριλαμβανομένης αυτής για την κλιματική αλλαγή. Αν ήθελα να δώσω μια ανθρώπινη διάσταση σ’ αυτό, θα κατέληγα στο συμπέρασμα ότι ο COVID-19 είναι η εκδίκηση της Φύσης για πάνω από σαράντα χρόνια υπέρμετρης κακομεταχείρισής της από τα χέρια ενός βίαιου και ανεξέλεγκτου νεοφιλελεύθερου υπερακτιβισμού.

Ίσως συμπτωματικά, οι λιγότερο νεοφιλελεύθερες χώρες, η Κίνα και η Νότια Κορέα, η Ταϊβάν, η Σιγκαπούρη, είναι έως τώρα σε ό,τι αφορά την πανδημία σε καλύτερη κατάσταση από την Ιταλία, αν και το Ιράν θα θεωρούσε αυτό το επιχείρημα καθολική αρχή. Ενώ υπήρχαν πολλές αποδείξεις ότι η Κίνα αντιμετώπισε τον SARS μάλλον άσχημα με, αρχικά, πολλή υποκρισία και άρνηση, αυτή τη φορά ο πρόεδρος Xi κινήθηκε γρήγορα για να επιβάλει διαφάνεια τόσο στην καταγραφή όσο και στους ελέγχους, όπως έπραξε και η Νότια Κορέα.

Ωστόσο, στην Κίνα χάθηκε πολύτιμος χρόνος (λίγες μόνο μέρες κάνουν όλη τη διαφορά).

Το αξιοσημείωτο στην Κίνα, ωστόσο, ήταν ο περιορισμός της επιδημίας στην επαρχία Χουμπέι με κέντρο τη Γουχάν.

Η επιδημία δεν μεταφέρθηκε στο Πεκίνο ή στη Δύση ή ακόμα πιο Νότια.

Τα μέτρα που πάρθηκαν για τον γεωγραφικό περιορισμό του ιού ήταν δρακόντεια.

Θα ήταν σχεδόν αδύνατο να αναπαραχθούν αλλού για πολιτικούς, οικονομικούς και πολιτισμικούς λόγους.

Οι αναφορές που έρχονται από την Κίνα υποδηλώνουν ότι οι χειρισμοί και οι πολιτικές δεν ήταν τίποτα άλλο παρά παροχή φροντίδας. Επιπλέον, η Κίνα και η Σιγκαπούρη παρέταξαν τις δυνάμεις τους στην προσωπική επιτήρηση, σε επίπεδα που ήταν επεμβατικά και αυταρχικά. Αν και οι πρακτικές αυτές φαίνεται ότι ήταν εξαιρετικά αποτελεσματικές στο σύνολό τους, παρόλο που αντίθετες ενέργειες είχαν τεθεί σε εφαρμογή μόλις λίγες ημέρες νωρίτερα, τα μοντέλα υποδηλώνουν ότι πολλοί θάνατοι θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί.

Αυτό που είναι σημαντική πληροφορία είναι το γεγονός πως σε κάθε εκθετική διαδικασία ανάπτυξης υπάρχει ένα κομβικό σημείο πέρα από το οποίο η αυξανόμενη μάζα βγαίνει εντελώς εκτός ελέγχου (σημειώστε εδώ, πάλι, τη σημασία της μάζας σε σχέση με το ρυθμό). Γι αυτό και το γεγονός ότι ο Τραμπ κωλυσιεργούσε για τόσες εβδομάδες μπορεί να κοστίσει ανθρώπινες ζωές.

* Ο David Harvey είναι διακεκριμένος μαρξιστής, καθηγητής ανθρωπολογίας και γεωγραφίας στο ερευνητικό κέντρο αποφοίτων του πανεπιστημίου Σίτι της Νέας Υόρκης και μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας.