Ρεματιά, Κόδρου, Κάτω Χαλάνδρι και πλημμύρες

του Τάκη Ιωάννου, Αρχιτέκτονας στο Υπ. Υποδομών και Μεταφορών, ΔΣ ΕΜΔΥΔΑΣ

ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΩΝ ΠΛΗΜΜΥΡΩΝ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥΣ

Οι πλημμύρες είναι ένα φυσικό φαινόμενο. Και σαν τέτοιο έχουν ευεργετικές συνέπειες για την βλάστηση και τις καλλιέργειες, αφού με τα φερτά που αποθέτουν (χώματα, φύλλα κλπ οργανικά) λιπαίνουν τη γη και την κάνουν γόνιμη. Παράλληλα όμως μπορεί να προκαλέσουν και καταστροφές σε οικισμούς, οι οποίες όμως οφείλονται κυρίως:

στην ασταμάτητη μαζική οικιστική και βιομηχανική επέκταση (κάλυψη εκτάσεων με στεγανά υλικά και εξαφάνιση των χωμάτινων επιφανειών)

στην αποψίλωση των δασών και τις μετέπειτα επεμβάσεις στις εκτάσεις τους (οικοδόμηση, λανθασμένες αναδασώσεις, βόσκηση κλπ)

στις κυβερνητικές επιλογές (μετατροπή των ρεμάτων σε αγωγούς, ανοχή και ενίσχυση αυθαιρεσιών, μπαζωμάτων, εκτροπών, αποψιλώσεων, ρυπογόνων δραστηριοτήτων, βιομηχανικού τύπου καθαρισμών εντός της κοίτης τους κ.α.)

στην άγνοια, αδιαφορία ή ανοχή των πολιτών και των φορέων τους για όλα τα παραπάνω

Από την πλημμύρα τον Ιούλη του 2018 στην Αγία Βαρβάρα

Είναι σε τελευταία ανάλυση οι συνέπειες της επικράτησης του καπιταλισμού, για τον οποίο η φύση δεν είναι παρά «πόροι» για εκμετάλλευση. Η κλιματική αλλαγή -απότοκο και αυτή του συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής- επιτείνει απλώς αυτές τις συνέπειες. Ο τρόπος με τον οποίο διαχειριζόμαστε τα πλημμυρικά φαινόμενα τα τελευταία χρόνια και μέχρι σήμερα, βλέπουμε ότι δεν αντιμετωπίζει τις καταστροφικές συνέπειες και πρέπει να αλλάξει. Η κατασκευή ‘αντιπλημμυρικών’ έργων με τον γνώριμο τρόπο που κατασκευάζονται ακόμα [τσιμέντο, συρματοκιβώτια (σεραζανέτ) – βλ. έργο της Περιφέρειας στο Ποδονίφτη στη Ν. Ιωνία], υποβαθμίζουν τόσο την ποιότητα ζωής, όσο και τον φυσικό ρόλο των ρεμάτων.

Σεραζενέτι σε ρέμα στην Παλλήνη, όπου φαίνονται τα «οικολογικά» αποτελέσματα των συρματοκιβωτίων. Η φωτογραφία προέρχεται από την σελίδα «Πολίτες υπέρ των Ρεμάτων»

Οι εκάστοτε αρχές δεν θέλησαν ποτέ (και εξακολουθούν να μη θέλουν) να οριοθετήσουν τα ρέματα, γιατί κάτι τέτοιο δυσκολεύει την υφαρπαγή, την ιδιοποίηση ή την οικοπεδοποίηση και τις αντιπαροχές (και διώχνει «ψηφαλάκια»). Όταν το πράγμα φτάνει στο απροχώρητο, κατασκευάζουν έναν οχετό, συνήθως κάτω από κάποιο οδικό άξονα. Όμως το νερό συνήθως δεν είναι δυνατόν να περάσει όλο από τον -ούτως ή άλλως- ανεπαρκή οχετό, καθώς αυτός περιορίζεται επιπλέον και από βουλωμένα φρεάτια λόγω ελλιπούς συντήρησης, παράνομες ιδιωτικές συνδέσεις λυμάτων και άλλες επεμβάσεις.

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΟ ΖΗΤΗΜΑ

Σε κάποιες περιπτώσεις έχουν πλέον αρχίσει να εφαρμόζονται λύσεις που αντίκεινται στην τσιμεντοποίηση – «διευθέτηση» της κοίτης με σεραζανέτ και ενισχύουν την επαναφορά των ρεμάτων στη φυσική τους μορφή. Αυτό όμως δεν αρκεί, χρειάζονται λύσεις που προσεγγίζουν συνολικά την αντιπλημμυρική προστασία, όπως:

έργα ορεινής υδρονομίας (π.χ. φράγματα μικρής κλίμακας με φυσικά υλικά) και αναδασώσεις,

οριοθέτηση των ρεμάτων βάσει του πραγματικού πλημμυρικού τους κύματος, με απαλλοτριώσεις, αύξηση των χώρων πρασίνου και δημιουργία παραρεμάτιων πάρκων ή και λιμνο-δεξαμενών εκτόνωσης

των νερών,

διάνοιξη φυσικών χωμάτινων διατομών και σταθεροποίηση των πρανών με φυτεύσεις,

χρήση υδατοπερατών υλικών σε δρόμους, πεζοδρόμους, πλατείες κ.λπ.

Τα παραπάνω φυσικά προϋποθέτουν μελέτη σε επίπεδο λεκάνης απορροής (δηλ. ολόκληρης της περιοχής που τα νερά της καταλήγουν στο συγκεκριμένο ρέμα), που οδηγεί στη μείωση του κινδύνου πλημμύρας, στην διατήρηση των ποτάμιων οικοσυστημάτων και στην αναβάθμιση της ποιότητας του νερού.

ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ ΧΩΡΟ ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΡΟ

Τα έργα που προωθούνται στη χώρα μας λειτουργούν όλα στην λανθασμένη λογική να ρίξουμε γρήγορα το νερό στο ρέμα και αυτό να φτάσει γρήγορα στην θάλασσα. Η ροή του νερού των «διευθετημένων» ποταμών όμως είναι ταχύτερη και αυξάνει τις επιπτώσεις της πλημμύρας.

Σεραζανετ (συρματοκιβώτια) στην Ρεματιά

Ένα στενό ρέμα έχει πολύ γρήγορη ροή νερού πολύ περισσότερο όταν το έδαφος περιμετρικά του είναι μη-υδατοπερατό. Αυτό κάνει τις όχθες του πολύ πιο ευάλωτες και αυξάνει τον κίνδυνο πλημμύρας. Ένα αντιπλημμυρικό έργο όμως οφείλει να επιβραδύνει την ροή του νερού, να συγκρατεί σημαντικές ποσότητες στις περιοχές ψηλότερα από εκεί που κατασκευάζεται αυτό και να εξασφαλίζει την απρόσκοπτη πορεία του νερού μέχρι τις εκβολές.

Χαλάνδρι

Στο Χαλάνδρι τα κύρια προβλήματα εντοπίζονται στη Ρεματιά, και ειδικά στο τμήμα της που διασχίζει τον Συνοικισμό, όπου αρκετές φορές είχαμε σοβαρές πλημμύρες, κάποιες φορές μάλιστα με ανθρώπινα θύματα. Προβλήματα επίσης έχουμε και στο Κάτω Χαλάνδρι, όπου η κοίτη του ρέματος μετατρέπεται σε αγωγό κάτω από την οδό Σαρανταπόρου, περνάει την Κηφισίας στην Κόδρου και συνεχίζει μέσω Φιλοθέης, Νέας Ιωνίας προς τον Κηφισό.

Το Νότιο Δίκτυο Ποδονίφτη που διασχίζει το Χαλάνδρι. Το τμήμα που κινείται παράλληλα της λ. Πεντέλης πρόκειται για την Ρεματιά, ενώ εκείνο που έρχεται από την Αγ. Παρασκευή είναι το ρέμα που προκαλεί τις πλημμύρες στην οδ. Κόδρου και βρίσκεται κάτω από την Σαρανταπόρου. Ο χάρτης προέρχεται από το blog Γεωμυθική https://geomythiki.blogspot.com/2017/06/blog-post_18.html

Για τη Ρεματιά κατασκευάστηκε τα τελευταία χρόνια ‘αντιπλημμυρικό’ έργο, με το οποίο καθαρίστηκαν οι όχθες και επενδύθηκαν με σεραζανέτ, καθώς και εξομαλύνθηκε ο πυθμένας, ώστε να αυξηθεί η χωρητικότητα και η ταχύτητα ροής του νερού στο τμήμα αυτό της κοίτης (όπως είναι παραπάνω, δηλ. να μπορεί να κατεβάσει μέχρι 127 μ3 νερού/sec). Στη συνέχεια βέβαια, μετά την οδό Σολωμού και μέχρι τη λεωφ. Κηφισίας, το ρέμα μετατρέπεται σε κλειστό (σκεπασμένο) αγωγό, o οποίος μπορεί να δεχτεί περίπου τη μισή ποσότητα (το πολύ μέχρι 76 m3 νερού/sec) απ’ όση μπορεί να φέρει η κοίτη μέχρις εκεί. Το συγκεκριμένο έργο ολοκληρώθηκε από τη σημερινή διοίκηση του Δήμου, παρά τις παλιότερες αντιρρήσεις.

Κάποιες διαπιστώσεις και απορίες 

Η λεκάνη απορροής της ρεματιάς, η επιφάνεια δηλ. της πλαγιάς που τα νερά της κυλάνε προς τη συγκεκριμένη ρεματιά, δεν έχει αλλάξει. Τα τελευταία όμως χρόνια, μεγάλο μέρος της έχει κτιστεί, ενώ σε ένα άλλο τμήμα της το δάσος έχει καταστραφεί από πυρκαγιές και δεν μπορεί να λειτουργήσει το φυσικό σύστημα συγκράτησης των νερών μέσω της απορρόφησής τους από το έδαφος, καθώς η απορροή δεν καθυστερεί από τα φυλλώματα των δέντρων, ενώ οι «σκληρές επιφάνειες» (μπετόν, άσφαλτος) δεν απορροφούν νερά. Κατά συνέπεια, περιμένουμε πιο συχνές και έντονες πλημμύρες. Ένας τρόπος να τις περιορίσουμε θα ήταν η δημιουργία μικρών εμποδίων στην κοίτη που να επιβραδύνουν τη ροή και διευκολύνουν να απορροφηθεί ένα μέρος των νερών. Τέτοια λογική είχε και η παρέμβαση που έγινε μετά την πυρκαγιά της Πεντέλης παλιότερα, με την κατασκευή μικρών καλοπατιών από καμένους κορμούς, κάτι τέτοιο όμως δεν έχει νόημα να γίνει στο κομμάτι της ρεματιάς που διασχίζει το Χαλάνδρι.

Στα όρια του Χαλανδρίου η ρεματιά περνάει κάτω από την Αττική οδό, η οποία υποτίθεται ότι έχει δικό της σύστημα απορροής των νερών και δεν επιβαρύνει τη ρεματιά. Όπως όμως έχει διαπιστωθεί σε άλλα σημεία της, δεν έχει ολοκληρωθεί η κατασκευή του αποχετευτικού της δικτύου, έτσι είναι πιθανόν να εισρέουν και επιπλέον νερά στη ρεματιά.

Τα νερά παρασέρνουν κομμάτια από δέντρα, κλαδιά, φύλλα, χώμα, πέτρες και σκουπίδια(!). Αυτά, άμα εμποδιστούν κάπου και σκαλώσουν, δημιουργούν μικρά ‘φράγματα’ που κρατάνε τα νερά και ξεχειλίζουν. Πολύ πιο έντονο φυσικά είναι το πρόβλημα, στο τμήμα που είναι σκεπαστός αγωγός (στο Συνοικισμό), τόσο γιατί οι διαστάσεις του είναι μικρότερες από την ανοικτή κοίτη, όσο και γιατί κάποια κομμάτια κορμών που επιπλέουν, προεξέχουν πάνω από τη στάθμη των νερών και σκαλώνουν. Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο ανώμαλος παλιότερα πυθμένας της κοίτης δημιουργούσε μικρά σκαλοπάτια και γούβες που κατακρατούσαν ένα μέρος του όγκου από χώμα και πέτρες που κατεβάζει η ρεματιά, κάτι το οποίο έχει περιοριστεί πλέον, εφόσον ο πυθμένας εξομαλύνθηκε. Είναι αναγκαίος λοιπόν ο τακτικός έλεγχος και καθαρισμός της κοίτης.

Με το έργο που αναφέραμε παραπάνω (λόγω του οποίου κόπηκαν και αρκετά δέντρα), αυτό που επιτυγχάνεται είναι η ομαλή και με μεγαλύτερη ταχύτητα ροή των νερών, μέχρι όμως το σημείο που η ρεματιά μετατρέπεται σε αγωγό. Από κει και κάτω δεν προβλέπεται τίποτα, ούτε θα μπορούσε χωρίς να γκρεμιστούν σπίτια, ώστε να απελευθερωθεί ο διάδρομος του νερού.

Έχουμε λοιπόν στην περίπτωση δυνατής νεροποντής γρηγορότερη και ευκολότερη ροή μέχρι το σημείο που πλημμύρησε και παλιότερα, και μετά; Μετά, πολύ φοβούμαστε ότι θα έχουμε και πάλι πλημμύρες, και μάλιστα σε συντομότερο χρόνο από την έναρξη της νεροποντής. Είναι ευνόητο ότι δεν είναι δυνατόν στο σημείο αυτό (ή λίγο παραπάνω) να κατασκευαστεί μια τεχνητή λίμνη που θα κατακρατούσε τον όγκο των

νερών μέχρι να περάσουν με ασφάλεια από τον κλειστό αγωγό. Μια τέτοια λίμνη ασφαλώς θα έλυνε το πρόβλημα του να δημιουργείται «λίμνη» από την πλημμύρα μέσα στα σπίτια του Συνοικισμού (που ούτως ή άλλως είναι φτιαγμένος μέσα σε «γούβα», σ’ ένα παλιό έλος), προϋποθέτει όμως ότι θα απαλλοτριωθεί και θα κατεδαφιστεί μια μεγάλη έκταση, κάτι που δε γίνεται εύκολα.

Όσο για το πρόσφατο έργο στην οδό Σαρανταπόρου, ισχύουν αντίστοιχες διαπιστώσεις.

ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΛΟΙΠΟΝ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΤΙΠΟΤΑ;

Πιστεύουμε ότι το έργο που κατασκευάστηκε στη ρεματιά δεν θα βοηθήσει στην προστασία του Συνοικισμού από μελλοντικές πλημμύρες. Μακάρι να κάνουμε λάθος και με το συγκεκριμένο έργο να αποφευχθούν μελλοντικές πλημμύρες. Πολύ φοβούμαστε όμως ότι δεν κάνουμε λάθος. Αυτό που σίγουρα θα βοηθούσε, θα ήταν ένας επιμελής καθαρισμός της ρεματιάς (και κυρίως του τμήματος εκείνου που είναι κλειστός αγωγός) κάθε τέλος καλοκαιριού-αρχές φθινοπώρου, από κλαδιά και άλλα φερτά. Όπως είναι ευνόητο, το κόστος μιας τέτοιας παρέμβασης, είναι κατά πολύ χαμηλότερο από κάθε έργο. Επίσης, εάν γίνεται από συνεργεία μόνιμων υπαλλήλων του Δήμου και όχι μέσω εργολάβων, δεν υπάρχει η καθυστέρηση μέχρι να εγκριθεί κονδύλι από την Περιφέρεια (όπως συμβαίνει σήμερα) και θα γίνεται όποτε είναι η κατάλληλη εποχή. Κάτι τέτοιο επιτρέπει επιπλέον και τον συνεχή έλεγχο για φερτά καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, ώστε να αποφεύγεται το φράξιμο της ρεματιάς στο σημείο εισόδου του αγωγού. Το χειρότερο όμως και στις 2 περιπτώσεις (Κάτω Χαλάνδρι – Ρεματιά) είναι ότι οι αγωγοί που διασχίζουν της Κηφισίας είναι ακόμα μικρότεροι από ό,τι τα σκεπασμένα τμήματά τους στο Χαλάνδρι.

Πρώτη προτεραιότητα κατά συνέπεια είναι η αντικατάστασή τους (ή η συμπλήρωσή τους και με άλλους), κάτι που για να πιεστεί η Περιφέρεια να το κάνει απαιτούνται μαζικές κινητοποιήσεις. Και φυσικά το θέμα δεν είναι να μεταφερθεί το πρόβλημα παρακάτω, αλλά να μελετηθεί και να κατασκευαστεί ένα συνολικό έργο διάνοιξης σκεπασμένων τμημάτων και αποκατάστασης -κατά το δυνατόν- της φυσικής κοίτης μέχρι τις εκβολές (που φυσικά πρέπει να ξεκινάει να κατασκευάζεται από τις εκβολές και σταδιακά να ανεβαίνει προς τα πάνω), παράλληλα με έργα ανάσχεσης και συγκράτησης στα ορεινά.