Η γεωγραφική ανισότητα ως κινούμενη αντίφαση του κεφαλαίου
Αυτές τις μέρες εκδόθηκε στη Γερμανία ένα νέο βιβλίο του David Harvey με τίτλο «Δεκαεφτά αντιφάσεις και το τέλος του καπιταλισμού»[1]. Η αντίφαση αριθ. έντεκα έχει τον τίτλο «Γεωγραφική ανισότητα». Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί το πρώτο μέρος αυτού του κεφαλαίου (ΠΓ).
Αυτές τις μέρες εκδόθηκε στη Γερμανία ένα νέο βιβλίο του David Harvey με τίτλο «Δεκαεφτά αντιφάσεις και το τέλος του καπιταλισμού»[1]. Η αντίφαση αριθ. έντεκα έχει τον τίτλο «Γεωγραφική ανισότητα». Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί το πρώτο μέρος αυτού του κεφαλαίου (ΠΓ).
του David Harvey
Το κεφάλαιο επιδιώκει να παράγει ένα τοπίο που να είναι ευνοϊκό για τη δική του αναπαραγωγή. Σ΄ αυτό δεν υπάρχει τίποτα το παράξενο ή το αφύσικο: Ακόμη και τα μυρμήγκια και οι κάστορες αλλάζουν το περιβάλλον τους, γιατί όχι και το κεφάλαιο; Ωστόσο, ο κόσμος στον οποίο ζούμε αποσταθεροποιείται διαρκώς από τεχνικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις. Το κεφάλαιο πρέπει επομένως αναπόφευκτα να προσαρμοστεί, ενόσω απ΄ την άλλη μεριά συμμετέχει επίσης αποφασιστικά στη διαμόρφωση αυτού του κόσμου.
Οι αντιφάσεις μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, ανταγωνισμού και μονοπωλίου, ιδιωτικής ιδιοκτησίας και κράτους, συγκέντρωσης και αποκέντρωσης, σταθερότητας και κίνησης, δυναμικής και αδράνειας, φτώχειας και πλούτου, καθώς και μεταξύ των διάφορων επιπέδων μεγέθους, εκδηλώνονται στο τοπίο. Ανάμεσα σε όλες αυτές τις διάφορες δυνάμεις ο συνδυασμός δυό ζητημάτων έχει ιδιαίτερη σημασία: τα αμέτρητα μοριακά προτσές της συσσώρευσης του κεφαλαίου στο χώρο και το χρόνο και η προσπάθεια της κρατικής εξουσίας να οργανώσει το τοπίο.
Το γεωγραφικό τοπίο που διαμορφώνει το κεφάλαιο, δεν είναι ένα καθαρά παθητικό προϊόν. Το τοπίο αναπτύσσεται σύμφωνα με τους δικούς του κανόνες και επιδρά πάνω στη συσσώρευση του κεφαλαίου ακριβώς, όπως και αντιστρόφως οι αντιφάσεις του κεφαλαίου και του καπιταλισμού εκφράζονται στο χώρο και το χρόνο. Η άνιση, αντιφατική και μερικώς αυτόνομη ανάπτυξη του γεωγραφικού τοπίου παίζει κατά τη γέννηση των κρίσεων έναν αποφασιστικό ρόλο. Χωρίς αυτό, το κεφάλαιο θα είχε προ πολλού ακινητοποιηθεί, νοούμενο σε αποσύνθεση. Το τοπίο συμβάλει αποφασιστικά ώστε το κεφάλαιο να ανασυντάσσεται σε τακτικά χρονικά διαστήματα.
Το κεφάλαιο και το καπιταλιστικό κράτος βάζουν τη σφραγίδα τους στους χώρους και στους τόπους, στους οποίους λαμβάνουν χώρα οικονομικές δραστηριότητες. Για την κατασκευή ενός σιδηροδρόμου για παράδειγμα, είναι αναγκαία μια ποσότητα κεφαλαίου. Για να είναι κερδοφόρος ο σιδηρόδρομος πρέπει να χρησιμοποιηθεί, και μάλιστα τόσο διάστημα και τόσο συχνά όσο είναι αυτό δυνατό. Στην περίπτωση που δε συμβεί αυτό, τότε η εταιρεία σιδηροδρόμων χρεοκοπεί, και το κεφάλαιο που επενδύθηκε χάνεται ή το λιγότερο μειώνεται η αξία του. Ως εκ τούτου, το κεφάλαιο πρέπει να χρησιμοποιεί το σιδηρόδρομο μόλις αυτός κατασκευαστεί. Για ποιο λόγο όμως το κεφάλαιο χρειάζεται ένα σιδηρόδρομο;
Χωρικός ανταγωνισμός
Για να διασχιστεί ο χώρος, αυτό κοστίζει χρόνο και χρήματα. Η εξοικονόμηση χρόνου και χρημάτων αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για την κερδοφορία. Επομένως, οι τεχνικές, οργανωτικές και λογιστικές καινοτομίες αποκτούν μεγάλη σημασία επειδή μειώνουν τα κόστη και το χρόνο που πρέπει να δαπανηθούν για τις κινήσεις στο χώρο. ΟΙ παραγωγοί γνωρίζουν τις νέες τεχνολογίες αρκετά καλά, γι΄ αυτό και ερευνούν διαρκώς για νέες μεθόδους με τις οποίες θα είναι σε θέση να μειώσουν τα κόστη ή το χρόνο της κυκλοφορίας του κεφαλαίου. Τεχνολογίες που κατορθώνουν ακριβώς αυτό, μπορούν να προωθηθούν εύκολα. Η «καταστροφή του χώρου μέσω του χρόνου» αποτελεί ένα κεντρικό στόχο των καπιταλιστικών προσπαθειών.
Υπάρχουν δυό δυνατότητες για να μειωθούν τα κόστη και η δαπάνη χρόνου. Αφενός, μπορούν να ανανεώνονται διαρκώς οι τεχνολογίες μεταφορών και επικοινωνιών. Η ιστορία του κεφαλαίου είναι εξαιρετικά πλούσια σε τέτοιου είδους καινοτομίες (από διώρυγες μέχρι και αεριωθούμενα). Η αποτελεσματικότητα εξαρτάται απ΄ το τι θα πρέπει να κινηθεί. Το χρήμα στην πιστωτική του μορφή κάνει σήμερα το γύρο του πλανήτη σε ελάχιστο χρόνο. Αυτό δεν ήταν πάντα έτσι. Πολύ περισσότερο, η τεράστια κινητικότητα του χρηματικού κεφαλαίου χάρη στις τεχνολογίες πληροφοριών αποτελεί μια ιδιαιτερότητα της εποχής μας. Τα εμπορεύματα είναι γενικά λιγότερο κινητά. Υπάρχει μια τεράστια διαφορά ανάμεσα στη μετάδοση ενός παγκόσμιου πρωταθλήματος ποδοσφαίρου και τη μεταφορά φιαλών νερού, δοκών χάλυβα, επίπλων ή αλλοιώσιμων αγαθών, όπως, μούρων, γάλακτος, άσπρων λουκάνικων και ψωμιού. Αλλά και η κίνηση των εμπορευμάτων διαφέρει ανάλογα με τις ιδιότητές τους. Η παραγωγή –με μερικές εξαιρέσεις όπως οι ίδιες οι μεταφορές- είναι η πιο ακίνητη μορφή κεφαλαίου. Συνήθως παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα σ΄ έναν τόπο, σε κάποιες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με τη ναυπηγική ή τις βιομηχανίες χάλυβα και αυτοκινήτων, μπορεί να πρόκειται για μεγάλες χρονικές περιόδους. Οι ραπτομηχανές αντιθέτως για τα sweatshops[2] μπορούν να μεταφερθούν εύκολα. Η πλήρης ακινησία των επιχειρήσεων του πρωτογενή τομέα –γεωργία και δασοκομία, μεταλλευτική βιομηχανία και ιχθυοκαλλιέργειες- για προφανείς λόγους αποτελούν μια ειδική περίπτωση.
Για να διασχιστεί ο χώρος, αυτό κοστίζει χρόνο και χρήματα. Η εξοικονόμηση χρόνου και χρημάτων αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για την κερδοφορία. Επομένως, οι τεχνικές, οργανωτικές και λογιστικές καινοτομίες αποκτούν μεγάλη σημασία επειδή μειώνουν τα κόστη και το χρόνο που πρέπει να δαπανηθούν για τις κινήσεις στο χώρο. ΟΙ παραγωγοί γνωρίζουν τις νέες τεχνολογίες αρκετά καλά, γι΄ αυτό και ερευνούν διαρκώς για νέες μεθόδους με τις οποίες θα είναι σε θέση να μειώσουν τα κόστη ή το χρόνο της κυκλοφορίας του κεφαλαίου. Τεχνολογίες που κατορθώνουν ακριβώς αυτό, μπορούν να προωθηθούν εύκολα. Η «καταστροφή του χώρου μέσω του χρόνου» αποτελεί ένα κεντρικό στόχο των καπιταλιστικών προσπαθειών.
Υπάρχουν δυό δυνατότητες για να μειωθούν τα κόστη και η δαπάνη χρόνου. Αφενός, μπορούν να ανανεώνονται διαρκώς οι τεχνολογίες μεταφορών και επικοινωνιών. Η ιστορία του κεφαλαίου είναι εξαιρετικά πλούσια σε τέτοιου είδους καινοτομίες (από διώρυγες μέχρι και αεριωθούμενα). Η αποτελεσματικότητα εξαρτάται απ΄ το τι θα πρέπει να κινηθεί. Το χρήμα στην πιστωτική του μορφή κάνει σήμερα το γύρο του πλανήτη σε ελάχιστο χρόνο. Αυτό δεν ήταν πάντα έτσι. Πολύ περισσότερο, η τεράστια κινητικότητα του χρηματικού κεφαλαίου χάρη στις τεχνολογίες πληροφοριών αποτελεί μια ιδιαιτερότητα της εποχής μας. Τα εμπορεύματα είναι γενικά λιγότερο κινητά. Υπάρχει μια τεράστια διαφορά ανάμεσα στη μετάδοση ενός παγκόσμιου πρωταθλήματος ποδοσφαίρου και τη μεταφορά φιαλών νερού, δοκών χάλυβα, επίπλων ή αλλοιώσιμων αγαθών, όπως, μούρων, γάλακτος, άσπρων λουκάνικων και ψωμιού. Αλλά και η κίνηση των εμπορευμάτων διαφέρει ανάλογα με τις ιδιότητές τους. Η παραγωγή –με μερικές εξαιρέσεις όπως οι ίδιες οι μεταφορές- είναι η πιο ακίνητη μορφή κεφαλαίου. Συνήθως παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα σ΄ έναν τόπο, σε κάποιες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με τη ναυπηγική ή τις βιομηχανίες χάλυβα και αυτοκινήτων, μπορεί να πρόκειται για μεγάλες χρονικές περιόδους. Οι ραπτομηχανές αντιθέτως για τα sweatshops[2] μπορούν να μεταφερθούν εύκολα. Η πλήρης ακινησία των επιχειρήσεων του πρωτογενή τομέα –γεωργία και δασοκομία, μεταλλευτική βιομηχανία και ιχθυοκαλλιέργειες- για προφανείς λόγους αποτελούν μια ειδική περίπτωση.
