Ciam, Le Corbusier, Δεσποτόπουλος, Προβελέγγιος.
A. Εισαγωγή.
1. Στην ημερίδα που οργανώθηκε από το περιοδικό Ελληνικές Κατασκευές και μια σειρά φορέων (Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Ωδείο Αθηνών, Monumenta, Ελληνικό Τμήμα do.co.mo.mo.) στο κτήριο του Ωδείου Αθηνών στις 20 Δεκεμβρίου 2014, με θέμα το έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου, πέρα από τις πολύ ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, θίχτηκε εν μέρει ακροθιγώς, εν μέρει «εν τοις πλαισίοις των εισηγήσεων», το θέμα της Ιδεολογίας:
Τονίζεται και πάλι, ότι οι αναφορές αυτές δεν διατυπώνονται για να πεισθεί κανείς υπέρ ή κατά μιάς συγκεκριμένης Φιλοσοφίας, θεωρώ όμως απαραίτητο να τις γνωρίζουμε για να μπορούμε να «διαβάσουμε» τα σχετικά κείμενα, και μάλιστα εκείνων που ήταν στα πλαίσια αυτής ακριβώς της Φιλοσοφίας, αν μη τι άλλο, να συνεννοούμαστε σε μια κοινή γλώσσα.
3. Ας δούμε κατ' αρχήν, για να αποκτήσουμε αυτήν την κοινή γλώσσα, ποιές είναι οι αρχές της διαλεκτικής φιλοσοφίας, του διαλεκτικού υλισμού συγκεκριμένα, για να δούμε στην συνέχεια αν αυτός ανιχνεύεται ή όχι, και πώς, σε κείμενα στελεχών του Bauhaus και του Μοντέρνου Κινήματος, των CIAM, του Δεσποτόπουλου, του Le Corbusier ή του Προβελέγγιου.
Οι τέσσερεις βασικοί Νόμοι λοιπόν του διαλεκτικού υλισμού[1], είναι
Στην Πολεοδομία : η νεοκλασική πόλη στον 19ο αιώνα και η μεταβολή της στην πόλη του 20ου με το αυτοκίνητο, την πολυκατοικία και τις υψηλές πυκνότητες κ.α. Δεν χρειάζεται να αναλύσουμε τις εσωτερικές δυνάμεις (οικονομικές και κοινωνικές) που προκαλούν αυτές τις μεταβολές -έχουν γραφεί βιβλία που γεμίζουν ράφια ολόκληρα.
Παραδείγματα από την βιολογία, το σώμα των ζώων στα επί μέρους όργανα και στο σύνολό του: είναι γνωστές οι σχέσεις και αλληλεπιδράσεις των διαφόρων οργάνων και η συνολική εικόνα του ζωντανού οργανισμού, αλλά και οι αλληλεπιδράσεις των οικοσυστημάτων μεταξύ τους.
Στην πολεοδομία: η δημιουργία ενός δρόμου συμπαρασύρει μια σειρά λειτουργιών, η οποία με την σειρά της επιδρά και στον δρόμο του οποίου μεταβάλλει την λειτουργία, από υπεραστική οδό τον καθιστά εμπορικό δρόμο κλπ. (στην «κυβερνητική» του 1960, αυτό είχε ονομαστεί «ανάδραση», feet back).
1. Στην ημερίδα που οργανώθηκε από το περιοδικό Ελληνικές Κατασκευές και μια σειρά φορέων (Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Ωδείο Αθηνών, Monumenta, Ελληνικό Τμήμα do.co.mo.mo.) στο κτήριο του Ωδείου Αθηνών στις 20 Δεκεμβρίου 2014, με θέμα το έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου, πέρα από τις πολύ ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, θίχτηκε εν μέρει ακροθιγώς, εν μέρει «εν τοις πλαισίοις των εισηγήσεων», το θέμα της Ιδεολογίας:
- Αλλοι συνάδελφοι αμφισβήτησαν την ίδια την ύπαρξη της Ιδεολογίας,
- άλλοι αναρωτήθηκαν γιατί η έντονη πολεμική του Προβελέγγιου εναντίον του Δεσποτόπουλου μια και ήταν και οι δύο φορείς της ίδιας ιδεολογίας
- ενώ άλλοι αναρωτήθηκαν πώς είναι δυνατόν να κατηγορείται ο Le Corbusier ως αντιδραστικός ενώ το σύστημα δόμησης που προτείνει είναι το ίδιο με αυτό που πρότειναν το Bauhaus και οι σοβιετικοί του '20, με το οποίο και κτίστηκε όλη η μεσοπολεμική Ευρώπη και η Σοβιετική Ενωση, αλλά και η μεταπολεμική Ευρώπη, σύστημα που και ο ίδιος ο Δεσποτόπουλος επαινούσε.
2. Τα κείμενα του
Δεσποτόπουλου και οι έννοιες που χρησιμοποιεί, αναφέρονται σε μια
συγκεκριμένη φιλοσοφική θεώρηση, τον διαλεκτικό υλισμό. Ανεξάρτητα του
αν συμφωνεί κανείς ή διαφωνεί, για να ερμηνεύσει το νόημα των κειμένων
αυτών, πρέπει να γνωρίζει τα βασικά σημεία αυτής της θεώρησης, ώστε οι
λέξεις, οι φράσεις και τα νοήματα του Δεσποτόπουλου να γίνονται
κατανοητά, τουλάχιστον στο τι θέλει να πεί, από κεί και πέρα, ο καθένας
κρατάει τις δικές του θέσεις.- άλλοι αναρωτήθηκαν γιατί η έντονη πολεμική του Προβελέγγιου εναντίον του Δεσποτόπουλου μια και ήταν και οι δύο φορείς της ίδιας ιδεολογίας
- ενώ άλλοι αναρωτήθηκαν πώς είναι δυνατόν να κατηγορείται ο Le Corbusier ως αντιδραστικός ενώ το σύστημα δόμησης που προτείνει είναι το ίδιο με αυτό που πρότειναν το Bauhaus και οι σοβιετικοί του '20, με το οποίο και κτίστηκε όλη η μεσοπολεμική Ευρώπη και η Σοβιετική Ενωση, αλλά και η μεταπολεμική Ευρώπη, σύστημα που και ο ίδιος ο Δεσποτόπουλος επαινούσε.
Τονίζεται και πάλι, ότι οι αναφορές αυτές δεν διατυπώνονται για να πεισθεί κανείς υπέρ ή κατά μιάς συγκεκριμένης Φιλοσοφίας, θεωρώ όμως απαραίτητο να τις γνωρίζουμε για να μπορούμε να «διαβάσουμε» τα σχετικά κείμενα, και μάλιστα εκείνων που ήταν στα πλαίσια αυτής ακριβώς της Φιλοσοφίας, αν μη τι άλλο, να συνεννοούμαστε σε μια κοινή γλώσσα.
3. Ας δούμε κατ' αρχήν, για να αποκτήσουμε αυτήν την κοινή γλώσσα, ποιές είναι οι αρχές της διαλεκτικής φιλοσοφίας, του διαλεκτικού υλισμού συγκεκριμένα, για να δούμε στην συνέχεια αν αυτός ανιχνεύεται ή όχι, και πώς, σε κείμενα στελεχών του Bauhaus και του Μοντέρνου Κινήματος, των CIAM, του Δεσποτόπουλου, του Le Corbusier ή του Προβελέγγιου.
Οι τέσσερεις βασικοί Νόμοι λοιπόν του διαλεκτικού υλισμού[1], είναι
- Πρώτος, ο Νόμος της διαλεκτικής μεταβολής. «...Για
την διαλεκτική δεν υπάρχει τίποτα το οριστικό, το απόλυτο ...δεν
υπάρχει γι' αυτήν παρά μόνον η αδιάκοπη διαδικασία του γίγνεσθαι και της
μεταβατικότητας...»[2]. Η μεταβολή
αυτή δεν είναι λόγω εξωτερικής ενέργειας, αλλά αποτέλεσμα εσωτερικών
διεργασιών, π.χ. στην μεταβολή μιάς κοινωνικής κατάστασης, ή ενός
οικονομικού ή βιολογικού φαινομένου. Ολα λοιπόν αλλάζουν, όλα
εξελίσσονται και μεταβάλλονται. Ας θυμηθούμε από τους
προσωκρατικούς Ιωνες υλιστές φιλοσόφους τον Ηράκλειτο ο οποίος πρέσβευε
ότι όλα μεταβάλλονται και τίποτα δεν είναι ούτε σταθερό, ούτε το ίδιο με
το προηγούμενο: «...Τα πάντα ρεί, δις εις τον αυτόν ποταμόν ούν ακ εμβαίης, αεί γίγνεσθαι και μεταβάλλεσθαι και μηδέποτε το αυτό μένειν...»[3]
Παραδείγματα: η μεταβολή των κοινωνικών
συστημάτων, δουλοκτησία, φεουδαρχία, καπιταλισμός, ή και ειδικότερα ο
καπιταλισμός του 19ου αιώνα με την κυριαρχία της βιομηχανίας και του laisse-faire στον καπιταλισμό του 20ου αιώνα με την κυριαρχία του τραπεζοπιστωτικού συμπλέγματος.Στην Πολεοδομία : η νεοκλασική πόλη στον 19ο αιώνα και η μεταβολή της στην πόλη του 20ου με το αυτοκίνητο, την πολυκατοικία και τις υψηλές πυκνότητες κ.α. Δεν χρειάζεται να αναλύσουμε τις εσωτερικές δυνάμεις (οικονομικές και κοινωνικές) που προκαλούν αυτές τις μεταβολές -έχουν γραφεί βιβλία που γεμίζουν ράφια ολόκληρα.
- Δεύτερος, ο Νόμος της αλληλεπίδρασης. Ολα τα στοιχεία ενός φαινομένου ή οργανισμού, αλληλεπιδρούν μεταξύ τους[4],
η μεταβολή ή η εξέλιξη ενός, επιδρά στην μεταβολή ή εξέλιξη των
άλλων, τα φαινόμενα ή οι οργανισμοί, όχι μόνο δεν είναι στατικοί
αλλά αλληλεπιδρούν μέσα τους όλα εκείνα τα στοιχεία που τους
αποτελούν, αλλά η αλληλεπίδραση αυτή επεκτείνεται και σε άλλα
φαινόμενα.
Παραδείγματα από την βιολογία, το σώμα των ζώων στα επί μέρους όργανα και στο σύνολό του: είναι γνωστές οι σχέσεις και αλληλεπιδράσεις των διαφόρων οργάνων και η συνολική εικόνα του ζωντανού οργανισμού, αλλά και οι αλληλεπιδράσεις των οικοσυστημάτων μεταξύ τους.
Στην πολεοδομία: η δημιουργία ενός δρόμου συμπαρασύρει μια σειρά λειτουργιών, η οποία με την σειρά της επιδρά και στον δρόμο του οποίου μεταβάλλει την λειτουργία, από υπεραστική οδό τον καθιστά εμπορικό δρόμο κλπ. (στην «κυβερνητική» του 1960, αυτό είχε ονομαστεί «ανάδραση», feet back).
- Τρίτος, ο Νόμος της αντίφασης και της σύνθεσης των αντιθέσεων.
Oλα τα φαινόμενα ή οργανισμοί μετασχηματίζονται στο αντίθετό τους, και
ενέχουν μέσα τους την ίδια την καταστροφή τους. Πάλι ο Ηράκλειτος: «...Πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστι, πάντων δε βασιλεύς...»[5] Σε άλλα αποσπάσματα ο Ηράκλειτος τόνιζε την πάλη των αντιθέτων «...[θεός] ημέρη, ευφροσύνη, χειμών, θέρος, πόλεμος, ειρήνη, κόρος, λισμός, ...»[6]. Πρβλ στον Εκκλησιαστή «...τοις
πάσι χρόνος και καιρός τω παντί πράγματι υπό τον ουρανόν, καιρός του
τεκείν και καιρός του αποθανείν, ...καιρός του καθελείν και καιρός του
οικοδομήσαι...καιρός πολέμου και καιρός ειρήνης...»[7] και τόνιζε ο Ηράκλειτος ότι «...πάντα κατ' έριν γίγνεσθαι...» και ότι «...το αντίξοον συμφέρον και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίην...».