Ο χωρικός σχεδιασμός και τα καθήκοντα της Aριστεράς

Ο χωρικός σχεδιασμός ως πεδίο προστασίας, ανασυγκρότησης, δημοκρατίας και δικαιοσύνης-2

της Μαρίας Μάρκου από τα Ενθέματα

Mori Shizume, «Balloon Flight over Paris», π. 1980

Από τη Διακήρυξη του Βανκούβερ για τα Ανθρώπινα Ενδιαιτήματα, το 1976, πολλαπλασιάζονται οι πρωτοβουλίες για τον διεθνή συντονισμό των πολιτικών σχεδιασμού. Σε περιβάλλον αναδιάταξης των παγκόσμιων πολιτικο-οικονομικών συσχετισμών, αναγνωρίζεται ολοένα και ευρύτερα η σημασία που έχει ο χωρικός σχεδιασμός ως δημόσια ρυθμιστική λειτουργία.  Η ιστορία του είναι η ιστορία του κοινωνικού κράτους, των εργασιακών δικαιωμάτων, όλων των μορφών επερώτησης του κράτους από την κοινωνία για το περιεχόμενο των δικαιωμάτων και την υπεράσπισή τους απέναντι στην αγορά και την εξουσία.  Γι’ αυτό και πλήττεται από τις πολιτικές που επαγγέλλονται έναν κόσμο όπως τον φαντάστηκε ο Φρίντμαν «όπου ο κρατικός προϋπολογισμός θα αντιστοιχούσε στο 10% του εθνικού εισοδήματος, η οικονομία του laissez-faire θα κυριαρχούσε, οι κυβερνήσεις δεν θα αναμιγνύονταν με τις οικονομικές δραστηριότητες και οι πολιτικές απασχόλησης θα είχαν πεταχτεί στον κάλαθο των αχρήστων».  

Το 1983 υπογράφηκε η Ευρωπαϊκή Χάρτα για τον Χωρικό Σχεδιασμό, πλαίσιο αρχών και κατευθύνσεων για τον συντονισμό των εθνικών και κοινοτικών πολιτικών σχεδιασμού, μέσα από διαδικασίες διαβούλευσης, με στόχο την ισόρροπη περιφερειακή ανάπτυξη και την ποιότητα του περιβάλλοντος στην Ευρώπη. Η Χάρτα αναφέρεται σ’ ένα σύστημα σχεδιασμού δημοκρατικό, ολοκληρωμένο, λειτουργικό και μακρόπνοο, με ρόλο στην εξασφάλιση στέγης, εργασίας,  κουλτούρας και κοινωνικότητας, με μέριμνα για τη βιοποικιλότητα, το τοπίο, την πολιτιστική κληρονομιά.  Με όρους πολιτικής γης που επιτρέπουν την υλοποίηση στόχων δημόσιας ωφέλειας.  Με ιεραρχημένα επίπεδα (από το τοπικό έως το ευρωπαϊκό) και προτεραιότητες. Με θεσμούς  ενημέρωσης και ενεργού συμμετοχής των πολιτών.

Σ’ αυτές τις κατευθύνσεις άρχισε, πριν τριάντα χρόνια, η μεταρρύθμιση του συστήματος σχεδιασμού στην Ελλάδα, προς ένα ολοκληρωμένο και δημοκρατικό πλέγμα ρύθμισης του χώρου με περιβαλλοντική φιλοσοφία, σεβασμό στο δημόσιο συμφέρον, ιεράρχηση των επιπέδων, των αρμοδιοτήτων και δαπανών, για τον αποτελεσματικό έλεγχο των χρήσεων γης και τη βέλτιστη διαχείριση  φυσικών πόρων και υποδομών. Το θεσμικό αυτό οικοδόμημα, πράγματι, είχε συνέπεια, βασίστηκε σε σύγχρονες αρχές και πρότυπα σχεδιασμού, δημιούργησε διοικητική τεχνογνωσία, παρενέβη στο μοντέλο επέκτασης, οργάνωσης και ιεράρχησης των οικισμών, αξίωσε –όχι πάντα με επιτυχία– τη συνέχεια ανάμεσα στις εθνικές, περιφερειακές και τοπικές επιλογές.  Από την άλλη,  ως σύστημα σχεδιασμού σφραγίστηκε από την παθολογία του πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα: απουσία διαφάνειας και ελέγχων, άγνοια των κοινωνικών δυναμικών, προσχηματική διαβούλευση, έλλειμμα ευελιξίας και δημοκρατίας που εγκλώβισε τον σχεδιασμό στην πελατειακή λογική, τη γραφειοκρατία και τον αυταρχισμό, την ίδια στιγμή που τον εξέθετε στη συναλλαγή με τα οργανωμένα συμφέροντα. Παθολογία διόλου ανεξάρτητη από την ανάπτυξη άνισων σχέσεων, αντιδημοκρατικών τάσεων, αξιώσεων κυριαρχίας και νεοφιλελεύθερων επιλογών στο ευρωπαϊκό πλαίσιο.

Τα τελευταία πέντε χρόνια, η μνημονιακή πολιτική προσπάθησε συντεταγμένα να επισημοποιήσει ως νόρμα αυτές τις παθολογίες με αποδιάρθρωση των υπηρεσιών, υποχρηματοδότηση και συγκεντρωτισμό, δεκάδες νομοθετικές πρωτοβουλίες με κατεπείγοντα χαρακτήρα και φωτογραφικές διατάξεις, υπαγωγή των αναπτυξιακών προτεραιοτήτων στις στρατηγικές των lobbies, στις τυχοδιωκτικές επιλογές επενδυτών και μεγάλων συμφερόντων και, το σημαντικότερο, με  θεσμοποίηση της καταλήστευσης του δημόσιου πλούτου για την αποπληρωμή του δημόσιου χρέους.  Θεσμικό αποτύπωμά της, ένας λαβύρινθος από ευκαιριακές διατάξεις, έξω από κάθε έννοια ισονομίας, χρηστής διοίκησης, ασφάλειας δικαίου, θεσμικής μνήμης. 

Η Αριστερά πρέπει να αντιμετωπίσει τάχιστα αυτό το σκάνδαλο. Είναι κάτι αναγκαίο για την ανασυγκρότηση της ελληνικής κοινωνίας, την αποκατάσταση της εθνικής κυριαρχίας, τον σχεδιασμό της ανάπτυξης με όρους κοινωνικής δικαιοσύνης και μέριμνας, με αναδιανεμητικές προτεραιότητες, χωρίς υποχωρήσεις στην προστασία των φυσικών και πολιτιστικών πόρων που συνθέτουν την κληρονομιά της κοινωνίας, την αναγκαία και ικανή συνθήκη συμμετοχής της στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. 

Αυτό σημαίνει, πρώτα απ’ όλα, να αποκαταστήσει τους κατεστραμμένους μηχανισμούς, να καταργήσει τα προνόμια για τους λίγους και τις κερδοσκοπικές προτεραιότητες ώστε, σταδιακά, να επαναπροσδιορίσει τη φιλοσοφία και το πλαίσιο εφαρμογής του σχεδιασμού με τα υλικά της δημοκρατίας, με διεύρυνση της συμμετοχής, με έγνοια για την ισότιμη πρόσβαση του πληθυσμού στους κοινωνικούς πόρους. Σημαίνει, ακόμα, τη θωράκιση του δημόσιου πλούτου και το μακροπρόθεσμο σχεδιασμό της αξιοποίησής του για τη δημόσια ωφέλεια και την κοινή χρήση. 

Ακόμα πιο αναγκαία είναι η ανάπτυξη της στοχαστικής λειτουργίας του συστήματος σχεδιασμού ως μηχανισμού ανάλυσης και αυτογνωσίας της ελληνικής κοινωνίας.  Αυτό σημαίνει τη συνάρτηση των χωρικών επιλογών με τη συνεχή έρευνα και τεκμηρίωση των εκφράσεων και των αλλαγών της κοινωνίας, μέσα από αποκεντρωμένες δομές ελεύθερου διαλόγου και διεκδικήσεων που επιτρέπουν συνθέσεις στα διάφορα επίπεδα συγκρότησης του χώρου και της κοινωνίας.  Γιατί, για την Αριστερά, η δημοκρατία δεν είναι μέσον αλλά σκοπός και ο σχεδιασμός του χώρου, όπως κάθε πολιτική, πρέπει να έχει χειραφετητική στόχευση. 

Η Μαρία Μάρκου δισάσκει στη Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ