Η γειτονιά των Εξαρχείων

ΤΕΧΝΕΣ

Ακρυλικό σε χαρτί ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ 07.04.2022, 18:01

Η γειτονιά των Εξαρχείων

Τάσης Παπαϊωάννου

«Οι μεγάλες ιδέες διατρέχουν την ιστορία των πόλεων και τη διαμορφώνουν»(1), υποστήριζε σωστά ο Aldo Rossi. Κάθε πόλη όπου Γης εκφράζει ακριβώς τη χωρική υπόσταση των ιδεών που τη συγκροτούν, την καθορίζουν, τη στοιχειώνουν. Πάνω στον αστικό ιστό κάθε γειτονιάς, κάθε απόμερης γωνιάς βρίσκονται αποτυπωμένες αμέτρητες ιστορίες ανθρώπινων βιωμάτων, ο καθημερινός επίμοχθος αγώνας επιβίωσης των κατοίκων της. Φέρνουν στο σώμα τους τα ανεξίτηλα σημάδια ταξικών αντιθέσεων, ιδεολογικών συγκρούσεων, κοινωνικο-πολιτικών διεκδικήσεων. Καμία περιοχή της πόλης δεν είναι ουδέτερη∙ όλες έχουν χρώμα και μάλιστα έντονο!

Και μοιάζουν ανιστόρητες και αστείες οι εξαγγελίες υπουργών της κυβέρνησης που βαυκαλίζονται ότι μπορούν τάχατες να αλλάξουν τη φυσιογνωμία και τον χαρακτήρα μιας περιοχής, αγνοώντας τη διαχρονική αλήθεια: ότι δεν αλλάζουν έτσι, από τη μια στιγμή στην άλλη, οι γειτονιές μιας πόλης. Απόψεις που θεωρούν την πόλη άχρωμη, άοσμη, ουδέτερη, απονεκρωμένη και όχι έναν πολύπλοκο και εξαιρετικά ζωντανό οργανισμό ο οποίος δεν εξαρτάται φυσικά από τις «εκ των άνω» αποφάσεις και εντολές της πολιτικής εξουσίας. Αντίθετα, είναι οι κοινωνικές ομάδες εκείνες που διαμορφώνουν το ιδεολογικό τους στίγμα, οι ενεργοί πολίτες που μάχονται για την ποιότητα της καθημερινής ζωής τους, που παλεύουν, αντιστέκονται και εν τέλει αποτρέπουν τους πονηρούς σχεδιασμούς και τις αντιδημοκρατικές μεθοδεύσεις.

«Η ζωντανή σάρκα είναι θνητή, η ιδέα ποτέ»(2), λέει ο Νίκος-Γαβριήλ Πεντζίκης. Μπορείς να γκρεμίσεις, να ισοπεδώσεις το χτισμένο, αλλά δεν μπορείς ποτέ να ξεριζώσεις αυτό που υπάρχει από κάτω. Τις ιδέες εκείνες, δηλαδή, που το δημιούργησαν, οι οποίες δεν φυλακίζονται, δεν εξαφανίζονται, δεν γνωρίζουν σύνορα, αλλά πετάνε ελεύθερες μέσα στον χώρο και τον χρόνο. Τον σπόρο που αργά ή γρήγορα θα βλαστήσει και θα αναπτυχθεί, δίνοντας ξανά μορφή και περιεχόμενο σ’ αυτό που πρόσκαιρα χάθηκε. Ποτέ μια πόλη δεν υποτάχθηκε στη βία και την κρατική καταστολή ή σε εκείνους που νομίζουν ότι μπορούν έτσι να τη βάλουν στην προκρούστεια κλίνη της ομοιομορφίας μιας επικίνδυνης «κανονικότητας».

Πώς αλλιώς μπορείς να εξηγήσεις τις απροκάλυπτες και στομφώδεις δηλώσεις του υπουργού Μεταφορών περί ανάγκης «εξευγενισμού» της ιστορικής γειτονιάς των Εξαρχείων, με αφορμή τον σταθμό του μετρό της νέας γραμμής 4, ο οποίος προβλέπεται να χωροθετηθεί ακριβώς κάτω από την πλατεία; Αλλά και τις καραμπινάτες ανακρίβειες που διατυπώθηκαν κατά την ενημέρωση των βουλευτών στην αρμόδια επιτροπή της Βουλής για τις «ασήμαντες» αλλαγές που θα επιφέρει στην πλατεία. Οτι τάχατες θα διατηρηθούν τα μεγάλα δέντρα στη θέση τους όταν είναι γνωστό ότι η κατασκευή του σταθμού θα είναι ανοιχτού ορύγματος ή ότι δεν θα αλλάξει ο χαρακτήρας της όταν εκεί θα υπάρχουν οι δύο είσοδοι-έξοδοι, τα μεγάλα φρέατα εξαερισμού και η μετατροπή της από χώρος καθιστικού και αναπνοής αποκλειστικά σε χώρο διέλευσης επιβατών.

Από τη μια ο σταθμός στη μοναδική πλατεία της περιοχής και από την άλλη οι συνεχείς προσπάθειες αλλοίωσης της φυσιογνωμίας του ιστορικού συγκροτήματος του Πολυτεχνείου και μετατροπής του από εκπαιδευτήριο, αλλά και σύμβολο φοιτητικών αγώνων τόσων και τόσων γενεών νέων μηχανικών, σε μουσειακό και νεκρό χώρο. Γιατί το τελευταίο διάστημα, ακούγονται ξανά οι αντιδραστικές φωνές που προτείνουν την απομάκρυνση των σχολών του ΕΜΠ και την επέκταση του Αρχαιολογικού Μουσείου στους χώρους του. Γνωστές, παλιές, κακοφορμισμένες προτάσεις που έχουν απορριφθεί, όχι μία αλλά πολλές φορές στο παρελθόν, από σύσσωμη την πολυτεχνειακή κοινότητα αλλά και τους κατοίκους των Εξαρχείων.

Τα Εξάρχεια, η χαρακτηριστική γειτονιά των φοιτητών, των νέων ανθρώπων, των καλλιτεχνών, των οικογενειών που ζουν δεκαετίες εκεί, ήδη αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα λόγω της αλματώδους αύξησης των τιμών των ενοικίων, αλλά και της σταδιακής μετατροπής πολλών ακινήτων από χώρους κατοίκησης σε διαμερίσματα βραχυχρόνιας μίσθωσης (Airbnb). Οι κάτοικοι γνωρίζουν καλά πως η μια πολυκατοικία μετά την άλλη αγοράζεται εξ ολοκλήρου από εγχώριους και ξένους επενδυτές προς μελλοντική εκμετάλλευση. Το μετρό τελικά στη θέση αυτή εξυπηρετεί ακριβώς αυτούς τους επενδυτές και όχι τους μόνιμους κατοίκους, οι οποίοι θα χάσουν την πλατεία τους. Κι ας υπήρχαν και άλλες προτάσεις για τη χωροθέτησή του κοντά στο Αρχαιολογικό Μουσείο και το Πολυτεχνείο, αλλά και στον άξονα της Πατησίων με τις πολλές γραμμές ΜΜΜ που θα διευκόλυναν τη μετεπιβίβαση των επιβατών. Η εμμονή όμως της κυβέρνησης για την πλατεία Εξαρχείων, όπως πολλές φορές έχει διακηρύξει, βασίζεται πάνω στις γνωστές ιδεοληψίες και την αυταρχική αντίληψή της για τη λειτουργία της πόλης.

Η έννοια της πλατείας σε κάθε γειτονιά της Αθήνας και ιδιαίτερα στα Εξάρχεια βρίσκει την ουσιαστική της δικαίωση, ως ο ανοιχτός δημόσιος χώρος των συλλογικών δράσεων, της αλληλεγγύης των πολιτών, των ελεύθερων συναντήσεων, των ακηδεμόνευτων εκδηλώσεων. Οταν, δηλαδή, υφίσταται «ο διαλεκτικός λόγος και όχι η εντολή»(3), όπως τόνιζε ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος. Γιατί, πλατεία δεν είναι μόνο ο σκιερός χώρος των δέντρων, τα τραπεζοκαθίσματα, η ανοιχτωσιά του αστικού κενού μέσα στο πυκνοδομημένο παχύσαρκο σώμα της Αθήνας, αλλά ο ελεύθερος δημόσιος χώρος κοινωνικών συναναστροφών, κινητοποιήσεων και διεκδικήσεων. Οι συλλογικότητες των κατοίκων όχι μόνο στα Εξάρχεια, αλλά και σε άλλες γειτονιές της πρωτεύουσας, έχουν διαχρονικά αποδείξει ότι διεκδικούν δυναμικά το αναφαίρετο δικαίωμά τους να συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων για τη μορφή της πόλης τους, την ανάγκη προστασίας και διατήρησης των ελάχιστων δημόσιων χώρων πρασίνου που έχουν απομείνει ακόμη ελεύθεροι από την ακόρεστη βουλιμία της μπουλντόζας των εργολάβων, οι οποίοι εποφθαλμιούν ακόμη κι αυτές τις τελευταίες ανάσες οξυγόνου στο ασφυκτικό περιβάλλον της Αθήνας.

*Αρχιτέκτων-ομότιμος καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

1. Aldo Rossi, Η αρχιτεκτονική της πόλης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1991.

2. Νίκος-Γαβριήλ Πεντζίκης, Αρχιτεκτονική της σκόρπιας ζωής, Αγρα, Αθήνα 2008.

3. Ιωάννης Δεσποτόπουλος, Η ιδεολογική δομή των πόλεων, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 1997