Η Αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα, από το 1960 ως το 1990. (Μέρος Β)

Η αριστερή ιδεολογία στην Πολεοδομία στην «Άνοιξη του '60». (mega αφιέρωμα)
Του Γεωργίου Μ.Σαρηγιάννη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Μέρος Α. Δείτε το ΕΔΩ >>>
Εισαγωγή - η προϊστορία του Μεσοπολέμου και η ενδιάμεση φάση, Κατοχή και Εμφύλιος. (Μέρος Α.)
(δημοσιεύθηκε στο www.GreekArchitects.gr στις 10 Οκτωβρίου 2012)

Αντί για πρόλογο
Εισαγωγή - η προϊστορία του Μεσοπολέμου

Υλισμός και Ιδεαλισμός στον Μεσοπόλεμο
Η γενηά του ‘30
Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία. Το Bauhaus, το 4ο CIAM, η επίσημη κρατική πολεοδομία

Η ενδιάμεση φάση, Κατοχή και Εμφύλιος

Ιστορικό πλαίσιο, η κατάσταση στην διανόηση
Η κατάσταση στην πολεοδομία

ΜΕΡΟΣ Β.
Η αριστερή ιδεολογία στην Πολεοδομία στην «Άνοιξη του '60»
.Το ιστορικό πλαίσιο : η πολιτική κατάσταση μετά το 1949 (τέλος του Εμφύλιου).Η κατάσταση στην διανόηση και την Τέχνη  - η άνθηση του '60
.Γεγονότα στον πολεοδομικό χώρο

Τα συνέδρια του ΣΑΔΑΣ
Συμπερασματικά για την ιδεολογία των Συνεδρίων
Η Κοσμητεία Εθνικού Τοπίου και Πόλεων
Οι αναθέσεις ρυθμιστικών σχεδίων
Τα «Τεχνικά Χρονικά»
Το «δελτίο του ΣΑΔΑΣ»
Η «Αρχιτεκτονική»
Τα «Σύγχρονα Θέματα»
Η αρθρογραφία για πολεοδομικά θέματα στον καθημερινό τύπο

.Μερικά παραδείγματα ιδεολογικά φορτισμένων πολεοδομικών σχεδίων και πραγματοποιήσεων

Άσπρα Σπίτια
Καμάρι Σαντορίνης
Οικισμοί ΟΕΚ

.Eνα παράδειγμα της ιδεολογικής διαπάλης στην Πολεοδομία, τα προσφυγικά, η Δραπετσώνα.
.Το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών
.Συμπεράσματα για την αριστερή Ιδεολογία στην πολεοδομία στην «Άνοιξη του '60»
.Κάποιες συμπληρώσεις στο προηγούμενο άρθρο (Μεσοπόλεμος-Κατοχή-Εμφύλιος)
.Ευχαριστίες

ΜΕΡΟΣ Γ.
Η αριστερή ιδεολογία στην Πολεοδομία στη Δικτατορία

ΜΕΡΟΣ Δ.
Η αριστερή ιδεολογία στην Πολεοδομία στη Μεταπολίτευση

Γενικά συμπεράσματα

Μέρος Β
Το ιστορικό πλαίσιο : η πολιτική κατάσταση μετά το 1949 (τέλος του Εμφύλιου).

Δεν μπορούμε να αναφερθούμε στο πολιτικό κλίμα της εποχής 1949-1967 και στη διαμορφούμενη «αριστερή ιδεολογία», χωρίς να αναφερθούμε στη φύση και τη λειτουργία της ΕΔΑ· προφανώς, υπάρχουν διαφορετικές εκτιμήσεις για τον ιστορικό ρόλο της, όμως μερικά γεγονότα νομίζω ότι είναι όμοια ερμηνεύσιμα και αποδεκτά από όλες τις πλευρές.

Η ΕΔΑ ιδρύθηκε μετά τις εκλογές του 1950, όπου σοσιαλιστές, αριστεροί, κομμουνιστές και άλλοι (σύμφωνα με την ορολογία της Ασφάλειας «συνοδοιπόροι») είχαν κατεβεί στις εκλογές ως «Δημοκρατική Παράταξη», μια συνένωση μικρών αριστερών κομμάτων. Η επόμενη κίνηση ήταν, τον Αύγουστο του 1951, η ίδρυση της ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά, με βασικό σύνθημα Ειρήνη, Δημοκρατία, Αμνηστία, σε άλλη ερμηνεία Αλλαγή, ο «ύμνος» της ΕΔΑ που ακουγόταν στις προεκλογικές συγκεντρώσεις έλεγε «σαν μαγιολούλουδο, χαράζει η αυγή / δημοκρατία, ειρήνη / δημοκρατία, ειρήνη κι αλλαγή..»), ενός κόμματος που θα συσπείρωνε όλες τις αριστερές ιδεολογίες, και εδώ αρχίζουν τα προβλήματα, τα οποία αφήνουμε στους ιστορικούς, τους κοινωνιολόγους ή τους πολιτικούς! Το αναμφισβήτητο γεγονός είναι ότι η συσπείρωση αυτή είχε εγγενή προβλήματα, διότι, από τη μια, όλες οι «συνιστώσες» της  ήθελαν να έχουν το πάνω χέρι, ενώ, από την άλλη, η πολιτική πίεση της αστικής τάξης, και μάλιστα από την τότε «προοδευτική» Κυβέρνηση της ΕΠΕΚ του Πλαστήρα, ήταν συνεχής και απειλητική. Τελικά, με την απειλή του Πλαστήρα ότι θα διαλύσει την ΕΔΑ και με την επιμονή του Μιχάλη Κύρκου, ο οποίος απείλησε ότι θα αποχωρήσει από την ΕΔΑ -το έκανε λίγο αργότερα !­-,  δεν περιελήφθηκε στις λίστες των υποψηφίων βουλευτών ο Νίκος Μπελογιάννης, με αποτέλεσμα να είναι ευκολότερη η εκτέλεσή του - ως βουλευτή δεν θα μπορούσαν να το κάνουν, θα έπρεπε να κηρύξουν παράνομη την ΕΔΑ και να εμπλακούν σε άλλες περιπέτειες που παρ' όλες τις απειλές τους, δεν φαίνεται να τις ήθελαν.

Το γεγονός, όμως, της «πλατιάς συσπείρωσης προοδευτικών δυνάμεων» ήταν αναμφισβήτητο και, αν μη τι άλλο, οδήγησε στο 25% των εκλογών του 1958 - από την άλλη μεριά, βέβαια, η αντίδραση ήταν άμεση και φάνηκε σε δύο μέτωπα· το ένα του βίαιου χτυπήματος του αριστερού κινήματος, με κορύφωμα τις εκλογές του 1961, και το άλλο με την επαναδημιουργία του «Κέντρου» που ουσιαστικά είχε αυτοβαραθρωθεί με την πολιτική του Πλαστήρα. Η κίνηση ήταν πολύ καλά μελετημένη, και δεν είναι τυχαίο ότι επικεφαλής του επιλέχτηκε ο πολλά βαρυνόμενος από το 1944 αντικομμουνιστής Γεώργιος Παπανδρέου, «εξαγνισθείς» τώρα ως δημοκράτης με τον «ανένδοτο», αλλά και αυτό είναι πάλι μια άλλη ιστορία εκτός του θέματός μας.

Μην ξεχνάμε, ακόμη, ότι το 1958, αμέσως μετά τις εκλογές, συγκροτήθηκε η (φανερή πλέον) «Αφανής Επιτροπή» υπό τον Κ. Καραμανλή, στην οποία μετείχαν ακόμη: Σάββας Κωνσταντόπουλος, Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου, Άγγελος Προκοπίου, Λευτέρης Σταυρίδης (και οι 4 στελέχη του ΚΚΕ στον Μεσοπόλεμο, όπως είδαμε, και μάλιστα  ο Σταυρίδης ΓΓ του ΚΚΕ 1924-1926!), Γεώργιος Γεωργαλάς (στέλεχος του ΚΚΕ μετά τον Εμφύλιο), Γεώργιος Παπαδόπουλος (ο επικεφαλής της 21^ης Απριλίου) και 2-3 ακόμη που δεν εντοπίστηκαν - μάλλον θα ήταν υπηρεσιακοί παράγοντες της Αστυνομίας, της Χωροφυλακής και της ΚΥΠ. Όπως έγραφε ο Σ. Κωνσταντόπουλος στον «Ελεύθερο Κόσμο» της  11.8.1968 : «Ενθυμούμαι ότι ολίγας ημέρας μετά τας εκλογάς ο Κ. Καραμανλής μας εκάλεσε, μερικούς φίλους, εις την Κηφισιάν, όπου έμενε κατά το θέρος. Ήμεθα περίπου δέκα πρόσωπα: Δημόσιοι λειτουργοί, πολιτικοί και δημοσιογράφοι. Διεξήχθη ευρυτάτη συζήτησις διά την μελλοντικήν πορείαν της νέας κυβερνήσεως. .....Η συζήτησις εκείνη έγινε αφορμή να συγκροτήσει ο Κ. Καραμανλής μίαν αφανή επιτροπήν, εις την οποίαν συμμετείχον διακεκριμένοι διανοούμενοι, διά την παρακολούθησιν, τη θεωρητικήν και την πολιτικήν, του κομμουνιστικού προβλήματος ...». Φαίνεται ότι η πολιτική αυτή, παρ' όλες τις εσωτερικές διαφωνίες (Καραμανλής και Ανάκτορα, συνταγματάρχες και στρατηγοί, Πρεσβεία των ΗΠΑ κ.ά.) οδήγησε εύκολα στις Εκλογές του '61, τη δολοφονία του Λαμπράκη το '63, τα Ιουλιανά το ΄65  και τέλος τη Χούντα το ΄67.

Παράλληλα, μέσα στην ΕΔΑ, οι ιδεολογικές διαφορές ήταν μεγάλες, όχι μόνον μεταξύ των κομμουνιστών και των γενικώς αριστερών, αλλά και μεταξύ των κομμουνιστών που είχαν διαφορετικές αντιλήψεις, τουλάχιστον τακτικής - όπως φάνηκε αργότερα όμως, και στρατηγικής, όταν τελικά διασπάστηκε το ΚΚΕ και απεχώρησε το «Γραφείο Εσωτερικού» το 1968. Αυτό όμως είναι επίσης μια άλλη ιστορία για τους ιστορικούς.

Στον τομέα της Πολεοδομίας και της Ιδεολογίας της δεν είχαν αναφανεί διαφορές, ίσως διότι δεν υπήρχαν (πλην των θέσεων του Δεσποτόπουλου), και θα το αναλύσουμε αυτό εκτενέστερα στην συνέχεια. Αντίθετα, στα θέματα Τέχνης και γενικότερης Ιδεολογίας, οι διαφορές ήταν, όπως φάνηκε αργότερα, αγεφύρωτες, και είναι γνωστές πλέον οι εσωτερικές συγκρούσεις μέσα στην ΕΔΑ ως προς την «Πανσπουδαστική» και την «Επιθεώρηση Τέχνης». Το πρόβλημα, τελικά, ήταν ότι δεν θα ήθελε η ηγεσία της ΕΔΑ να κυκλοφορούν διαφορετικές αντιλήψεις· είναι γεγονός π.χ. ότι στην «Πανσπουδαστική», στα ηγετικά της στελέχη ανήκαν και πολλοί, οι απόψεις των οποίων ήδη από τότε μόνον ως αριστερές δεν μπορούσαν να χαρακτηριστούν... Θα ήταν κακό όμως αν υπήρχαν και «θέσεις» του Ράμφου και άλλων, και δίπλα η αντίκρουσή τους; Ο διάλογος ποτέ δεν είναι κακός, αρκεί να γίνεται με σωστούς όρους. Τουλάχιστον, η λενινιστική τακτική αυτό πρέσβευε και είναι γνωστό ότι πάρα πολλά από τα έργα του Λένιν είναι δημόσιες «απαντήσεις» και «κριτική» σε απόψεις ακόμη και στελεχών του Κόμματος των Μπολσεβίκων. Το ίδιο άλλωστε έκαναν και ο Μαρξ και ο Ένγκελς.

Ο ιδεολογικός εξοπλισμός της Αριστεράς του '60: 1) η κλασική ΚΟΜΕΠ, κυκλοφόρησε από το 1921 ως το 1936, από το 1941 ως το 1947, στο διάστημα 1948-1949 κυκλοφορούσε ο «Δημοκρατικός Στρατός», στη συνέχεια 1950-1974 ο «Νέος Κόσμος» και το 1974 επανεκδίδεται η ΚΟΜΕΠ, 2,3) παράλληλα κυκλοφορούσαν βιβλία με κείμενα στελεχών του ΚΚΕ, τα δύο εικονιζόμενα αφορούν την εποχή της έντονης ιδεολογικής διαπάλης στην «ανασύνταξη» του κινήματος μετά τον εμφύλιο με επικεφαλής τον Ζαχαριάδη, ενώ με την ίδρυση της ΕΔΑ αρχίζει η χρουστσωφική περίοδος της «ειρηνικής συνύπαρξης», 4) η Α. Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΕΔΑ, τον Ιούλιο του 1956, πέρα από τα πολιτικά ζητήματα, που αφορούν άλλους τομείς έρευνας, επισημαίνεται η εισήγηση του Νίκου Κιτσίκη, στην κατεύθυνση μεν του «Ανταίου» για την ανάπτυξη της χώρας, αλλά με «εθνική ανεξαρτησία» (χωρίς να κάνει λόγο για το Κοινωνικό Σύστημα, καθεστώς Λαϊκής Δημοκρατίας κλπ. όπως αναγραφόταν στη «Βαριά βιομηχανία» και στα κείμενα του Ανταίου), του Δημήτρη Φωτιάδη για την κατάσταση στην διανόηση και της Ρόζας Ιμβριώτη για τα προβλήματα της Εκπαίδευσης, 5) τα Πρακτικά του 8^ου Συνέδριου του ΚΚΕ (1961) που είναι ευθυγραμμισμένο με την κατεύθυνση του 20^ου Συνεδρίου του ΚΚ της ΕΣΣΔ, έχει  προηγηθεί  η έντονη ιδεολογική διαπάλη, τα γεγονότα της Τασκένδης και η καθαίρεση του Ζαχαριάδη, 6) η πρώτη μετάφραση του Κεφαλαίου στα ελληνικά από τον Γιάννη Σκουριώτη, 1954, κυκλοφορούσε σε τεύχη από το 1954 ως το 1957. Η κυκλοφορία σε τεύχη ήταν συνήθης τακτική ιδίως για μεγάλα έργα - ήταν και ο μόνος τρόπος να μπορέσει να τα αγοράσει ο κόσμος της δεκαετίας του '50 (ήταν η χρυσή εποχή των δόσεων άλλωστε), έτσι είχαν κυκλοφορήσει η 12τομη Ιστορία του Κορδάτου, η 17τομη Παγκόσμια Ιστορία της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, αλλά και άλλα έργα, όπως η Βίβλος, η Ελληνική Μυθολογία, η Παγκόσμια Γεωγραφία κ.ά. , 7) ο «Νέος Κόσμος», επίσημο όργανο του ΚΚΕ από το 1950 ως το 1974, 8) «Διαλεχτικός Υλισμός», μια από τις πολλές εκδόσεις στους τόπους των πολιτικών προσφύγων (βασικά Μόσχα ή Βουκουρέστι), 9)  μια από τις δεκάδες των εκδόσεων Αναγνωστίδη, 10) Ένγκελς στις εκδόσεις του Θεμέλιου.

Βιβλιογραφία: Σπύρος Λιναρδάτος «από τον εμφύλιο στην Χούντα» 1^η έκδ. Αθήνα 1977 κ.εφ., 2^η έκδ. Αθήνα 2009, Σόλων Γρηγοριάδης, «Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974», 1^η έκδ. Αθήνα 1973, 2^η έκδ., Αθήνα 2011, Τάσος Βουρνάς, «Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας»,  Αθήνα χ.χ., Τάσος Τρίκκας, «ΕΔΑ 1951-1967, το νέο πρόσωπο της; Αριστεράς», τ. Α. και Β. Αθήνα 2009, «Εξήντα χρόνια αγώνων και θυσιών, Χρονικό του ΚΚΕ» τ. Α. Αθήνα 1978 και τ. Β. Αθήνα 1979, και το πρόσφατο «Δοκίμιο ιστορίας του ΚΚΕ» τ. Α. Αθήνα 2008 και τ. Β. Αθήνα 2011 (για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. αφ' ενός την σειρά «ΚΚΕ επίσημα κείμενα» που εκδίδεται από το 1964, ως τώρα έχει εκδοθεί και ο  10^ος τόμος 1967 έως 1974, και αφ' ετέρου τις διάφορες κομματικές εκδόσεις και τα Πρακτικά Συνεδρίων, Συνδιασκέψεων, Ολομελειών κλπ που εκδίδονται συνεχώς, αλλά εδώ ο κατάλογος εκφεύγει από τα όρια της παρούσης), Λ.Καλαμάρο (Μπάτση), «Βαρύτατο τίμημα 1941-1952», Αθήνα 1981, Δημήτρης Ραυτόπουλος «Αναθεώρηση Τέχνης», Αθήνα 2006, του ίδιου «Τέχνη και Εξουσία», Αθήνα 1985, Αλεξάνδρα Ιωαννίδου «Υπόθεση Γκράνιν»,  Αθήνα 2008.

Η κατάσταση στη Διανόηση και την Τέχνη - Η «άνθηση του '60»Ο Εμφύλιος έληξε τυπικά στις 31 Αυγούστου του 1949, όμως το λεγόμενο «μετεμφυλιοπολεμικό καθεστώς» είχε μεγάλη διάρκεια και χρειάστηκε μεγάλη προσπάθεια για να ανοικοδομηθεί η αριστερή δράση και ιδεολογία. Η εκτέλεση (Μάρτιος 1952) του Μπάτση (παρ' όλο που ήταν υιός Ναυάρχου, υπασπιστή και συνεξόριστου του βασιλιά Κωνσταντίνου), ο οποίος υποστήριζε έντονα την σοσιαλιστική κατεύθυνση της μεταπολεμικής Ελλάδας, τόσο με το περιοδικό «Ανταίος», την οργάνωση «ΕΠ-ΑΝ» (Επιστήμη-Ανασυγκρότηση) όσο και με το βιβλίο του «η βαρειά βιομηχανία στην Ελλάδα», δεν έγινε γιατί «ήταν ο υπεύθυνος των οικονομικών του ΚΚΕ», όπως έλεγε το κατηγορητήριο, αλλά ως ένα ηχηρό μήνυμα για όσους θα είχαν την πρόθεση να αναπτύξουν σοσιαλιστικές ιδέες σε κάθε τομέα, και είναι γεγονός ότι, μετά την εκτέλεσή του και το κλείσιμο του «Ανταίου», όλοι οι αριστεροί και «εαμογενείς» επιστήμονες που δρούσαν μέσα από τον «Ανταίο», σχεδόν εξαφανίστηκαν ή πέρασαν απλά σε «γενικώς αριστερές» θέσεις και μελέτες, όχι όμως επικίνδυνες για το καθεστώς, όπως του Μπάτση, και πολλοί κράτησαν και τις δημόσιες ή πανεπιστημιακές θέσεις τους.

Στη συνέχεια, ενδυναμώνεται η αριστερή δραστηριότητα στην Ελλάδα, τόσο στον πολιτικό χώρο με την ίδρυση (2 Αυγούστου 1951) της ΕΔΑ, όσο και με την ανάπτυξη ενός ισχυρού πολιτιστικού κινήματος, αυτό που λέμε «Άνοιξη του '60» (σε αναλογία με τη «Γενιά του '30»), με εκπροσώπους από όλο το φάσμα του αριστερού χώρου, και όχι μόνον, και σε όλους τους τομείς της πολιτιστικής δραστηριότητας, έντονα όμως πολιτικά φορτισμένης. Αριστεροί, κομμουνιστές, παλιοί «δρώντες κομμουνιστές» του Μεσοπολέμου, εαμίτες της Κατοχής, Εαμογενείς μη κομμουνιστές, «συμπαθούντες», σοσιαλιστές, δημοκράτες αλλά και συντηρητικοί και δεξιοί ακόμη, και αυτό θα πρέπει να τονιστεί.

Είναι χαρακτηριστική η εισήγηση του Δημήτρη Φωτιάδη στην Α. Πανελλαδική Συνδιάσκεψη της ΕΔΑ (Ιούλιος 1956), ο οποίος κάνει έκκληση για συνεργασία των αριστερών και γενικά «προοδευτικών» διανοουμένων (παρ' όλο που δεν τους κατονομάζει με αυτούς τους πολιτικούς χαρακτηρισμούς): «... ένα σωρό άνθρωποι καλής θέλησης που πονάνε για τούτο  τον τόπο ... πιστεύω πως σ' αυτούς θα βρούμε κάθε προθυμία να συνεργαστούν μαζί μας ... για την μελέτη και την λύση αυτών των προβλημάτων που δεν αφορούν μονάχα την καλυτέρευση των συνθηκών εργασίας ... μα που θα έχουν ευεργετική επίδραση στη ζωή όλων μας ...» και συνεχίζει «... δε θα τους πλησιάσουμε με το στενό κομματικό πνεύμα ... μα θα τους μιλήσουμε σαν επιστήμονες, σαν πνευματικοί άνθρωποι, σα συνάδερφοι με κοινή γλώσσα ...» Υποθέτω ότι δεν θα περίμενε ανταπόκριση από τους αντικομμουνιστές Μυριβήλη ή Προκοπίου ή τους ιδρυτές της «Ιδέας» και του «ΑΦΘΕ» (παρ' όλο που στελέχη τους είχαν περάσει και στο ΕΑΜ στην Κατοχή) και, ακόμη περισσότερο, υποθέτω ότι δεν απευθυνόταν  σ' αυτούς· εντάξει οι πλατιές συνεργασίες, αλλά έχουν και κάποια όρια!!

Παρ' όλη την ύπαρξη αυτών των ιδεολογικών διαφορών, μερικές φορές και αγεφύρωτων, η «άνθηση του '60» περιλαμβάνει μια έντονα εκρηκτική ανάπτυξη σε όλους τους τομείς και σε όλο το ιδεολογικό φάσμα, από την αστική ιδεολογία, τη σοσιαλδημοκρατία, μέχρι την κομμουνιστική αριστερά: αυτό πρέπει να τονιστεί και να σημειωθεί με έμφαση, πρόκειται για ανάλογο φαινόμενο με τη «γενιά του '30» (στην ολοκληρωμένη της μορφή, όμως, και όχι τον περιορισμό της στην αστική λογοτεχνία, όπως την αναλύει ο Mario Vitti ή άλλοι -αντίθετο παράδειγμα αποτελεί το λήμμα «γενιά του '30» της Εθνικής Πινακοθήκης στο διαδίκτυο, που είναι σφαιρικό, και αν και ξεκινά από την λογοτεχνία, τελικά περιλαμβάνει όλο το φάσμα της πνευματικής δραστηριότητας).

- Εικαστικά (νέοι αλλά και οι του Μεσοπολέμου): Τσαρούχης, Βασιλείου, Μπόστ, Σικελιώτης, Αργυράκης, Κινδύνη, Τάσσος, Κατράκη, Σεμερτζίδης, Γουναρόπουλος....,

- Λαϊκό Τραγούδι, ρεμπέτικο: Ο τομέας του ρεμπέτικου εκείνη την εποχή περνούσε μια ιδιότυπη κατάσταση· το γνήσιο ρεμπέτικο των προσφύγων του Μεσοπολέμου, είχε απαγορευθεί από τον Μεταξά και είχε κατηγορηθεί από το ΚΚΕ, ως έκφραση  του «λούμπεν προλεταριάτου», ενώ είχε αγνοηθεί όλος ο πλούτος του, καλλιτεχνικός αλλά και κοινωνικός. Παρ' όλα αυτά, επιβίωνε στον χώρο του, στις λαϊκές προσφυγικές γειτονιές, τους «συνοικισμούς», ενώ άρχισε η εμφάνιση του «αρχοντορεμπέτικου» στα «μεγάλα μαγαζιά» που απευθύνονταν στη μεσαία και μεγάλη αστική τάξη. Τα τελευταία γνήσια ρεμπέτικα γράφτηκαν στον Εμφύλιο, και μόνο με τις «έξη λαϊκές ζωγραφιές» του Χατζιδάκι άρχισαν να τα βλέπουν με άλλο μάτι, μέχρι που ήρθε ο Επιτάφιος και άλλαξε το κλίμα.

- Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις - ορόσημο οι «έξη λαϊκές ζωγραφιές», 1950, και η τεράστια σε  ποιότητα και όγκο παραγωγή του στη συνέχεια. Μίκης Θεοδωράκης - «Επιτάφιος» 1960, «Άξιον Εστί» 1964, «Ρωμιοσύνη» 1966. Μάνος Λοΐζος. Και όλο το «Νέο Κύμα»: Γιώργος Ζωγράφος, Αρλέτα, Διονύσης Σαββόπουλος, Καίτη Χωματά, Κώστας Χατζής...

- Ποίηση και Λογοτεχνία: Σεφέρης, Ελύτης, Ρίτσος, Καζαντζάκης, Βάρναλης, Αυγέρης, Σικελιανός, Μυριβήλης, Βενέζης... Εδώ, θα πρέπει να σημειωθεί και η δραστηριότητα συγκεκριμένων εκδοτικών οίκων, όπως ο «Κέδρος» της Νανάς Καλλιανέση, ο «Ίκαρος», ο «Δίφρος» του Γιάννη Γουδέλη κ.ά. Ο «Κέδρος» ιδρύθηκε το 1954, αρχικά εξέδιδε μεταφράσεις αλλά γρήγορα σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία και ποίηση, με άξονες Βάρναλη-Τσίρκα-Ρίτσο, ο «Δίφρος» ιδρύθηκε το 1954 και είχε την αποκλειστικότητα στον Καζαντζάκη, ενώ ο «Ικαρος» είχε πλατύτερο πολιτικά φάσμα εκδόσεων, είχε ιδρυθεί το 1943 και είχε την αποκλειστικότητα Σεφέρη, Ελύτη, Εγγονόπουλου, Σικελιανού κ.α.

- Θέατρο: Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν με πλήθος έργων που άφησαν εποχή, όπως οι «Όρνιθες» 1959, αλλά και πολλές άλλες θεατρικές ομάδες, όπως το Θέατρο του Εθνικού Κήπου (1954) του Νίκου Χατζίσκου, το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη κ.ά. που ανέβασαν έργα, όπως «Η Αυλή των Θαυμάτων» του Ιάκωβου Καμπανέλλη 1958, η «Μαγική Πόλη» 1962, «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» του Νίκου Καζαντζάκη 1956, κ.ά. Σημειώνεται και η έκδοση του περιοδικού Θέατρο του Κώστα Νίτσου.

- Ελληνική Παράδοση: Έχουμε, επίσης, ξανά στροφή στην παράδοση (και μάλιστα πάλι με την ανακτορική προστασία), όπως το Ελληνικό χορόδραμα της Ραλλούς Μάνου, 1950, η Εταιρεία Ελληνικών Χορών και Τραγουδιού της Δώρας Στράτου, 1951,  και το Λύκειο των Ελληνίδων, (εν μέρει και ο Καραγκιόζης των Σπαθάρηδων), Καραγκιόζης του Μιχόπουλου, του Χαρίδημου κ.ά., η γιγάντια προσπάθεια για τη διάσωση της δημοτικής μουσικής από τη Δόμνα Σαμίου, η μελέτη της βυζαντινής και της δημοτικής μουσικής από τον Σίμωνα Καρά...

- Κινηματογράφος: με έντονα κοινωνικές ταινίες στην κατεύθυνση του ιταλικού νεορεαλισμού, του Μιχάλη Κακογιάννη, του Γιώργου Τζαβέλα, του Νίκου Κούνδουρου, του Ντίνου Κατσουρίδη, του Αλέκου Αλεξανδράκη («Συνοικία τ' Όνειρο» 1961, «Ουρανός» 1962, «Το Ποτάμι» 1959, «Ο Δράκος» 1956, «Οι Παράνομοι» 1958, «Η Κάλπικη Λίρα» 1955, «Η Μαγική Πόλη» 1954...), αλλά και κωμωδίες που άφησαν εποχή, του Αλέκου Σακελλάριου του Νίκου Τσιφόρου κ.ά. με Βασιλειάδου, Φωτόπουλο, Αυλωνίτη, Παπαγιαννόπουλο, Μακρή, Χατζηχρήστο, Βέγγο, Καρέζη, Βουγιουκλάκη (οι περισσότερες επίσης σε έντονο κλίμα ιταλικού νεορεαλισμού).

- Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία: Δημήτρης Πικιώνης με τα έργα της Ακρόπολης, τα σχέδια για την Αιξωνή, τα σπίτια του Ποταμιάνου, του Πουρή  κ.ά., Άρης Κωνσταντινίδης και η ομάδα του στον ΕΟΤ με τα «Ξενία» αλλά και άλλα έργα, Νίκος Βαλσαμάκης, Γιώργος Βαλάτας, Τάκης Ζενέτος, Κώστας Δεκαβάλλας, Διονύσης Ζήβας, Κώστας Κραντονέλλης, Θουκυδίδης Βαλεντής, Αριστομένης Προβελέγγιος, Περικλής Σακελλάριος... Ειδικά στην Πολεοδομία, οι οικισμοί «Καμάρι» στη Σαντορίνη, τα «Άσπρα Σπίτια» στα Αντίκυρα και τα συγκροτήματα του ΟΕΚ και ιδιαίτερα ιδεολογικά φορτισμένο, το «Πνευματικό Κέντρο Αθηνών» του Δεσποτόπουλου (για όλα βλ. ανάλυση στη συνέχεια).

Μίνως Αργυράκης, η πικρή σάτιρα της μεγαλοαστικής τάξης, των μικροαστών και της παραδοσιακής ελληνικής κοινωνίας, με την ποίηση του Penet και τη σκληρή κοινωνική κριτική του Grosz: 1 - 4 από το λεύκωμα «Οδός Ονείρων», 1957, 5. από «Τα Νέα» του 1952. 6. Γιάννης Γαϊτης «χωρίς τίτλο» 1952, 7. «το Ζαρκάδι» 1966, η πορεία από το αφηρημένο στα «ανθρωπάκια» που αναπτύχθηκαν -όχι τυχαία- επί Χούντας.

Βάσω Κατράκη  : 1. οδός Αθηνάς (απόσπασμα)  1952, 2. Ψαράδες, 1957  3. Μανάδες, 1958  4. κάθετη Σύνθεση 1965, από την κληρονομιά της Αντίστασης στο χάραγμα στην πέτρα, η ανάπτυξη της χαρακτικής της στην πέτρα γιγαντώθηκε στη Χούντα. Στις δεκαετίες του '50-'60 σχεδίαζε τον μόχθο του απλού ανθρώπου και την καθημερινή του ζωή.

Άννα Κινδύνη, 1. Βασανιστήρια 1951,   2. μπρός στον κίνδυνο, 1956.  3. (χωρίς τίτλο, μανάδες και παιδιά στην φυλακή;)  δεκαετία του '50. Μνήμες της Κατοχής, του Εμφύλιου αλλά και του Μετεμφυλιοπολεμικού Καθεστώτος (η αδελφή της,  Ειρήνη Παπαδημητρίου, ήταν ακόμη εξορία από το 1948 και ο σύζυγος της Ειρήνης, ο Μήτσος Παπαδημητρίου έχοντας διατελέσει και Υπουργός Γεωργίας στην Κυβέρνηση του βουνού το 1944, ήταν πολιτικός πρόσφυγας στην DDR). Σε πολλά από τα έργα της Κινδύνη υπάρχουν στο βάθος καγκελόφρακτα παράθυρα φυλακής, ενώ κυρίαρχο θέμα της είναι η μάνα και τα παιδιά.

Α. Κορογιαννάκης, ο μόχθος των εργαζόμενων,  θέματα που δούλευε από τον Μεσοπόλεμο : 1. Αμπέλι 1955, 2. το γιαπί, 1958. 3. Βάλιας Σεμερτζίδης, τσοπάνης στη Σκύρο, 1951, η θεματολογία του κοντά στον εργαζόμενο.

Γιάννης Τσαρούχης,1. το σπίτι με τις καρυάτιδες 1952, 2. Θυσία της Ιφιγένειας με σύγχρονα κοστούμια 1953, 3. γυναίκες από την Αταλάντη 1957

Γιώργος Σικελιώτης, από τη σειρά «γυρολόγοι του δρόμου» , ημερολόγιο ΑΓΕΤ 1962, 1. γύφτοι, 2. ζυγίστρια και κουλουροπώλης, η καθημερινή ζωή των κατοίκων της πόλης για το μεροκάματο.

1). Σπύρος Βασιλείου, Αθήνα 1964, σε έργα του εκείνης της εποχής, ο Βασιλείου διεκτραγωδεί την καταστροφή της πόλης από τις πολυκατοικίες, 2. Γιώργος Ζογγολόπουλος γλυπτό για την Πλατεία Ομονοίας 1957 (δεν τοποθετήθηκε) 3. του ίδιου, η διαμόρφωση της πλατείας Ομονοίας 1960. Η διαμόρφωση της πλατείας επέσυρε πολλά ειρωνικά σχόλια, δεν έφταιγε όμως η ίδια η σύνθεση, αλλά το περιβάλλον της πλατείας, που είχε ήδη καταστραφεί, και που ό,τι και να συνέθετε κανείς, το αποτέλεσμα θα ήταν εκτός τόπου.

1) Τσιτσάνης, «Συννεφιασμένη Κυριακή»: το συγκεκριμένο τραγούδι γράφτηκε στην Κατοχή, στη θέα εκτελεσμένων πατριωτών, όπως έχει αφηγηθεί ο Τσιτσάνης (πρώτη ηχογράφηση 1948). Αντίστοιχα, το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» του Απόστολου Καλδάρα γράφτηκε βλέποντας στο Γεντί Κουλέ τους πατριώτες φυλακισμένους, μετά τα Δεκεμβριανά, που κάποιους θα εκτελούσαν την επομένη το πρωί· δεν είναι, απλά και γενικώς, «της φυλακής», όπως ανεξήγητα αναφέρει ο Πετρόπουλος (πρώτη εκτέλεση 1947), 2) «Συννεφιασμένη Κυριακή», το χειρόγραφο του Τσιτσάνη, 3) Μάνος Χατζιδάκις, «Πασχαλιές μέσα από τη νεκρή γη», με εξώφυλλο Γιάννη Τσαρούχη, στο δρόμο των «έξη λαϊκών ζωγραφιών», 4) Μίκης Θεοδωράκης, τμήμα του «Επιτάφιο»υ σε 45 στροφές· η εκδοχή Χατζιδάκι - Μούσχουρη, εξώφυλλο Γιάννη Μόραλη, η έκδοση του 1960, 5) Μίκης Θεοδωράκης, «Το άξιον εστί», 1964, με εξώφυλλο Γιάννη Τσαρούχη, 6) Διονύσης Σαββόπουλος, «Το φορτηγό», 1966, (με τραγούδια 1960-1966), εξώφυλλο Αλέξη Κυριτσόπουλου, μια από τις εκφράσεις του ελληνικού «Νέου Κύματος», 7) Μίκης Θεοδωράκης, «Η Ρωμιοσύνη», 1966, το κορυφαίο, και ίσως το τελευταίο πολιτικό έργο του Θεοδωράκη...

1) Θ. Βαλεντής, κτήριο γραφείων 1953, 2) Κτήριο της ΧΑΝ, Εμμ. Βουρέκας και Π. Σακελλάριος, 1953, 3) Α. Καλλιγάς, πολυκατοικία στην οδό Νεοφύτου Δούκα, 1962: λιτή όψη με μνήμες Μοντέρνου Κινήματος, χωρίς ιδιαίτερα, πρωτοποριακά ή εξεζητημένα, χαρακτηριστικά. Τυπική η μορφολογία των γραφείων, σίγουρα επηρεασμένη από τα διεθνή πρότυπα της l' Architecture d' Aujourd' Ηui. Πολυκατοικίες κτίζονταν πολλές, από «κλασικές» (Βουρέκας, Στάικος, Καψαμπέλης κ.ά.) μέχρι «πρωτοποριακές (Ζενέτος, Προβελέγγιος, Βαλσαμάκης κ.ά.). Μεταγενέστερες προσπάθειες, περί το 1980, «διαφοροποίησης των όψεων» κατέληξαν σε μάλλον ατυχή και υπερφορτωμένα κατασκευάσματα (Τ. Μπίρης, Δ. Αντωνακάκης κ.ά.).

1) Ι. Δεσποτόπουλος, Ωδείο Αθηνών, τμήμα του «Πνευματικού Κέντρου Αθηνών»  που προκάλεσε πολλές συζητήσεις (Επιθεώρηση Τέχνης, Δελτίο ΣΑΔΑΣ, Ζυγός κ.α.), βλέπε ανάλυση στη συνέχεια. 2) Τάκης Ζενέτος, Εργοστάσιο Φιξ, 1957. Πρωτοποριακή σύνθεση, θα έλεγε κανείς, πραγματικά «πολεοδομικής κλίμακας», η οποία όμως στη συνέχεια πνίγηκε στις πολυκατοικίες και μετά κατεδαφίστηκε το μισό, ως «προστατευόμενο μνημείο» από το ΥΠΕΧΩΔΕ! (τότε Υπουργός, Κ. Λαλιώτης). Χαρακτηριστική περίπτωση του ελληνικού τρόπου προστασίας των μνημείων...

1) Σπίτι διακοπών στη Σαρωνίδα, Άρης Κωνσταντινίδης, 1962, 2) Σπίτι διακοπών στην παραλιακή Σουνίου, Ν. Βαλσαμάκης, 1961· υπερπολυτελή σπίτια μεγάλων εισοδημάτων, αλλά ως αρχιτεκτονική, λιτή και απέριττη με ρίζες στον Μεσοπόλεμο, στον Πικιώνη κ.α.

1). Δ. Πικιώνης, σχέδιο για τον Αγ.Δημήτριο Λουμπαρδιάρη, 1955-7, 2.  Δ.Πικιώνης παιδική Χαρά Φιλοθέης, 1965

1) Αιξωνή, το περιοδικό του Συνεταιρισμού, 2) Το πολεοδομικό σχέδιο και 3) σχέδια σπιτιών από τον Πικιώνη. Η Αιξωνή ήταν μια προσπάθεια οικιστών, μάλλον ανωτέρων εισοδημάτων και στελεχών της άρχουσας τάξης, οι οποίοι σκοπούσαν στη δημιουργία «οικισμού πνευματικών ανθρώπων», εγχείρημα που επαναλήφθηκε αργότερα από τον Δοξιάδη (Απολλώνιο), 4) Άρης Κωνσταντινίδης, Ξενία Πόρου, 1964,  5) Ξενία Άνδρου, 1958.  Από τη σειρά των «Ξενία», υψηλής ποιότητας ξενοδοχειακές μονάδες, μικρού έως μεσαίου μεγέθους, από την ομάδα αρχιτεκτόνων που εργαζόταν στον ΕΟΤ με επικεφαλής τον Άρη Κωνσταντινίδη. Ο ΕΟΤ ξεκίνησε δοκιμαστικά το 1956 με αναθέσεις σε Πικιώνη (περίπτερο Δελφών), Κραντονέλλη (Αμφιτρύων, Ναύπλιο), Σφαέλλο (Καστοριά), Βασιλειάδη (Μύκονο) και στη συνέχεια, το 1958, συγκρότησε την Τεχνική του Υπηρεσία, με επικεφαλής τον Σφαέλλο και Προϊστάμενο Μελετών τον Άρη Κωνσταντινίδη και μελετητές Φ. Βώκο, Δ. Ζήβα, Κ. Διαλυσμά, Γ. Νικολετόπουλο, Κ. Σταμάτη και Ι. Τριανταφυλλίδη, οι οποίοι και εκπόνησαν (μαζί και ο Κωνσταντινίδης ) όλη τη σειρά των «Ξενία».

Πρόκειται, πραγματικά, για έναν σχεδόν εικοσαετή (1949-1967) οργασμό Τέχνης και Διανόησης με ογκώδη παραγωγή και ιδιαίτερα υψηλού επιπέδου ποιότητα, κάθε ιδεολογικής κατεύθυνσης, αν και θα πρέπει να επισημάνουμε ότι το κλίμα γενικά ήταν σε «προοδευτική κατεύθυνση». Υπενθυμίζεται ότι ο όρος «προοδευτικός» είχε χρησιμοποιηθεί κατά κόρον εκείνη την εποχή, όχι μόνο γιατί δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ο όρος «κομμουνιστικός», ή διότι ακόμη και το επίθετο «αριστερός» ενείχε κινδύνους, αλλά και διότι υπήρχε ένα γενικό κλίμα ευφορίας και «αριστερής ενότητας», το οποίο πήγαζε από την πολιτική της χρουστσωφικής «ειρηνικής συνύπαρξης», περνούσε μέσα από το Πρόγραμμα της ΕΔΑ (το είδαμε και στις εισηγήσεις Κιτσίκη και Φωτιάδη) και κατέληγε στον καθ' ημέραν βίον.

Περιοδικά όπως η «Επιθεώρηση Τέχνης», η φοιτητική «Πανσπουδαστική» και τα «Σύγχρονα Θέματα», οι «Δρόμοι της Ειρήνης» ήταν μαχητικά αριστερά στην πρώτη γραμμή, ενώ παράλληλα, άλλα, χωρίς να μπορούν να ονομαστούν «αριστερά», ήταν σε προοδευτική κατεύθυνση ή με ευρύ ιδεολογικό φάσμα, όπως ο «Ζυγός», το «Θέατρο» κ.ά. Η «Πανσπουδαστική» κυκλοφόρησε στις 31 Μαρτίου 1956 και το τελευταίο τεύχος της ήταν το 53ο του Ιανουαρίου 1967. Οι «Δρόμοι της Ειρήνης», με πλατιά κλίμακα συνεργατών, κυκλοφόρησε τον Μάιο του 1958 και ήταν παράλληλο με τις φιλειρηνικές οργανώσεις, όπως η ΕΕΔΥΕ και η νεολαιίστικη οργάνωση «Σύνδεσμος Νέων για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό Μπέρτραντ Ράσσελ»· το φιλειρηνικό κίνημα εκείνη την εποχή είχε παγκόσμια ακτινοβολία (όπως και το «Κίνημα των Αδεσμεύτων») και διεθνείς κινητοποιήσεις, με κορύφωση την ετήσια «πορεία Ειρήνης» στο Aldermaston, από όπου σχηματίστηκε και το σήμα της ειρήνης (τρεις πορείες που ενώνονταν σε μία, η οποία κατέληγε στο πυρηνικό κέντρο του Ωλντέρμαστον). Ως «αστικό δημοκρατικό» περιοδικό, κυκλοφόρησαν οι «Εποχές» από το Συγκρότημα Λαμπράκη, με Διευθυντή τον Άγγελο Τερζάκη και συμβούλους Δημαρά, Θεοτοκά (και οι τρεις τους από την αντικομμουνιστική «Ιδέα» του Μεσοπολέμου, όπως είδαμε), συμπληρωμένοι από Γιώργο Σεφέρη, Κωστή Σκαλιώρα, Λ. Καραπαναγιώτη και τον ίδιο τον Χρήστο Λαμπράκη.

Παράλληλα, το περιοδικό «Νέες Μορφές», συνδυασμένο με την ομώνυμη Γκαλερί, εξέφραζε το καλλιτεχνικό κατεστημένο, σε μοντέρνα όμως κατεύθυνση και εκτός του ακαδημαϊσμού του «Παρνασσού». Η Γκαλερί διευθυνόταν μισόν αιώνα από την Τζούλια Δημακοπούλου, από το 1959 ως το 2009 που έκλεισε, με καλλιτεχνικό διευθυντή τον Άγγελο Προκοπίου. Οι «Νέες Μορφές» (περιοδικό) διευθύνονταν από τον Άγγελο Προκοπίου, ο οποίος αρθρογραφούσε μόνιμα στην «Καθημερινή» σε θέματα τεχνοκριτικής και τέχνης. Ο Προκοπίου ήταν, όπως είδαμε, παλιός αρχειομαρξιστής, καθηγητής του ΕΜΠ (1940-1941), ο οποίος επανήλθε το 1959, περνώντας σε εντελώς δεξιά ιδεολογία και δράση. Κατά τον Ηλία Πετρόπουλο, διαχειριζόταν και κρατικά μυστικά κονδύλια, αμείβοντας δημοσιογράφους για συγκεκριμένης «εθνικής» κατεύθυνσης άρθρα τους (για τη Μακεδονία, τον σλαβικό κίνδυνο κ.ά.).

Αντίστοιχο ήταν και το περιοδικό «Αρχιτεκτονική» του Αντώνη Κιτσίκη, που θα δούμε αναλυτικά στη συνέχεια.

Η ιδεολογική διαπάλη στη διανόηση στη δεκαετία του '60: 1) «Επιθεώρηση Τέχνης», 2) «Νέες Μορφές»,  3) «Ζυγός»,  το πρώτο φύλλο, Νοέμβριος 1955, 4) ο «Ζυγός» στο νέο μικρό σχήμα, αφιέρωμα στον Άρη Κωνσταντινίδη, τ.82-83 του 1962, 5-7) το περιοδικό «Δρόμοι της Ειρήνης», το πρώτο φύλλο σε μορφή τετρασέλιδης εφημερίδας, 9 Μαΐου 1958 (πριν από τις εκλογές του '58), φύλλο 49 Ιαν. 1962 με τον Γκαγκάριν, φύλλο 64, Μάιος 1963 με πιο... ελκυστικό εξώφυλλο, 8-9) το «Θέατρο» του Κώστα Νίτσου, το πρώτο φύλλο, Δεκ. 1961 και το φύλλο 29-30 Σεπ-Δεκ. 1966 με αφιέρωμα στον Λόρκα και εξώφυλλο Α. Τάσσου, 10) οι «Εποχές» του Συγκροτήματος Λαμπράκη.

Την ίδια εποχή, απολυμένοι μέσα στο μετεμφυλιοπολεμικό κλίμα, εκπαιδευτικοί κυρίως, προσπαθώντας να επιβιώσουν, αλλά και να προσφέρουν  στο αριστερό Κίνημα, στρέφονται στις εκδόσεις. Ιδρύουν μικρές, σχεδόν προσωπικές εκδοτικές επιχειρήσεις, και εκδίδουν σε απλά και όχι πολυτελή βιβλία, σε χοντρό χαρτί,  ρωσική και σοβιετική λογοτεχνία, από Ντοστογιέφσκι, Τολστόι και Τσέχωφ, έως Γκόρκι και Έρενμπουργκ, καθώς και γνωστά λογοτεχνικά έργα με πολιτική χροιά ή καθαρά πολιτικά βιβλία του Μεσοπολέμου και μετά, όπως του Νορντάου, της Περλ Μπάκ, του Στάινμπεκ, πολλά από τα οποία πωλούν οι ίδιοι ή ως πλασιέ, γυρίζοντας στα γραφεία, στα Υπουργεία και στα Πανεπιστήμια, και μάλιστα είτε με δόσεις (τυπικό φαινόμενο ανάγκης εκείνης της εποχής), είτε στα «καροτσάκια» στην Πανεπιστημίου και την Ακαδημίας. Κάποιοι από αυτούς κατάφεραν και εξελίχτηκαν σε εκδότες, όπως ο Βαγγέλης Λάζος που ίδρυσε τη «Δωδώνη», ο Κ. Δαρεμάς κ.ά. Σε πολλούς υπήρχε και άτυπο ή επίσημο Berufsverbot (απαγόρευση άσκησης επαγγέλματος!)· εμφανίζονταν ως εκδότες με τα αρχικά τους (Τ-Μ, Κ.Μ. κλπ.) ή υπέγραφαν έτσι τις μεταφράσεις τους, όπως, π.χ. στους «Αθλίους»,  «Μ.Α.» (Μάρκος Αυγέρης) κ.ά. Παρόμοια περίπτωση είναι και του "Κέδρου" που ιδρύθηκε από τη Νανά και τον Νίκο Καλλιανέση όταν γύρισαν από τις εξορίες.

1) «Η Ανάσταση» του Τολστόι, εκδόσεις Μαρή 1949, εξώφυλλο Γερ. Γρηγόρη,  εικόνα στο εσώφυλλο του Τολστόι από τον Γ. Σικελιώτη· στις ίδιες εκδόσεις έργα Φρόυντ, Ντοστογιέφσκι, Χάμσουν, Έλλις, Νίτσε κ.ά. 2) Γκόρκι, «Τα παιδικά χρόνια της ζωής μου», εκδόσεις Λογοτεχνικής Μορφωτικής Εταιρείας, 1954, 3) Δ. Φωτιάδη, «Ταξίδι στη Σοβιετική Ένωση», 1954· εντυπώσεις από το ταξίδι δώδεκα πολιτικών, δημοσιογράφων και καλλιτεχνών με πρόσκληση της σοβιετικής πρεσβείας, με επακόλουθο να στείλει η Ελένη Βλάχου ενθουσιώδεις ανταποκρίσεις -σημαντικό ρήγμα στον αντισοβιετισμό- και να δημιουργηθεί πολιτικό θέμα, 4) Ελία Έρενμπουργκ, «Τα χιόνια λιώνουν», εκδόσεις «Arkadia», 1955· τα πρώτα ρήγματα στην κλασική σοβιετική λογοτεχνία που προκάλεσε και μεγάλες συζητήσεις και επικρίσεις στο Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων το 1955 - είχε αρχίσει η μετασταλινική μεταλλαγή που κατέληξε τελικά στη διάλυση της ΕΣΣΔ, (πρβλ. και τη διαμάχη στην «Επιθεώρηση Τέχνης» που αναφέρθηκε). 5) Αϊνστάιν, «Ο σημερινός κόσμος», 1951, εκδόσεις Μαρή· μαζί με το δίδυμό του «Πώς βλέπω τον Κόσμο», αποτελούσε μια αριστερή θεώρηση των διεθνών θεμάτων, περιβεβλημένη από το κύρος του συγγραφέα και είχε κυκλοφορήσει ευρύτατα.

Λογοτεχνικές και πολιτικές εκδόσεις: 1) Ζολά, «Κατηγορώ», εκδόσεις «Σύγχρονης Λογοτεχνίας», 1954, μαζί με μια σειρά άλλα best sellers του Μεσοπολέμου, όπως του Νορντάου κ.ά. 2) Περλ Μπακ, «Οι γιοι του Βανγκ Λανγκ» 1954, εκδόσεις «Κ.Μ», μέρος της γνωστής τετραλογίας που περιγράφει την κατάσταση στην προεπαναστατική Κίνα και στην αρχή της Επανάστασης, 3) Στέφαν Τσβάιχ, «Οι μεγάλες ώρες της ανθρωπότητας», εκδόσεις Τ-Μ, 1954, από τα κλασικά έργα, 4-5) λαϊκότερες εκδόσεις κλασικών και μη (με εξώφυλλα ...σέξι για την εποχή!)· το πρώτο τυπώθηκε «για λογαριασμό Θεοχάρη Γυφτάκη», 1957, μαζί με καμιά δεκαριά άλλα έργα του Πιτιγκρίλλι, και το δεύτερο στις «Εκδόσεις Αισθηματικών Έργων» (χωρίς χρονολογία). Σαίξπηρ είχαν εκδώσει και άλλοι,  όπως ο Δαρεμάς, είχε εκδοθεί και το «Δεκαήμερο» του  Βοκκάκιου κ.ά. Στο οπισθόφυλλο του Σαίξπηρ, κατάλογος των εκδόσεων με έργα Νίτσε, Σοπενχάουερ, Γιουνγκ, Φρόυντ, Χ. Έλλις, Άντλερ, Νορντάου, Κρόνιν και Λένιν (το έργο του «Ο Καρλ Μαρξ και η θεωρία του»).

Στον ιδεολογικό τομέα, εκδίδονται σημαντικά ιστορικά έργα, όπως του Γιάννη Κορδάτου, του Παναγή Λεκατσά, του Δημήτρη Φωτιάδη και ακόμη τα ιδιαίτερα, διεθνώς πρωτοποριακά, έργα του γνωστού μαρξιστή βρετανού ιστορικού George Thomson «Αισχύλος και Αθήναι» και «Η Αρχαία Ελληνική Κοινωνία». Ακόμη, σημειώνεται ιδιαίτερα ο εκδοτικός οίκος «Αναγνωστίδη», ο οποίος, πριν και μετά το '60, εκδίδει δεκάδες έργων των Μαρξ και Ένγκελς, καθώς και γνωστά ιστορικά και κοινωνιολογικά βιβλία του 19ου και του 20ού αιώνα, όπως των H.L.Morgan, Πλεχάνωφ, Μπουχάριν, εγχειρίδια του Ιστορικού Υλισμού κ.ά. Στο Βουκουρέστι, λειτουργεί ο εκδοτικός μηχανισμός του ΚΚΕ και εκδίδονται έργα των κλασικών του μαρξισμού και του Λένιν, αλλά αυτά θα έλθουν στην Ελλάδα πολύ αργότερα, μετά το 1974. Ως τότε, κυκλοφορούσαν παράνομα, όπως και το θεωρητικό περιοδικό του ΚΚΕ «Νέος Κόσμος» (1951 έως τον Δεκέμβρη του 1967), που αντικατέστησε την κλασική ΚΟΜΕΠ εκείνη την εποχή.

Στην ίδια περίοδο, προς το τέλος της, κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Θεμέλιο», σε προσεγμένες μεταφράσεις, μια σειρά έργων, κυρίως του Λένιν, αλλά και των Μαρξ και Ένγκελς (οι εκδόσεις συνεχίστηκαν και στη Μεταπολίτευση).

Ως προς το θέμα της διαμόρφωσης της μαρξιστικής Ιδεολογίας εκείνη την εποχή, πρέπει να σημειωθούν μερικές σημαντικές εκδόσεις, από τη μια μεριά ως μεταφράσεις σοβιετικών έργων  της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ,  όπως η «Παγκόσμια Ιστορία», σε 17 ογκώδεις τόμους (Αθήνα, 1956-1965), «Πολιτική Οικονομία» (Αθήνα 1961), «Αισθητική» (Αθήνα 1962) και, από την άλλη, έργα Ελλήνων διανοητών «γενικώς αριστερών» ή «προοδευτικών», σύμφωνα με την ορολογία της εποχής, με αποκλίσεις ή ακόμη και αντίθετες από τη μαρξιστική θεώρηση, όπως η «Αισθητική» του Ευάγγ. Παπανούτσου, το οποίο χαρακτηρίστηκε «κομμουνιστικό» από την Ασφάλεια και εμποδίστηκε στην Πάτρα η παρουσίασή του !

Η «Πανσπουδαστική» και η εξέλιξή της (πρβλ. τους «Δρόμους της Ειρήνης»): 1) το πρώτο φύλλο (31 Μαΐου 1956) ως τυπική εφημερίδα, 2) φύλλο 29 (15 Μαΐου 1961) σε στυλ κοινού περιοδικού, 3-4) (Νοέμβριος 1961 και 22 Φεβρουαρίου 1962) νέα μορφή με τον εμπλουτισμό των συντακτών από φοιτητές της Αρχιτεκτονικής του ΕΜΠ (Ρ. Κλουτσινιώτου, Η. Παπαγιαννόπουλος κ.ά.), 5) κυριαρχούν  οι αγώνες για την παιδεία (14 Απριλίου 1962), 6-7) (τεύχος 42, Δεκέμβριος 1962) το περίφημο «διπλό εξώφυλλο»: ήταν έτοιμη να κυκλοφορήσει με τη Monica Vitti και αφιέρωμα στον Antonioni, αλλά στο μεταξύ κορυφώθηκε και ξέσπασε η φοιτητική κινητοποίηση για το «15%», οπότε προστέθηκε ένα οκτασέλιδο κάλυμμα με τον Ίωνα Μπούζεμπεργκ στα Προπύλαια, 8) το τελευταίο (και προφητικό) φύλλο 53 (Ιανουάριος 1967), προαναγγέλλοντας την «made in USA Χούντα». Ανάλογη ήταν και η θεματολογία -και οι συγκρούσεις- μέσα στη συντακτική ομάδα· από τυπικά θέματα φοιτητικών προβλημάτων, φοιτητικό εισιτήριο, κατάσταση εργαστηρίων, χρηματοδότηση Πανεπιστημίων, συγκρούσεις με την Αστυνομία και την ΕΚΟΦ, Πανσπουδαστικά Συνέδρια, ΕΦΕΕ, μέχρι θέματα πολιτισμού με αφιερώματα στον Ρίτσο, τον Θεοδωράκη, τον Πικάσο, τον Antonioni, τον έρωτα (άλλο ταμπού της Αριστεράς κι αυτό), μελέτες του Λεκατσά για την αρχαία κοινωνία, αλλά και φιλοσοφικά θέματα γύρω από τη Φυσική και τις υλιστικές και ιδεαλιστικές θέσεις της και άλλα πολλά. Για την πόλη και την πολεοδομία, όμως, δεν είχαμε γράψει τίποτα, εκτός από ένα συλλογικό αφιέρωμα στη μνήμη του συμφοιτητή μας Στάμου Στούρνα με θέμα τις Πανεπιστημιουπόλεις· ήμαστε κατά της απομόνωσης της πανεπιστημιακής ζωής σε campus -θέση που την πιστεύουμε και τώρα-, ο φοιτητικός χώρος είναι μέσα στη ζωή της πόλης, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Βιβλιογραφία : Δημήτρης Ραυτόπουλος «Αναθεώρηση Τέχνης», Αθήνα 2006. Του ίδιου «Τέχνη και Εξουσία», Αθήνα 1985. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου «Υπόθεση Γκράνιν», Αθήνα 2008, που αναφέρθηκαν. Ι. Σαπόρτα «Επάγγελμα Αρχιτέκτων» Αθήνα 1996, με πολλές αναφορές στον Μεσοπόλεμο, στην Κατοχή  και στην πρώτη μεταπολεμική εποχή. «Άννα Κινδύνη», Κατάλογος Έκθεσης στον Δήμο Αθηναίων, Αθήνα 2001. «Άννα Κινδύνη», Κατάλογος Έκθεσης στο Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2009. Γ. Σαρηγιάννης «Η Άννα Κινδύνη και η εποχή της» Ριζοσπάστης 25 Φεβρουαρίου 2009. Του ίδιου, «Τέχνη και Κοινωνία», Διάπλους τ.30, Φεβ.-Μαρ. 2009, με ιδιαίτερες αναφορές τόσο στα κινήματα του Μεσοπολέμου και της δεκαετίας του '60 όσο και στην έννοια και χρήση των όρων «ρεαλισμός» και «σοσιαλιστικός ρεαλισμός». Του ίδιου «Η τέχνη και η διανόηση στην υπηρεσία των κοινωνικών αγώνων», Αζιμούθιο τ. 61 Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2010, Ν. Μακρυνικόλα, "το χρονικό του Κέδρου 1954-2004", Αθήνα 2004. Φωτεινή Μπάρκα «Οι άντρες γκαλερίστες έκαναν το τοπίο πιο εμπορικό» (για την Γκαλερί «Νέες Μορφές»), Ελευθεροτυπία 12 Σεπ. 2009. Ηλίας Πετρόπουλος στη σειρά «Γράμμα από το Παρίσι» στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, «Ο Άγγελος Προκοπίου» ΚΕ 24-25 Μαρτίου 2001. Κώστας Βλησίδης, «Όψεις του ρεμπέτικου» Αθήνα 2004. Του ίδιου, «Σπάνια κείμενα για το ρεμπέτικο 1929-1959» Αθήνα 2006. Στα πολύ σημαντικά αυτά βιβλία, αναλύεται με λεπτομερή βιβλιογραφία η πορεία της πολεμικής ή της αποδοχής του ρεμπέτικου στον Μεσοπόλεμο και στη μεταπολεμική εποχή, όχι μόνο από τη μεταξική δικτατορία, αλλά και από την Αριστερά γενικότερα. Μετά τη Μεταπολίτευση, εκδόθηκαν πολλές μελέτες αλλά και πολλά απομνημονεύματα ή αφηγήσεις των ρεμπετών του Μεσοπολέμου και της μεταπολεμικής εποχής.

Η «Επιθεώρηση Τέχνης» και η «Πανσπουδαστική» έχουν ψηφιοποιηθεί, η μεν από το ΑΣΚΙ  και η δε από τον «Ιό» της «Ελευθεροτυπίας»· στον «Ιό» υπάρχει και συγκεκριμένη ιστορική ανάλυση του περιοδικού και της εποχής του.

Για την αρχιτεκτονική και πολεοδομία: «Αρχιτεκτονική» τ. 46 για τη Σαντορίνη, τ. 53 για τα «Άσπρα Σπίτια», τ. 47 για το «Ξενία» Πόρου, κ.ά.. Επίσης, Ορέστη Δουμάνη «Μεταπολεμική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα 1945-1983», Αθήνα 1984, «Δομές» τ. 01/05, αρχείο Ελλάδα μέρος Α. 1951-1963, Α. Κύρτσης «Δοξιάδης, κείμενα, σχέδια, οικισμοί» Αθήνα 2006, και Πρακτικά Συνεδρίου «Ο Κ. Δοξιάδης και το έργο του», έκδοση ΤΕΕ, Αθήνα 2009.

συνεχίζεται...

του Γεώργιου Σαρηγιάννη