Τι δεν γίνεται σωστά με τη δασοπροστασία στην Ελλάδα

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ

AP Photo / EUROKINISSI

Τι δεν γίνεται σωστά με τη δασοπροστασία στην Ελλάδα

ΚΟΙΝΩΝΙΑ 26.08.23 15:32Κώστας Ζαφειρόπουλος

Μπορεί στη χώρα μας να ξοδεύουμε περισσότερα χρήματα ανά κάτοικο για την καταστολή των πυρκαγιών και να διαθέτουμε αναλογικά μεγαλύτερο αριθμό πυροσβεστών και εναέριων μέσων, όμως αλλού τα δάση προστατεύονται πολύ καλύτερα ● Ειδικοί επιστήμονες εξηγούν γιατί είναι λάθος να γίνεται σύγκριση με τη Χαβάη ή τον Καναδά ● Πώς έχουν πετύχει καλύτερα αποτελέσματα σε Πορτογαλία, Γαλλία και Κόστα Ρίκα.

«Φωτιές είχαμε και θα έχουμε», «αυτά είναι τα αποτελέσματα της κλιματικής κρίσης», «ο μηχανισμός κάνει το καλύτερο δυνατό» είναι μερικές από τις φράσεις που επαναλαμβάνονται από κρατικούς και κυβερνητικούς αξιωματούχους το φετινό καλοκαίρι. Ωστόσο η θλιβερή πρωτιά της Ελλάδας ως προς τις φετινές καταστροφικές πυρκαγιές δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, η δε σύγκριση με το σύνολο των ευρωπαϊκών χωρών φέρνει την Ελλάδα ουραγό στη δασοπυροπροστασία. Μέσα σε μία χρονιά έχει υπερτριπλασιαστεί το μέγεθος των καμένων εκτάσεων σε σχέση με τον εθνικό μέσο όρο, ενώ η φωτιά στον Εβρο είναι η χειρότερη εδώ και δεκαετίες όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Ο αρμόδιος υπουργός Πολιτικής Προστασίας, Βασίλης Κικίλιας, ανέφερε την Τετάρτη πως «κάποιες πυρκαγιές ό,τι κι αν κάνουμε μπορεί να ξεφύγουν. Το είδαμε στο Μάουι με πάνω από 1.000 αγνοουμένους. Στον Καναδά με πάνω από 140 χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα καμένα, όσο είναι η έκταση της Ελλάδας». Πράγματι οι πυρκαγιές συχνά θα ξεφεύγουν, όμως όταν φτάνεις στη Χαβάη για να βρεις δικαιολογίες κάτι δεν πάει καθόλου καλά.

«Είναι εντελώς ατυχής η σύγκριση με το Μάουι, που δεν έχει καμία σχέση με τα δικά μας οικοσυστήματα, ούτε καν με αυτά της Βόρειας Αμερικής. Η βλάστηση εκεί είναι τελείως διαφορετική. Τα ευρωπαϊκά μεσογειακά οικοσυστήματα έχουν "μάθει" να ζουν με τη φωτιά. Μια φωτιά στη Χαβάη έχει πολύ διαφορετικές επιπτώσεις από αυτές στη Μεσόγειο. Δεν έχουν αναπτυχθεί εκεί τα οικοσυστήματα για να μπορούν να "αμυνθούν" σε τέτοιες φωτιές», ξεκαθαρίζει στην «Εφ.Συν.» ο επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Δασολογίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Παλαιολόγος Παλαιολόγου. «Φωτιές υπάρχουν και αλλού, αλλά δεν γίνεται αναλογικά η καταστροφή που συμβαίνει σε μας.

Στον Καναδά έχουν μια τέτοια μεγάλη πυρκαγιά μία φορά στα 100 χρόνια, έχουν όμως 4.000 φορές περισσότερα δάση από την Ελλάδα, δεν υπάρχει καμία σύγκριση», είναι κατηγορηματικός και ο δασολόγος-περιβαλλοντολόγος Λευτέρης Σταματόπουλος.

Από την πλευρά του και ο διευθυντής Ερευνών του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, Κώστας Λαγουβάρδος, συμφωνεί (24/8/2023, ΕΡΤ) πως η σύγκριση με άλλες πυρκαγιές, όπως αυτή στο Μάουι, «δείχνει λάθος προσέγγιση του προβλήματος. [...] Η κλιματική αλλαγή είναι εδώ, οι καύσωνες είναι συχνότεροι πλέον. Δεν πρέπει να παραδώσουμε τα όπλα και να πούμε “ωραία, θα καούν τα πάντα λόγω της κλιματικής αλλαγής". Είναι προφανές ότι κάτι δεν κάνουμε καλά. Τέτοιες συνθήκες έχουν κι άλλες χώρες της Μεσογείου. Ειδικά φέτος, για παράδειγμα, και αν κοιτάξουμε τα στοιχεία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για τις Δασικές Πυρκαγιές, δεν έχουμε τις αντίστοιχες αναλογίες. Η δε Νότια Ιταλία και η Σικελία είχαν ρεκόρ θερμοκρασιών και το 2022 και το 2023».

Το βαρέλι με τη βενζίνη

AP Photos

Η Ελλάδα διαθέτει τον μεγαλύτερο στόλο εναέριων μέσων αναλογικά με τον πληθυσμό της παγκοσμίως και το μεγαλύτερο -κατά αναλογία- Πυροσβεστικό Σώμα στον κόσμο, ενώ ξοδεύει και τα περισσότερα χρήματα ανά κάτοικο στην καταστολή των πυρκαγιών. Τι κάνουμε λοιπόν τόσο λάθος; Πιθανότατα οι πολιτικές ηγεσίες δεν θέλουν να αντιληφθούν πως όταν λέμε πυροπροστασία και αντιπυρικά σχέδια κυρίως πρέπει να εννοούμε διαχείριση δασών. Στις περισσότερες χώρες (π.χ. ΗΠΑ-Καλιφόρνια, Τουρκία, Βουλγαρία, Κύπρο, Μάλτα, Γαλλία, Πολωνία, Σκανδιναβικές χώρες) η δασική υπηρεσία έχει τον καθοριστικό ρόλο σε αυτόν τον τομέα. Ο δε προτεινόμενος από δασολόγους Ενιαίος Φορέας Δασοπροστασίας λειτουργεί με παραλλαγές σε όλες τις μεσογειακές ευρωπαϊκές χώρες, εκτός από τη δική μας.

Ο καθηγητής κ. Παλαιολόγου, ερευνητής στην αμερικανική υπηρεσία δασών U.S. Forest Service, συνηθίζει να λέει πως «κάθε μέρα μπαίνουν χιλιάδες πυρκαγιές που δεν τις μαθαίνετε ποτέ, γιατί απλά σβήνονται γρήγορα. Το 1-2% που ξεφεύγει δημιουργεί το πρόβλημα. Είναι σαν να πετάνε 10 άτομα αναμμένα σπίρτα σε ένα βαρέλι με βενζίνη, κάποιο θα πέσει μέσα και θα προκαλέσει ανάφλεξη. Τι σημασία έχει ποιο από αυτά θα πέσει μέσα; Το πρόβλημα είναι ότι υπάρχει το βαρέλι με τη βενζίνη».

Στην Ελλάδα, ένας συνδυασμός πολλών και διαφορετικών παραγόντων (αποδιοργάνωση Δασικής Υπηρεσίας επί 25 χρόνια, υπερσυγκέντρωση αρμοδιοτήτων και κονδυλίων σε Πυροσβεστική και ΓΓΠΠ, εγκατάλειψη υπαίθρου, ελάχιστη διαχείριση στο δάσος, χωροταξικό με ιδιαιτερότητες με πολλές διαφορετικές χρήσεις γης και κατακερματισμό ιδιοκτησιών και αρμοδιοτήτων, έλλειψη μικρών «αναζωογονητικών» πυρκαγιών κ.ά.) έχει δημιουργήσει μια εκρηκτική συνθήκη κατά την οποία η συγκέντρωση της καύσιμης ύλης (φυσική βιομάζα) στα δάση, σε συνδυασμό με την ξηρασία, τους ανέμους και τις υψηλές θερμοκρασίες, είναι τόσο μεγάλη που πλέον μπορεί να δώσει μεγα-πυρκαγιές (με πάνω από 400.000 καμένα στρέμματα), κάτι που έγινε αντιληπτό από το 2021 με τη φωτιά της Εύβοιας, παρότι τόσο στην Εύβοια όσο και στον Εβρο φέτος, οι πυρομετεωρολογικές συνθήκες, παρότι δυσμενείς, δεν θεωρούνται από τους ειδικούς τόσο ακραίες όσο στη φονική πυρκαγιά στο Μάτι.

Οι δασολόγοι επισημαίνουν πως μετά την πυρκαγιά -τομή στην Ιστορία- του Εβρου η χώρα πρέπει να αλλάξει επιτέλους σελίδα στη δασοπυροπροστασία. «Μετά την πυρκαγιά στον Εβρο έχω αρχίσει να αμφιβάλλω πάρα πολύ και για τις ικανότητες που έχουμε ως χώρα στην πυρόσβεση, στην αντίληψη της νέας πραγματικότητας και γενικότερα στη διαχείριση», υπογραμμίζει ο καθηγητής Παλαιολόγος Παλαιολόγου και εξηγεί: «Ο Εβρος είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση στην οποία έχουμε από το καλύτερο δίκτυο αντιπυρικών ζωνών σε όλη την Ελλάδα. Δεν είναι μια αντιπυρική ζώνη ξεκομμένη η οποία δεν συνδέεται με το οδικό δίκτυο, έχουμε μια σειρά από αντιπυρικές ζώνες σε δίκτυα, είχαμε διαφορετικές γραμμές άμυνας. Επίσης εκεί γινόταν και εκτεταμένη διαχείριση της καύσιμης ύλης, υπάρχει εργοστάσιο ξυλείας, υπήρχε μια αγορά για τη βιομάζα και την ξυλεία. Και επίσης είχαμε εκτεταμένες εκτάσεις οι οποίες διέκοπταν τη συνέχεια του δάσους με καλλιέργειες οι οποίες ήταν επίπεδες. Παρ' όλα αυτά τα πλεονεκτήματα είδαμε μια μεγα-πυρκαγιά που ξεπερνά τα 700.000 καμένα στρέμματα. Δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις. Μόνη επιλογή είναι τι είδους φωτιά θα έχουμε και πότε θα την έχουμε. Τον χειμώνα με μικρές, χαμηλής έντασης πυρκαγιές προδιαγεγραμμένης καύσης ή το καλοκαίρι με μεγα-πυρκαγιές».

Σε ένα πολυπαραγοντικό πρόβλημα αναζητούμε απαντήσεις στον τρόπο αντιμετώπισης των πυρκαγιών σε διαφορετικές χώρες.

Το παράδειγμα της Πορτογαλίας

Αριστερά, φωτογραφία από την καταστροφική πυρκαγιά του 2017 στην κεντρική Πορτογαλία. Δεξιά, δάσος στη Serra do Caldeirao στη νότια Πορτογαλία. Ενα χρόνο αργότερα, αρχές καλοκαιριού 2018, οι αρχές κινητοποίησαν τους κτηνοτρόφους για την φύλαξη και τον "καθαρισμό" των δασών με τα κοπάδια τους. | AP Photos

Στα μέσα Ιουνίου του 2017 μια σειρά δασικών πυρκαγιών που ξέσπασαν στην κεντρική Πορτογαλία στοίχισε τη ζωή 66 ανθρώπων και προκάλεσε τον τραυματισμό 204, καταστρέφοντας 450.000 στρέμματα δάσους. Ηταν η χειρότερη δασική πυρκαγιά στην Πορτογαλία επί δεκαετίες, σε μια χώρα που έχει τον μεγαλύτερο μέσο όρο ετήσιων καμένων εκτάσεων τα τελευταία 20 χρόνια στην Ευρώπη. Εκείνη η καταστροφή έκανε την Πορτογαλία να αλλάξει μοντέλο δασοπυροπροστασίας. Από τότε παρουσιάζει μια θεαματική βελτίωση.

Η Πορτογαλία τα τελευταία χρόνια, σύμφωνα με έκθεση του ΟΟΣΑ, μείωσε τις δαπάνες στην πυρόσβεση και σχεδόν διπλασίασε αυτές για την πρόληψη. Επικεφαλής αυτής της προσπάθειας, η οποία είχε διακομματική συναίνεση, είναι ο Τιάγκο Ολιβέιρα ως πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του Οργανισμού Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Πυρκαγιών (AGIF – Agencia para Gestao Integrada de Fogos rurais), του οργανισμού που ιδρύθηκε το 2019 για να συντονίσει την εφαρμογή της νέας στρατηγικής.

Στην Πορτογαλία, έδωσαν την αρμοδιότητα της διαχείρισης σε έναν άνθρωπο με ακαδημαϊκή γνώση και με διεθνή εμπειρία στη διαχείριση δασικών πυρκαγιών. Το μοντέλο χαρακτηρίζεται συγκεντρωτικό αλλά αποτελεσματικό. Η Πορτογαλία προχώρησε στην αναδιοργάνωση των δασικών υπηρεσιών, οι οποίες είχαν αποδυναμωθεί κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Προσλήφθηκαν και εκπαιδεύτηκαν τουλάχιστον 60 ειδικοί σε διαχείριση δασικών πυρκαγιών, που εργάζονται κάτω από την ομπρέλα του AGIF και οι οποίοι τοποθετήθηκαν σε δασικές υπηρεσίες σε όλη τη χώρα για να τις οργανώσουν.

Επιπλέον ενισχύθηκε σημαντικά ο ρόλος των εθελοντών πυροσβεστών. Το σημαντικότερο όμως δεν ήταν αυτό αλλά η κεντρική ιδέα πως πρέπει να δημιουργηθεί μια ύπαιθρος στην οποία οι δασικές πυρκαγιές να είναι διαχειρίσιμες. Επιπλέον τέθηκαν περιορισμοί στα είδη που οι άνθρωποι φυτεύουν – για παράδειγμα, απαγορεύτηκαν οι δασοκαλλιέργειες ευκαλύπτων, που ήταν πολύ διαδεδομένες λόγω των εσόδων που απέφεραν από την πώληση της ξυλείας.

Στην Πορτογαλία δημιουργήθηκε ένα πρόγραμμα (Condominio de Aldeia) που χρηματοδοτεί τη διαχείριση της βιομάζας γύρω από περιουσίες και οικισμούς και συγχρηματοδοτεί τα μέτρα προστασίας που λαμβάνουν οι κάτοικοι.

Πλέον, όπως αναφέρει πρόσφατη διεπιστημονική έκθεση του ΟΟΣΑ, στην Πορτογαλία (όπως και στην Αυστραλία) δημιουργούνται οι λεγόμενες «στεγασμένες ζώνες», περιοχές όπου αραιώνεται η κόμη των δέντρων και αφαιρείται η χαμηλή βλάστηση, ώστε το δάσος να μην είναι ομοιογενές (όπως είναι τα περισσότερα ελληνικά), αλλά να υπάρχει διαφοροποίηση η οποία κάνει δυσκολότερη την εξάπλωση μιας πυρκαγιάς. Το 2021 η χώρα κατέγραψε τον χαμηλότερο αριθμό πυρκαγιών την τελευταία δεκαετία, σύμφωνα με στοιχεία από το Σύστημα Διαχείρισης Πληροφοριών Δασικών Πυρκαγιών (SGIF) στην Πορτογαλία. Παρά την πρόοδο η μακροχρόνια εγκατάλειψη της αγροτικής γης (πάνω από 30% των αγροτικών ιδιοκτησιών είναι εγκαταλελειμμένο) παραμένει μεγάλη πρόκληση για τους Πορτογάλους για το μέλλον.

To γαλλικό μοντέλο πυροπροστασίας

AP Photos

Στη Γαλλία υπάρχουν 440 εκατομμύρια στρέμματα δάσους, ενώ στην Ελλάδα μόλις 33 εκατομμύρια. Η χώρα διαθέτει 64 δημόσια εναέρια μέσα πυρόσβεσης, ενώ η Ελλάδα 92, πολλά από τα οποία, όπως εξηγεί ο ερευνητής δασολόγος Λευτέρης Σταματόπουλος, τα νοικιάζει η Ελλάδα. Οι δύο χώρες, σύμφωνα με τον ίδιο, διαθέτουν περίπου τον ίδιο αριθμό πυροσβεστικών οχημάτων.

Ενώ στη Γαλλία αντιστοιχεί ένας πυροσβέστης ανά 1.644 κατοίκους, στη χώρα μας αντιστοιχεί ένας ανά 453 κατοίκους. Στη Γαλλία αντιστοιχεί ένας πυροσβέστης ανά 15,7 τετραγωνικά χιλιόμετρα, στην Ελλάδα 1 ανά 6,16 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Θα περίμενε κάποιος να έχουμε καλύτερα αποτελέσματα. Παρ' όλα αυτά, η μέση έκταση των δασών της Γαλλίας που έχουν καεί ετησίως τα τελευταία 10 χρόνια είναι περίπου 160.000 στρέμματα.

Στην Ελλάδα ο αριθμός αυτός είναι τουλάχιστον τετραπλάσιος. Και όλα αυτά ενώ η Γαλλία έχει τετραπλάσιες εκτάσεις μεσογειακών –άρα πιο εκτεθειμένων σε δασική πυρκαγιά– οικοσυστημάτων.

Ο λόγος της χαώδους διαφοράς, σύμφωνα με τους δασολόγους, είναι απλός και ακούει στο όνομα ONF, που δεν είναι άλλο από το Εθνικό Δασικό Γραφείο της Γαλλίας, την αντίστοιχη δασική υπηρεσία, που απασχολεί 9.500 άτομα (στοιχεία 2021), συμπεριλαμβανομένων δασολόγων μηχανικών, δασοπόνων, δασοφυλάκων, διοικητικού και βοηθητικού προσωπικού και εξειδικευμένων ομάδων πυρόσβεσης. Η ONF έχει τον πρωταρχικό ρόλο στην κατάσβεση και καταπολέμηση των δασικών πυρκαγιών. Οταν ανιχνεύεται μια δασική πυρκαγιά, η δασική υπηρεσία είναι αυτή που συντονίζει την αντίδραση και κινητοποιεί το απαραίτητο προσωπικό και μέσα,για να περιορίσει και να σβήσει τη φωτιά. Σε αντίθεση με την Ελλάδα που «συντονίζει» η Πυροσβεστική.

Η Γαλλία, που έχει κατά μέσο όρο κάθε χρόνο τετραπλάσια περιστατικά έκρηξης πυρκαγιάς από την Ελλάδα, ξοδεύει κατά μέσο όρο περίπου 140 εκατ. ευρώ. Επίσημη καταγραφή για το συνολικό ετήσιο κόστος δασοπυροπροστασίας στην Ελλάδα (πρόληψη και καταστολή) δεν υπάρχει. Ο δασολόγος Λευτέρης Σταματόπουλος εκτιμά πως συνυπολογίζοντας το σύνολο των δαπανών εξοπλισμού και τις δαπάνες ενοικίασης των πολυάριθμων εναέριων μέσων, η Ελλάδα ξοδεύει κατά μέσο όρο 1-1,5 δισ. ευρώ τον χρόνο, πάνω από 10 φορές από ό,τι ξοδεύει η Γαλλία. Σύμφωνα δε με έρευνα του Μεσογειακού Ινστιτούτου Ερευνητικής Δημοσιογραφίας (ΜΙΙR) σε συνεργασία με τη WWF, στην Ελλάδα το 83,95% των συνολικών κρατικών πόρων κατευθύνεται προς την καταστολή και μόλις το 16,05% προς την πρόληψη.

Το μοντέλο της Κόστα Ρίκα και οι προδιαγεγραμμένες πυρκαγιές

Η Κόστα Ρίκα, χώρα πρωτοπόρος στην οικολογία, αναγνωρίζεται παγκοσμίως για το εθνικό της σύστημα προστατευόμενων περιοχών και φυσικών πάρκων, που καλύπτουν πάνω από το 25% της ηπειρωτικής της επικράτειας. Σε αυτές τις περιοχές, το Εθνικό Σύστημα Περιοχών Διατήρησης (SINAC) –δηλαδή ο οργανισμός που είναι υπεύθυνος για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή εθνικών στρατηγικών και έργων σε προστατευόμενες περιοχές– προωθεί την πρόληψη των δασικών πυρκαγιών ενθαρρύνοντας την ενεργό διαχείριση των οικοσυστημάτων.

Στο Εθνικό Πάρκο Palo Verde, οι παρεμβάσεις που βασίζονται στο οικοσύστημα περιλαμβάνουν τη διαχείριση της συσσώρευσης καυσίμων μέσω ελεγχόμενων πυρκαγιών, εκτεταμένης βόσκησης και μείωσης της βλάστησης.

Οπως αναφέρει ο ΟΟΣΑ, οι προδιαγεγραμμένες πυρκαγιές χρησιμοποιούνται επίσης κάθε χρόνο στο Εθνικό Πάρκο Santa Rosa ως μέρος του τοπικού προγράμματος προστασίας από τις πυρκαγιές. Σε ορισμένες προστατευόμενες περιοχές, πραγματοποιούνται επίσης δραστηριότητες για την ανάκτηση υδάτινων σωμάτων, εκβολών ποταμών και εποχικών υγροτόπων.