Τι συμβαίνει με την ΠΥΡΚΑΛ;

Τι συμβαίνει με την ΠΥΡΚΑΛ;

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ

Η εξαγγελία πριν λίγους μήνες της πρόθεσης της κυβέρνησης να δημιουργήσει κυβερνητικό πάρκο στον χώρο του εργοστασίου της ΠΥΡΚΑΛ, έχει ανοίξει μια μεγάλη συζήτηση γύρω από τον πολεοδομικό σχεδιασμό στην σημερινή συγκυρία: Ποιός σχεδιάζει τόσο σημαντικές για το μέλλον της πόλης παρεμβάσεις; Με ποιά δημοκρατική νομιμοποίηση, με ποιό όραμα για την πόλη και με ποιές διαδικασίες; Λαμβάνονται υπόψη οι πιεστικές ανάγκες για πράσινο και ελεύθερους χώρους, εκτιμώνται συστηματικά οι πολύπλευρες επιπτώσεις από τόσο βαθιές αλλαγές στη λειτουργία της πρωτεύουσας και στην καθημερινότητα των πολιτών; Ή μήπως ο πολεοδομικός σχεδιασμός χρησιμοποιείται ως εργαλείο για την μόχλευση του κτηματομεσιτικού/κατασκευαστικού κεφαλαίου; Για να επιταχύνει αναδιατάξεις στον αστικό χώρο και να δημιουργήσει ευκαιρίες κερδοσκοπίας για όσους μπορούν να τις εκμεταλλευτούν; Μετά τον πρώτο αιφνιδιασμό, φορείς όπως οι σύλλογοι Αρχιτεκτόνων και Πολεοδόμων – Χωροτακτών, αυτοδιοικητικές παρατάξεις κ.α. έχουν πλέον τοποθετηθεί θέτοντας τους προβληματισμούς τους.

Στόχος αυτού του κειμένου είναι να παρουσιαστούν τα βασικά δεδομένα της υπόθεσης της ΠΥΡΚΑΛ.

Στο Α’ Μέρος παραθέτουμε στοιχεία για την ιστορική εξέλιξη της περιοχής, που βοηθούν να κατανοήσουμε την φυσιογνωμία του αστικού χώρου, τα ζητήματα που προέκυπταν από την παρουσία του εργοστασίου εκεί, καθώς και τους στόχους που έθεσε ο σχεδιασμός διαχρονικά από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, μέχρι και πολύ πρόσφατα.

Στο Β’ Μέρος παρουσιάζονται η πρόσφατη (αιφνιδιαστική) κυβερνητική πρόταση για τη δημιουργία του “κυβερνητικού πάρκου” και η αντίδραση φορέων του σχεδιασμού και της κοινωνίας των πολιτών. Στο τέλος των κειμένων παρατίθενται πηγές και σύνδεσμοι για σχετικά άρθρα γνώμης.

Α’ ΜΕΡΟΣ

Ιστορικό εργοστασίου και οικισμού

Η ΠΥΡΚΑΛ ιδρύθηκε το 1874 με την επωνυμία «Ελληνικόν Πυριτιδοποιείον Α.Ε.» Το 1908 συγχωνεύτηκε με την εταιρεία «Αδελφοί Μαλτσινιώτη» και μετονομάστηκε σε «Εταιρία (Ελληνικού) Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου». Το 1934 περνά στα χέρια του Πρόδρομου Μποδοσάκη ο οποίος μεταφέρει την μόνιμη κατοικία του εντός του εργοστασίου. Το 1982 κρατικοποιείται και το 2004 συγχωνεύεται με την Ελληνική Βιομηχανία Όπλων (ΕΟΒ) και μετονομάζεται σε Ελληνικά Αμυντικά Συστήματα (ΕΑΣ). Εγκαταστάσεις της ΠΥΡΚΑΛ υπάρχουν επίσης στην Ελευσίνα και στο Λαύριο. Οι εγκαταστάσεις στο Θριάσιο έπαψαν τη λειτουργία τους το 2017 και το 2019 ο χώρος του εργοστασίου κηρύχθηκε από το ΚΣΝΜ ιστορικός τόπος. Οι εγκαταστάσεις του Λαυρίου πρόκειται να φιλοξενήσουν, σύμφωνα με τις πρόσφατες εξαγγελίες, και τις μονάδες παραγωγής του Υμηττού μετά τη μετεγκατάστασή τους.

Γύρω από το χώρο του εργοστασίου της ΠΥΡΚΑΛ, που λειτουργούσε στην περιοχή από το 1891, και σε άμεση συσχέτιση με αυτό, διαμορφώνεται σταδιακά ο νέος συνοικισμός. Η δημιουργία και ανάπτυξη του συνοικισμού του Υμηττού είναι συνδεδεμένη με την προσφυγική εγκατάσταση. Το γεγονός αυτό του προσδίδει μια σειρά ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, όπως είναι τα χαμηλά ύψη, οι μικρές κατατμήσεις και η ιδιοκατοίκηση, που μέχρι και σήμερα διαμορφώνουν την εικόνα του και τον διαφοροποιούν σημαντικά από άλλες περιοχές της Αθήνας.Εικόνα 1: Αεροφωτογραφία της περιοχής της περιόδου 1945-60 (πηγή: Ελληνικό Κτηματολόγιο, http://gis.ktimanet.gr)

Εικόνα 2: Αεροφωτογραφία της περιοχής της περιόδου 2007-2009 (πηγή: Ελληνικό Κτηματολόγιο, http://gis.ktimanet.gr)

Η περιοχή γύρω από το καλυκοποιείο άρχισε να ανοικοδομείται στα τέλη της δεκαετίας του 1920, όταν, μετά από διαδοχικές απαλλοτριώσεις κτημάτων, συντάσσεται σχέδιο οικισμού για τη στέγαση προσφύγων από την Μικρά Ασία (ΦΕΚ Α381/28-09-1937). Στην περιοχή κατασκευάστηκαν 550 ιδιωτικές κατοικίες από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ). Πρόκειται για πέτρινα κτίρια με μικρό κήπο που απευθύνονταν σε αστούς πρόσφυγες με κάποια οικονομική δυνατότητα. Επιπλέον, παραχωρήθηκαν σε προσφυγικές οικογένειες οικόπεδα, στα οποία θα έχτιζαν κατοικίες με δικά τους έξοδα. Αρκετά από αυτά τα σπίτια διατηρούνται ακόμα στην περιοχή προσδίδοντάς της τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 εγκρίνεται το ρυμοτομικό σχέδιο Υμηττού (ΦΕΚ Α381/28-09-1937), και προσελκύεται νέος πληθυσμός αυτή τη φορά από την ελληνική ύπαιθρο. Την δεκαετία του 1950 θα γίνουν διαδοχικές επεκτάσεις του σχεδίου. Ωστόσο, η μικρή κλίμακα θα διατηρηθεί, καθώς σε αντίθεση με άλλες περιοχές της Αθήνας, οι μικρές κατατμήσεις και τα χαμηλά ύψη δεν θα ευνοήσουν την ανάπτυξη της περιοχής μέσω της αντιπαροχής.

Το 1978 με το ΦΕΚ Δ376/27-07-1978, ορίζεται για τον Υμηττό́ συντελεστής δόμησης 1,4, με μέγιστο αριθμό ορόφων τους 3 και με μέγιστο ύψος κτιρίου τα 11μ.

Την ίδια περίπου περίοδο συζητιούνται οι επιπτώσεις της λειτουργίας της ΠΥΡΚΑΛ εντός του αστικού ιστού και, παρά την οικονομική σημασία του εργοστασίου για την περιοχή, συγκροτείται το αίτημα της τοπικής κοινωνίας για τη μετεγκατάστασή του, το οποίο συνδέεται με διεκδικήσεις υπέρ του Δήμου και του περιβάλλοντος.

Το 1990 εγκρίνεται το ΓΠΣ του Δήμου Υμηττού́ (ΦΕΚ Α144/20-03-1990, αναθεώρηση ΦΕΚ Δ1061/17-09-1996). Για το χώρο της ΠΥΡΚΑΛ στο ΓΠΣ προβλέπονται αθλητικές / πολιτιστικές χρήσεις, χώροι πρασίνου, δημιουργία δημοτικής αγοράς και κέντρου υγείας μετά την απομάκρυνση του εργοστασίου, σε μια προσπάθεια αναβάθμισης και προστασίας του περιβάλλοντος της περιοχής.

Η ευρύτερη περιοχή

Ο Δήμος Δάφνης – Υμηττού προέκυψε με τη συνένωση των δημοτικών ενοτήτων Δάφνης και Υμηττού. Οι κάτοικοι του Δήμου είναι 33.628 και η έκταση του 2.350 στρέμματα εκ των οποίων 11.000 κάτοικοι και 1.000 στρέμματα αναλογούν στην δημοτική ενότητα Υμηττού (Απογραφή 2011). Ενώ διοικητικά μετά τη συνένωση προέκυψε ένας ενιαίος Δήμος, πρακτικά η συνένωση αυτή δεν είναι αισθητή σε επίπεδο λειτουργίας των περιοχών. Οι Δήμοι διατηρούν τους διαφορετικούς χαρακτήρες με τη Δάφνη να είναι πιο πυκνοδομημένη και πυκνοκατοικημένη (αναλογία 1/2 σε σχέση με τον Υμηττό), αλλά και με ισχυρότερο πολεοδομικό κέντρο (άξονας Λ. Βουλιαγμένης με συγκέντρωση γραφείων και αγοράς, στάση Μετρό, τέρμα λεωφορείων κλπ). Αντίθετα ο Υμηττός διατηρεί την ήπια ανάπτυξη με χαμηλό συντελεστή δόμησης και ύψος κτιρίων και με κυρίαρχο τον χαρακτήρα γειτονιάς, ακόμα και στα κεντρικότερα σημεία του.Εικόνα 3: Η οδός Αλ. Παναγούλη, παραπλεύρως του καλυκοποιείου. Χαρακτηριστική της ήπιας δόμησης και του χαρακτήρα γειτονιάς της περιοχής (πηγή: GoogleMaps https://www.google.com/maps/)

Η διαφοροποίηση μεταξύ των δύο δημοτικών ενοτήτων ενισχύεται από το όριο που δημιουργούν διαδοχικά α) η κλειστή έκταση της ΠΥΡΚΑΛ, β) οι εγκαταστάσεις των ΤΕΦΑΑ που λειτουργούν σε έκταση όμορη του καλυκοποιείου και καταλαμβάνουν επιφάνεια περίπου 30 στρεμμάτων, και γ) η διαδοχή των τριών λεωφόρων που λειτουργούν ως βασικοί άξονες μετακίνησης στην περιοχή (Ηλιουπόλεως, Εθν. Αντιστάσεως και Βουλιαγμένης) και απέχουν μεταξύ τους απόσταση μικρότερη των 300μ. Τα παραπάνω δημιουργούν μια ασυνέχεια που καθιστά σαφέστερη τη διάκριση των περιοχών της Δάφνης και του Υμηττού τόσο λειτουργικά, όσο και μορφολογικά.

Η περίκλειστη έκταση του εργοστασίου της ΠΥΡΚΑΛ είναι 155 στρέμματα και αντιστοιχεί στο 6,5% του Δήμου Δάφνης – Υμηττού και το 15% της δημοτικής ενότητας Υμηττού. Η πρόσβαση στην τοποθεσία εξυπηρετείται κατά κύριο λόγο από τον σταθμό μετρό της Δάφνης που λειτουργεί σε απόσταση 700-900 μέτρων από τα όρια της εγκατάστασης. Οι γραμμές λεωφορείων που διέρχονται από την περιοχή εκτελούν δρομολόγια μικρών αποστάσεων, που κατά κύριο λόγο εξυπηρετούν την μετάβαση από τους γειτονικούς Δήμους, προς τον σταθμό του μετρό. Σήμερα λειτουργεί μόνο μια λεωφορειακή γραμμή που συνδέει την υπό συζήτηση περιοχή με το κέντρο της Αθήνας.

(Ακολουθεί το Β’ Μέρος για την πρόσφατη κυβερνητική πρόταση για τη δημιουργία του “κυβερνητικού πάρκου” και η αντίδραση φορέων του σχεδιασμού και της κοινωνίας των πολιτών)