Ο «κόκκινος» Απρίλης του Χάρβαρντ

ΓΙΩΤΑ ΜΥΡΤΣΙΩΤΗ

Φοιτητές στις σκάλες του σταδίου του Χάρβαρντ, τον Απρίλιο του 1969, σε μια σπάνια φωτογραφία που τράβηξε ο Λι Τσανγκ Πέι, μαθητής του Αλέξανδρου Τζώνη.

Ανοιξη του 1969. Ο χείμαρρος των φοιτητικών εξεγέρσεων στις ΗΠΑ συμπαρασύρει και το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Στις 8 Απριλίου του 1969 περίπου 300 μέλη του Κινήματος των Πολιτικών Δικαιωμάτων, Φοιτητές για μια Δημοκρατική Κοινωνία, αντανακλώντας τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, αναρτούν στην πόρτα του σπιτιού του προέδρου του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ μία λίστα με αιτήματα, δίνοντας έτσι την ταυτότητα των κινητοποιήσεων. Φοιτητές καταλαμβάνουν κτίρια του πανεπιστημίου και απέχουν από τα μαθήματά τους. Απεργούν για τον χτυπημένο συγκάτοικο από κλομπ, για την επιστροφή των υποτροφιών Paine Hall, για την κατάργηση του ROTC (Σώμα Εκπαίδευσης Εφέδρων Αξιωματικών), για να συντριβούν οι εταιρείες, για να ενταχθούν οι αφροαμερικανικές σπουδές.

«Απεργία επειδή δεν υπάρχει ποίηση στις διαλέξεις, επειδή τα μαθήματα είναι βαρετά, επειδή προσπαθούν να στραγγίξουν τη ζωή από μέσα σου, για να γίνεις άνθρωπος» είναι μερικά από τα αιτήματα που αναρτούν σε χειροποίητες αφίσες, συνήθως πάνω σε φύλλα εφημερίδων. Η κόκκινη γροθιά που σχεδίασε ο Χάρβεϊ Χάκερ γίνεται το εμβληματικό σύμβολο της εξέγερσης.

Ο Αλέξανδρος Τζώνης, νεαρός τότε καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, δεν είναι μόνο παρατηρητής αλλά ενεργός συμμέτοχος. Παραμένει δίπλα στους φοιτητές και συλλέγει ντοκουμέντα της εξέγερσης. Πενήντα χρόνια μετά, επαναφέρει καρέ-καρέ την ιστορική εκείνη απεργία στο Χάρβαρντ, παρουσιάζοντας για πρώτη φορά στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης το αρχειακό υλικό της συλλογής «Αλέξανδρου Τζώνη και Liane Lefaivre» στην έκθεση «Ανοιξιάτικοι Χείμαρροι».

© ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΤΖΩΝΗ ΚΑΙ LIANE LEFAIVR

Το αρχείο

Πενήντα τέσσερις (54) χειροποίητες αφίσες που τύπωσαν οι φοιτητές κατά τη διάρκεια των κινητοποιήσεών τους στο τυπογραφείο της Σχολής Ντιζάιν του Πανεπιστημίου αναδεικνύουν την πολιτική, πολιτισμική και καλλιτεχνική τους αξία δίπλα στο αρχείο του Γιώργου Κωστάκη με τις πειραματικές καλλιτεχνικές και προπαγανδιστικές εκτυπώσεις της Ρωσικής Πρωτοπορίας πριν και μετά την Επανάσταση του 1917.

Πώς θυμάται τις ημέρες της απεργίας ο ομότιμος –σήμερα– καθηγητής του Πανεπιστημίου Τεχνολογίας του Delft, Αλέξανδρος Τζώνης; Ως «μια συναρπαστική περίοδο ακτιβισμού, ονειροπόλησης, δημιουργικής ανοιχτής συζήτησης, ημερών κοινότητας, σπάνιες εμπνευσμένες στιγμές δημόσιας έκστασης που συμβαίνουν περιοδικά αλλά όχι τόσο συχνά.

Θυμάμαι έντονα τη φρενίτιδα να προλάβω πολλές δουλειές, ενώ ακολουθούσα τις πολιτιστικές-πολιτικές εξελίξεις όχι μόνο ως παρατηρητής ή ως ιστορικός αλλά ως ενεργός συμμέτοχος.

«Ζούσα σε ένα διαμέρισμα ακριβώς απέναντι από την αυλή του Χάρβαρντ, η οποία συχνά γέμιζε με δακρυγόνα που πετούσε η αστυνομία στους διαδηλωτές. Το γραφείο μου βρισκόταν στο Hunt Hall (ένα θαυμάσιο νεοκλασικό κτίριο που σήμερα είναι κατεδαφισμένο) στην καρδιά της αυλής, όπου έγραφα άρθρα για τα γεγονότα και συμπλήρωνα κομμάτια για ένα νέο βιβλίο. Δίδασκα κοντά στο Robinson Hall και ταυτόχρονα καθοδηγούσα μια μικρή ομάδα φοιτητών να εκδώσουν ειδικό τεύχος περιοδικού (Ανοιξη 1969) των ριζοσπαστικών εκδόσεων της εποχής».

Ο Αλέξανδρος Τζώνης στο διαμέρισμά του στη λεωφόρο Massachusetts, στο Harvard Yard, Απρίλιος 1969.

– Πώς ήταν το κλίμα που πυροδότησε την απεργία;

– Με πολύ λίγες εξαιρέσεις, τίποτα το επαναστατικό δεν έμοιαζε να παρενοχλεί την ακαδημαϊκή ρουτίνα στις αρχές του 1960. Ωστόσο, έπειτα από μία αλυσίδα δολοφονιών (Μάλκολμ Χ, Κινγκ, Ρόμπερτ Κένεντι), αστικών ταραχών και φυλετικής βίας, η σωρεία ειδήσεων από τον χαμένο, βάρβαρο πόλεμο του Βιετνάμ, το άγνωστο κόστος του Ψυχρού Πολέμου, η αυξανόμενη καταστροφή του περιβάλλοντος άλλαξαν ραγδαία το κλίμα τέλη της δεκαετίας του 1960.

© ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΤΖΩΝΗ ΚΑΙ LIANE LEFAIVR

– Είχε προηγηθεί ποτέ παρόμοια κινητοποίηση στο Χάρβαρντ;

– Τίποτα παρόμοιο σε κλίμακα και σε ένταση όπως τα γεγονότα της δεκαετίας του ’60. Ωστόσο, ποτέ στις ΗΠΑ δεν είχαν αντιμετωπίσει ένα τέτοιο πλήθος κρίσεων, οι οποίες συνέπεσαν με ακατάλληλες ηγεσίες, πολιτικές, πνευματικές και ακαδημαϊκές, συντηρητικές, αδρανείς και αλαζονικές, ανίκανες να διαχειριστούν την αυξανόμενη στρατιωτική, φυλετική, πολιτική και περιβαλλοντική κρίση της εποχής εκείνης.

– Η απεργία σε ένα κορυφαίο διεθνώς πανεπιστήμιο τι αντίκτυπο είχε στην εκπαιδευτική κοινότητα, στην κοινωνία και στην κυβέρνηση;

– Το Χάρβαρντ δεν ήταν το πρώτο που εξεγέρθηκε. Αρχές της δεκαετίας του 1960 εμφανίστηκαν πρωτόγνωρες διαμαρτυρίες στις ΗΠΑ, στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ, σχεδόν ταυτόχρονα στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν στο Αν Αρμπορ, όπου εισήγαγαν έναν νέο θεσμό ανοιχτού δημόσιου διαλόγου-διδασκαλίας εστιασμένο στα παγκόσμια επίκαιρα προβλήματα. Ωστόσο, η πιο σημαντική διαμαρτυρία στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια στη Νέα Υόρκη προκάλεσε την άνοδο των φοιτητικών διαμαρτυριών σε ολόκληρο το έθνος και τον κόσμο. Μπορούμε να πούμε ότι ακόμα και γαλλικός Μάης του ’68 ήταν επακόλουθο των γεγονότων στο Κολούμπια. Τα πρώτα σημαντικά αντιπολεμικά επεισόδια του Χάρβαρντ συνέβησαν στις 25 Οκτωβρίου του 1967 και στις 12 Δεκεμβρίου του 1968. Οι ομιλίες διαμαρτυρίας, οι καταλήψεις πανεπιστημιακών κτιρίων καθώς και η επιθετική δράση της αστυνομίας κατάφεραν να ριζοσπαστικοποιήσουν τους περισσότερους από τους «ασυνείδητους» φοιτητές μέχρι εκείνη τη στιγμή.

© ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΤΖΩΝΗ ΚΑΙ LIANE LEFAIVR

– Τι πέτυχαν οι φοιτητές από την εξέγερση; Πόσο σημαντική αποδεικνύεται σήμερα;

– Αυτό είναι ένα μάλλον αμφιλεγόμενο ζήτημα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, φαινόταν ότι οι φοιτητές των ΗΠΑ είχαν κερδίσει. Αλλά ήταν μόνο μια βραχυπρόθεσμη νίκη. Στις ΗΠΑ, όπως και στη Γαλλία, οι φοιτητικές διαμαρτυρίες πυροδότησαν την άνοδο των συντηρητικών. Οι πιο ριζοσπαστικές πολιτικές που προωθούνται με θόρυβο από τους «επαναστάτες της δεκαετίας του ’60» προσαρμόστηκαν αθόρυβα στους παραδοσιακούς τρόπους μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και οι περισσότεροι πρώην ριζοσπάστες έγιναν επιχειρηματίες. Εξετάζοντας αντικειμενικά την κατάσταση στις ΗΠΑ σήμερα, ο ρατσισμός, ο αρσενικός σοβινισμός, η αστική βία, η έλλειψη στέγης, η απειλή της παγκόσμιας καταστροφής, η οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική ανισότητα δεν φαίνεται να έχουν μειωθεί.

© ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΤΖΩΝΗ ΚΑΙ LIANE LEFAIVR

– Διακρίνονται το ίδιο πάθος και η ίδια ορμή στις σημερινές φοιτητικές κινητοποιήσεις;

– Νομίζω ότι δεν υπάρχει σήμερα φοιτητικό κίνημα που να μοιάζει με τον εξαιρετικά δημιουργικό ακτιβισμό της δεκαετίας του 1960 και του 1970. Δεν είναι περίεργο, δεδομένου ότι οι γεωπολιτικές, δημογραφικές, κοινωνικοοικονομικές ή ακόμα και οικολογικές συνθήκες είναι τόσο εντυπωσιακά διαφορετικές.

– Πόσο πρωτοποριακό ήταν το τυπογραφείο του Χάρβαρντ όπου τυπώθηκαν οι αφίσες;

– Ηταν μια χαλαρή ομάδα αποφασισμένων διαδηλωτών αυτοαποκαλούμενων Συνεταιρισμός Απεργούντων Καλλιτεχνών, των Strike Artists. Σε κάποιο βαθμό τους συντόνιζε ο Χάρβεϊ Χάκερ, ο φοιτητής που έκανε τη σφιχτή γροθιά διαχρονικό εμβληματικό σήμα της Απεργίας του Χάρβαρντ αλλά και ολόκληρης της δεκαετίας του 1960 σε όλον τον κόσμο. Οι φοιτητές τότε δεν δημιουργούσαν για να κάνουν «τέχνη» ή «πολιτισμό». Εργάζονταν με οργή και με την ελπίδα «να αλλάξουν τον κόσμο», με την πεποίθηση ότι η τέχνη τους μπορεί να τον αλλάξει.

© ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΤΖΩΝΗ ΚΑΙ LIANE LEFAIVR

– Πώς ξεκίνησε η δική σας συλλογή;

– Δεν είμαι συλλέκτης. Συγκέντρωσα τις αφίσες μαζί με ένα πολύ μεγαλύτερο αριθμό «μυστικών» ντοκουμέντων, εξαιτίας μιας εκδοτικής αποστολής που μου ανέθεσαν για να φτιάξω ένα είδος «εγκυκλοπαίδειας» επαναστατικών εγγράφων ανταρτών όχι μόνο των Αμερικανών αλλά και Ολλανδών, Γερμανών, Αγγλων, Ιταλών και Γάλλων.

– Στην εποχή της κοινωνικής δικτύωσης έχουν θέση τα τυπωμένα μηνύματα;

– Ολες οι προφητείες για το τέλος της χειροποίητης τέχνης και του φυσικού τυπωμένου βιβλίου έχουν αποδειχθεί λανθασμένες. Οι τιμές τους αυξάνονται. Μαζί και η αξία των αφισών

© ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΤΖΩΝΗ ΚΑΙ LIANE LEFAIVR

Η απόφαση του Αλέξανδρου Τζώνη να παρουσιάσει τη συλλογή στη Θεσσαλονίκη δεν είναι τυχαία. Οι δεσμοί του με την πόλη ως εγγονός του αρχιτέκτονα του μεσοπολέμου Αλέξανδρου Τζώνη που άφησε την υπογραφή του (Μέγαρο Εράτυρα, ξενοδοχείο «Αστόρια») στον ανασχεδιασμό της μετά την πυρκαγιά του 1917, είναι ισχυροί. «Η ιδέα να εκτεθούν δίπλα δίπλα δημιουργίες που καθοδηγούνται από το όραμα για απελευθέρωση, με συγκίνησε» ομολογεί.

© ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΤΖΩΝΗ ΚΑΙ LIANE LEFAIVR

«Η Θεσσαλονίκη έχει τεράστιες δυνατότητες»

Μπορεί να τον κέρδισε η Αρχιτεκτονική αλλά η αγάπη του ως φοιτητής ήταν το θέατρο και ο κινηματογράφος. Εργάστηκε σε θρυλικές παραστάσεις (της Κάλλας, «Ορνιθες» του Κουν) ως βοηθός του Τσαρούχη και ως καλλιτεχνικός διευθυντής στην ταινία «Ποτέ την Κυριακή». Πήγε στο Γέιλ (1961) για να σπουδάσει Δραματική. Επέστρεψε, όμως, στην Αρχιτεκτονική. Πώς βλέπει την αρχιτεκτονική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης. «Εζησα μισό χρόνο (άνοιξη του ’45) στο Μέγαρο Εράτυρα. Πήγα στο Πειραματικό Νηπιαγωγείο που σχεδίασε ο Πικιώνης μαζί με τον παππού μου. Αξέχαστες παραμένει η ανάμνηση της πόλης, η συμπαγής χωρική της διαμόρφωση, η κρυμμένη της τάξη που ένιωθα. Ποτέ δεν σταμάτησα να θεωρώ τη Θεσσαλονίκη ως μία πόλη με τεράστιες δυνατότητες».

Δίπλα στο αρχείο του Γιώργου Κωστάκη με τις εκτυπώσεις τις Ρωσικής Πρωτοπορίας (πάνω, Γκούσταβ Κλούτσις, εξώφυλλο για το περιοδικό «Μπριγάδα Καλλιτεχνών», 1931) εκτίθενται 54 αφίσες από την εξέγερση του Χάρβαρντ. © ΚΡΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ – ΣΥΛΛΟΓΗ ΚΩΣΤΑΚΗ