50 χρόνια από το «Δικαίωμα στην Πόλη»

Επιλεγμένα αποσπάσματα από το βιβλίο του βρεττανού γεωγράφου Ντέϊβιντ Χάρβεϊ «Εξεγερμένες πόλεις» (2012, εκδόσεις ΚΨΜ) με αφορμή την συμπλήρωση 50 χρόνων από την δημοσίευση του βιβλίου του γάλλου φιλόσοφου και κοινωνιολόγου Ανρί Λεφέβρ «Δικαίωμα στη πόλη».

Παρουσίαση: Πάνος Τότσικας

Ντεϊβιντ Χάρβεϊ: Το όραμα του Ανρί Λεφέβρ

Ο Ανρί Λεφέβρ, στο θεμελιώδες έργο του «Το δικαίωμα στη πόλη» (1967) υποστήριξε πως το δικαίωμα αυτό αποτελούσε ταυτόχρονα κραυγή και αίτημα. Η κραυγή ήταν η απάντηση στον υπαρξιακό πόνο μιας κρίσης μαρασμού που υφίστατο η καθημερινή ζωή στην πόλη.Το αίτημα ήταν στην πραγματικότητα ένα πρόταγμα να κοιτάξει κανείς κατάματα την κρίση και να δημιουργήσει μια εναλλακτική ζωή στην πόλη λιγώτερο αποξενωμένη, περισσότερο εποικοδομητική και παιγνιδιάρικη, αλλά, και συγκρουσιακή, διαλεκτική, ανοιχτή σε διεργασίες, σε αντιπαραθέσεις…

Σύμφωνα με τον Ντέϊβιντ Χάρβεϊ, η ιδέα του δικαιώματος στην πόλη γενιέται βασικά στους δρόμους, στις γειτονιές, ως κραυγή καταπιεσμένων ανθρώπων για επιβίωση σε εποχές απελπισίας…

Το βασικό συμπέρασμα του Λεφέβρ ήταν ότι η πόλη που ξέραμε και ονειρευόμασταν κάποτε, εξαφανιζόταν με γρήγορους ρυθμούς και δεν θα μπορούσε να επανέλθει ξανά στην -παλιά της μορφή …Η παραδοσιακή μορφή της πόλης έχει εξοντωθεί από την αχαλίνωτη καπιταλιστική ανάπτυξη, θύμα μιας ακατάπαυστης ανάγκης να απορροφηθεί το υπερσυσσωρευμένο κεφάλαιο στην ατέρμονα και κατακλυσμιαία επέκταση της πόλης, ανεξάρτητα από κοινωνικές, περιβαλλοντικές, ή πολιτικές επιπτώσεις. Ο Λεφέβρ υποστηρίζει ότι πολιτική μας υποχρέωση είναι να οραματιστούμε και να ανασυστήσουμε ένα εντελώς διαφορετικό είδος πολης, έξω από το απεχθές χάος ενός κεφαλαίου που ωθεί στην ανεξέλεγκτη παγκοσμιοποίηση και αστικοποίηση. Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί να συμβεί χωρίς τη δημιουργία ενός ισχυρού αντικαπιταλιστικού κινήματος που θα έχει στόχο του τον μετασχηματισμό της καθημερινής ζωής στην πόλη.

Ο Λεφέβρ γνώριζε πολύ καλά από την ιστορία της Παρισινής Κομμούνας ότι ο σοσιαλισμός, ο κομμουνισμός ή ακόμα και ο αναρχισμός σε μια πόλη αποτελεί μια ανέφικτη πρόταση… Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να γυρίσουμε την πλάτη μας στην πόλη ως εκκολαπτήριο επαναστατικών ιδεών και κινημάτων… (Θεωρούσε) ότι εκείνοι που οικοδομούν και συντηρούν τη ζωή της πόλης έχουν πρωταρχικό δικαίωμα σε εκείνο που παράγουν και ότι μια από τις διεκδικήσεις τους είναι το αναφαίρετο δικαίωμα να φτιάξουν μια πόλη όπως την επιθυμούν….

Ο Λεφέβρ κατάλαβε πολύ καλά, ιδίως μετά την μελέτη του με τίτλο «Η Κομμούνα του Παρισιού» που κυκλοφόρησε το 1965, ότι τα επαναστατικά κινήματα συχνά, αν όχι πάντοτε, προσλαμβάνουν μια διάσταση πόλης. Αυτό τον οδήγησε αμέσως σε ρήξη με το Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο υποστήριζε ότι το προλεταριάτο των εργοστασίων αποτελούσε την δύναμη που θα ηγούνταν μιας επαναστατικής αλλαγής. Με την μπροσούρα για «το Δικαίωμα στην πόλη» που δημοσίευσε το 1967, ο Λεφέβρ είχε ως στόχο του να προκαλέσει την παραδοσιακή μαρξιστική συλλογική η οποία ποτέ δεν είχε αποδώσει στην πραγματικότητα της πόλης ιδιαίτερη σπουδαιότητα στο πλαίσιο της επαναστατικής στρατηγικής. Ο Λεφέβρ, επικαλούμενος την «εργατική τάξη» ως παράγοντα επαναστατικής αλλαγής υπονοούσε σιωπηρά ότι η επαναστατική εργατική τάξη αποτελούνταν από εργάτες των πόλεων και όχι αποκλειστικά από βιομηχανικούς εργάτες…Ωστόσο ένα μεγάλο μέρος της παραδοσιακής Αριστεράς εξακολουθεί να δυσκολευεται να αντιληφθεί την επαναστατική δυναμική κοινωνικών κινημάτων πόλης. Συχνά απαξιώνονται ως απλώς ρεφορμιστικές προσπάθειες αντιμετώπισης συγκεκριμένων (και όχι συστημικών) ζητημάτων, και ως εκ τούτου δεν θεωρούνται ούτε επαναστατικά ούτε γνήσια ταξικά κινήματα.

…Είναι άραγε η αναζήτηση του δικαιώματος στη πόλη αναζήτηση μιας χίμαιρας; Σίγουρα, αν μιλήσουμε με καθαρά υλικούς όρους. Οι πολιτικοί αγώνες όμως εμπνέονται τόσο από οράματα όσο και από πρακτικά ζητήματα… Στην «Συμμαχία για το δικαίωμα στην πόλη» (ΗΠΑ, 2007) αναζητήθηκε ένας σαφέστερος και ευρύτερος ορισμός του δημόσιου, που δεν περιλαμβάνει μόνο την πραγματική πρόσβαση στον λεγόμενο δημόσιο χώρο, αλλά και την δημιουργία νέων κοινών χώρων για κοινωνικοποίηση και πολιτική δράση….

Το θέμα που θέτει ο Λεφέβρ είναι ότι υπάρχουν πολύπλευρες πρακτικές εντός του πλαισίου της πόλης οι οποίες βρίθουν εναλλακτικών δυνατοτήτων. Η έννοια της ετεροτοπίας του Λεφέβρ σκιαγραφεί οριακούς κοινωνικούς χώρους δυνατοτήτων, όπου «κάτι διαφορετικό» είναι όχι μόνο πιθανό αλλά και θεμελιώδους σημασίας για τον προσδιορισμό επαναστατικών τροχιών.Αυτό το «κάτι διαφορετικό» δεν προκύπτει απαραιτήτως από κάποιο συνειδητό σχέδιο, αλλά περισσότερο από εκείνο που οι άνθρωποι κάνουν, νιώθουν, διαισθάνονται ναι κατορθώνουν να αρθρώσουν καθώς αναζητούν νόημα στην καθημερινότητά τους. Τέτοιου είδους πρακτικές δημιουργούν ετεροτοπικούς χώρους παντού. Δεν χρειάζεται να περιμένουμε τη μεγάλη επανάσταση για να δημιουργήσουμε τέτοιους χώρους. Η θεωρία του Λεφέβρ για τα επαναστατικά κινήματα ακολουθεί την αντίστροφη πορεία: την αυθόρμητη σύμπραξη σε μια στιγμή «εισβολής», τότε που ανόμοιες ετεροτοπικές ομάδες ξαφνικά συνειδητοποιούν, έστω και για μια φευγαλέα στιγμή, τις δυνατότητες που έχει η συλλογική δράση να δημιουργήσει κάτι ριζικά διαφορετικό.

Ο Λεφεβρ συμβολίζει τη σύμπραξη αυτή στην αναζήτηση της κεντρικότητας. Η παραδοσιακή κεντρικότητα της πόλης έχει καταστραφεί. Υπάρχει όμως μια παρόρμηση και μια επιθυμία να απονατασταθεί, που εκδηλώνεται ξανά και ξανά για να δημιουργήσει μεγαλεπήβολα πολιτικά αποτελέσματα, όπως είδαμε πρόσφατα να συμβαίνει στις κεντρικές πλατείες τιυ Καϊρου, της Μαδρίτης, της Αθήνας, της Βαρκελώνης, ασκόμη και στο πάρκο Ζούκοτι της Νέας Υόρκης. Πως αλλιώς και που αλλού μπορούμε να συμπράξουμε ώστε να αρθρώσουμε τις συλλογικές κραυγές και τα αιτήματά μας;

(Όμως)…κάθε αυθόρμητη εναλλακτική στιγμή οραματισμού είναι φευγαλέα. Αν δεν παγιδευτεί στο χείμαρο, τότε σίγουρα θα περάσει (όπως είδε ο ίδιος ο Λεφέβρ να συμβαίνει στους δρόμους του Παρισιού, το 1968). Το ίδιο ισχύει για τους ετεροτοπικούς χώρους της διαφοράς, οι οποίοι αποτελούν φυτώρια επαναστατικών κινημάτων… (Ωστόσο), ομάδες ανομίας συγκροτούν (επίσης) ετεροτοπικούς χώρους, οι οποίοι τελικά ανακτώνται από την κυρίαρχη πρακτική.

… Καταλήγοντας, ο Ντέϊβιντ Χάρβει επισημαίνει: Ο Λεφέβρ είχε συνειδητοποιήσει πολύ καλά την δύναμη και την εξουσία των κυρίαρχων πρακτικών και αναγνώριζε ότι απώτατο έργο είναι η εξάλειψη των πρακτικών αυτών μέσα από ένα πολύ ευρύτερο επαναστατικό κίνημα. Πρέπει να ανατραπεί και να αντικατασταθεί ολόκληρο το καπιταλιστικό σύστημα της αέναης συσσώρευσης, μαζί με τις συνδεόμενες δομές της εκμεταλλευτικής ταξικής και κρατικής εξουσίας. Η διεκδίκηση του δικαιώματος στην πόλη είναι ένας σταθμός στην πορεία προς την επίτευξη αυτού του στόχου. Δεν μπορεί να αποτελέσει αυτοσκοπό, ακόμα και αν φαντάζει όλο και περισσότερο σαν ένα από τα πλέον ευοίωνα μονοπάτια προς αυτόν.

Το δικαίωμα στην πόλη

...Το δικαίωμα στην πόλη είναι κάτι πολύ περισσότερο από το δικαίωμα ατομικής ή ομαδικής πρόσβασης στους πόρους της πόλης: είναι το δικαίωμα να την αλλάξουε και να την επανεφεύρουμε σύμφωνα με τις επιθυμίες μας. Επιπλέον, είναι περισσότερο συλλογικό παρά ατομικό δικαίωμα, εφόσον η επανεφεύρεση της πόλης μοιραία εξαρτάται από την άσκηση συλλογικής εξουσίας στις διαδικασίες αστικοποίησης. Η ελευθερία να δημιουργούμε και να επαναδημιουργούμε τον εαυτό μας και την πόλη μας είναι, (συμφωνα με τον Ντέϊβιντ Χάρβεϊ), ένα από τα πολυτιμότερα και ταυτόχρονα ένα από τα πιο παραμελημένα ανθρώπινα δικαιώματά μας.

…Οι πόλεις από το ξεκίνημά τους, προέκυψαν μέσα από τη γεωγραφική και κοινωνική συγκέντρωση πλεονάζοντος προϊόντος. Ως εκ τούτου η αστικοποίηση ανέκαθεν υπήρξε, από μιά άποψη ταξικό φαινόμενο, μια που τα πλεονάσματα αντλούνται από κάπου και από κάποιους, ενώ ο έλεγχος της χρήσης του πλεονάσματος βρίσκεται συνήθως στα χέρια λίγων…Σύμφωνα με τον Μαρξ, ο καπιταλισμός βασίζεται στη συνεχή αναζήτηση της υπεραξίας (κέρδος). Για να μπορούν όμως οι καπιταλιστές να παράγουν υπεραξία, πρέπει πρώτα να παράγουν πλεονάζον προϊόν. Αυτό σημαίνει ότο ο καπιταλισμός παράγει ασταμάτητα το πλεονάζον προϊόν που απαιτεί η αστικοποίηση. Ισχύει όμως και το αντίστροφο. Ο καπιταλισμός χρειάζεται την αστικοποίηση για να απορροφά τα πλεονάζοντα προϊόντα που συνεχώς παράγει. Με τον τρόπο αυτό, προκύπτει μια εσωτερική σχέση μεταξύ της ανάπτυξης του καπιταλισμού και της αστικοποίησης.

…Η πρόσφατη ριζική επέκταση της διαδικασίας της πόλης έχει επιφέρει απίστευτες αλλαγές στον τρόπο ζωής. Η ποιότητα της ζωής στην πόλη αποτελεί εμπόρευμα για όσους έχουν χρήματα , όπως και η ίδια η πόλη, σε έναν κόσμο όπου ο καταναλωτισμός, ο τουρισμός, οι βιομηχανίες πολιτισμού και γνώσης καθώς και η συνεχής προσφυγή στην οικονομία του θεάματος έχουν μετατραπεί σε βασικές πτυχές της πολιτικής οικονομίας των πόλεων

…Υπ’αυτές τις συνθήκες, γίνεται όλο και δυσκολότερο να συντηρηθούν τα ιδανικά της ταυτότητας της πόλης, της ιδιότητας του πολίτη,της αίσθησης του ανήκειν, μιας συνεκτικής πολιτικής για την πόλη, τα οποία ήδη απειλούνται από την διαδεδομένη δυσφορία για την ατομικιστική νεοφιλελευθερη πολιτική. Ακόμη και η ιδέα ότι η πόλη μπορεί να λειτουργήσει ως συλλογικό πολιτικό σώμα, ως μέρος μέσα από το οποίο θα μπορούσαν να προκύψουν προοδευτικά κοινωνικά κινήματα, φαντάζει, επιφανειακά τουλάχιστον, όλο και πιο ανέφικτη….Υπάρχει άραγε κάποια εναλλακτική για την πόλη και, αν ναι, από πού θα μπορούσε να προέλθει;

…(Στις σημερινές πόλεις) τα κινήματα αντίστασης, που είναι πολλά ανά τον κόσμο, σε καμμιά περίπτωση δεν συνδέονται στενά μεταξύ τους. Πολλά μάλιστα δεν έχουν καμία σχέση το ένα με το άλλο. …Αν όμως αυτά τα διάφορα κινήματα αντίστασης ενώνονταν κατά κάποιο τρόπο – συνασπίζονταν, για παράδειγμα, γύρω από το σλόγκαν του «δικαιώματος στην πόλη» – τότε ποιά θα ήταν τα αιτήματά τους; Η απάντηση είναι αρκετά απλή: μεγαλύτερος δημοκρατικός έλεγχος στην παραγωγή και τη χρήση πλεονάσματος. Αφού η διαδικασία της πόλης αποτελεί σημαντική δίοδο αξιοποίησης, τότε το δικαίωμα στη πόλη συνίσταται στην καθιέρωση δημοκρατικού ελέγχου στην αξιοποίηση των πλεονασμάτων μέσω της αστικοποίησης…

…Το «δικαίωμα στην πόλη» βλέπουμε όλο και περισσότερο να πέφτει στα χέρια ιδιωτικών και ημιιδιωτικών συμφερόντων… (να) περιορίζεται υπερβολικά τις περισσότερες φορές στα χέρια μιας μικρής οικονομικής ελίτ που είναι σε θέση να διαμορφώνει την πόλη όλο και περισσότερο σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ανάγκες και επιθυνίες της. Το όλο νεοφιλελευθερο σχέδιο των τελευταίων τριάντα χρόνων ήταν στραμμένο προς την ιδιωτικοποίηση του ελέγχου επί του πλεονάσματος… Το βασικό επίτευγμα της νεοφιλελεύθερης επίθεσης ήταν να αποτρέψει την διεύρυνση του κρατικού μεριδίου επί του πλεονάσματος, με τον τρόπο που κατάφερε αυτό να διευρυνθεί κατά τη δεκαετία του 1960.

…Το πανάρχαιο ερώτημα είναι ποιός καθορίζει την εσωτερική σχέση ανάμεσα στην αστικοποίηση και την παραγωγή και αξιοποίηση του πλεονάσματος. Ίσως τελικά να είχε δίκιο ο Λεφέβρ όταν επέμενε ότι στην εποχή μας η επανάσταση πρέπει να είναι επανάσταση των πόλεων – διαφορετικά δεν θα μπορέσει να υπάρξει.