Τετάρτη 29 Ιανουαρίου 2014

Η Αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα, από το 1960 ως το 1990. (Μέρος Γ)

Η αριστερή ιδεολογία στην Πολεοδομία στην «Άνοιξη του '60». (mega αφιέρωμα) αναδημοσιευμένο από το http://www.greekarchitects.gr/ του Γεωργίου Μ.Σαρηγιάννη, τα δύο προηγούμενα μέρη τα είχαμε αναρτήσει ένα χρόνο πριν

 Η Αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα, από το 1960 ως το 1990. (Μέρος Β)
Η Αριστερή Ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα, από το 1960 ως το 1990. (Μέρος Α)

ΜΕΡΟΣ Γ.
Η αριστερή ιδεολογία στην Πολεοδομία στη Δικτατορία
Ιστορικό πλαίσιο, περιοδολόγηση της εποχής
Οικονομία
Πολιτική
Κοινά γνωρίσματα ανωμάλων εποχών
Η αριστερή Ιδεολογία γενικά, και στην Πολεοδομία
Το γενικότερο πολιτιστικό πλαίσιο στην Επταετία
Η Ιδεολογία στην Πολεοδομία
Το περιρρέον ιδεολογικό πλαίσιο
Η ιδεολογία των «πρωτοπορειακών» πολεοδόμων
Γεγονότα στον πολεοδομικό χώρο -οι δημόσιες υπηρεσίες
Πολεοδομικές Αποφάσεις και ενέργειες
ΑΝ395 περί αυξήσεως των ΣΔ, η πολιτική του ΕΟΤ, το ΝΔ1003/71 περί ενεργού πολεοδομίας, το ΝΔ 1262/72 περί Ρυθμιστικών Σχεδίων, το ΕΤΕΡΠΣ, το 15ετές Πρόγραμμα, ο ΚΟΚ του 1973, οι αναθέσεις των Ρυθμιστικών Σχεδίων. Συμπεράσματα για την ιδεολογία των ΡΣ
Το περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα
Το Δελτίο του ΣΑΔΑΣ
Το περιοδικό «Αρχιτεκτονική»
Οι σπουδές στο ΕΜΠ και η ιδεολογία που διαμόρφωναν
Φοιτητικές εργασίες, στην Εδρα Πολεοδομίας
Ευχαριστίες
Μερικές συμπληρώσεις και διορθώσεις στο Α. και Β. Μέρος
1.η ιδεολογική χειραγώγηση, 2. για το περιοδικό Σύγχρονα Θέματα, 3. για την δράση της δημοτικής παράταξης του Νίκου Κιτσίκη, 4. η ιδεολογία των σχεδίων Δοξιάδη, 5. αστική ιδεολογική διαφώτιση από καθηγητές του ΕΜΠ του '60, 6. το Πρόγραμμα του ΕΑΜ του 1945
ΜΕΡΟΣ Δ.
Η αριστερή ιδεολογία στην Πολεοδομία στη Μεταπολίτευση
Γενικά συμπεράσματα
ΜΕΡΟΣ Γ.
Η αριστερή ιδεολογία στην δικτατορία. 1967-1974
Ιστορικό πλαίσιο - Περιοδολόγηση της εποχής
Γιά την δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967, από ποιές δυνάμεις έγινε, ποιός ήταν ο ρόλος των συμμάχων και των μυστικών τους υπηρεσιών, των Ανακτόρων και των πολιτικών, είναι μια μεγάλη ιστορία με διάφορες απόψεις, και προφανώς εκφεύγει από το αντικείμενο της παρούσης. Αυτό που εμείς εδώ εξετάζουμε είναι αφ' ενός τα συμβάντα στον πολεοδομικό τομέα, και αφ' ετέρου τις ιδεολογίες που αναπτύχθηκαν γενικά και ειδικότερα στην Αριστερά, στον πολιτικό τομέα και βεβαίως κυρίως στην πολεοδομία. Γενικά πάντως, ας έχουμε ως ιστορικό οδηγό τις ακόλουθες φάσεις της περιόδου:
α. η φάση της επικράτησης, χαρακτηρίζεται από εκκαθαρίσεις εσωτερικών και εξωτερικών της εχθρών, η φάση αυτή λήγει στις αρχές του 1968 όπου έχει ολοκληρωθεί η εκκαθάριση των λογαριασμών της με τα Ανάκτορα (13.12.67 βασιλικό πραξικόπημα και διορισμός Γ.Ζωϊτάκη ως αντιβασιλέα) και την «χούντα των στρατηγών» καθώς και οι εκκαθαρίσεις (Φλεβάρης-Απρίλης 1968), στις Ενοπλες Δυνάμεις κυρίως, αλλά και στον Δημόσιο τομέα και τα ΑΕΙ με τις Θ. και Ι. Συντακτικές Πράξεις του 1967.

1. Το Βασιλικό Διάταγμα 280/21.4.1967 με το οποίο εγκαθιδρύεται η πρώτη δικτατορία της 21ης Απριλίου 1967. Στο ίδιο ΦΕΚ και η σύσταση των έκτακτων στρατοδικείων (συμβολικά άραγε;!!!) Ακόμη δεν υπήρχε Κυβέρνηση αλλά «υπουργικό Συμβούλιο» από τον «Πρόεδρο» Κ.Κόλια (γνωστός δικαστικός, καταδικασμένος για παράνομες παρεμβάσεις στην υπόθεση της δολοφονίας Λαμπράκη) και τους στρατιωτικούς: «Αντιπρόεδρος» Γ.Σπαντιδάκης και «μέλη» η γνωστή τριανδρία.


2. Η Θ. Συντακτική Πράξη (22.7.1967) για απολύσεις λόγω μη Νομιμοφροσύνης. Στηρίζεται σε πολλά και στον μεταξικό Νόμο 375/1936 και στον εμφυλιοπολεμικό A.Ν. 516/1948. 3. Η Ι. Συντακτική Πράξη (31.8.1967) για απολύσεις  λόγω έλλειψης ηθικού κύρους και άλλων τινών. Όπως και η Θ. ΣΠ, απαγορεύει την προσφυγή σε δικαστήρια ή το ΣτΕ του απολυόμενου πολίτη.

4. Η ΚΑ. Συντακτική Πράξη (13.3.1968) που έδινε την δυνατότητα «επανάκρισης» των απολυθέντων ή υποβιβασθέντων κλπ βάσει των Θ. και Ι. ΣΠ, είναι αμφίβολο πόσοι απολυθέντες υπέβαλαν αίτημα επανεξέτασης (και γιά πόσους από αυτούς έγινε δεκτό). Προφανώς η ΣΠ αυτή εκδόθηκε τυπικά για να προσδώσει «αίσθημα Δικαιοσύνης» στην δικτατορία, αλλά κυρίως για να επαναπροσληφθούν όσοι θα έδιναν γή και ύδωρ και «όρκους υποταγής».

β. η φάση της χούντας, που ήταν σίγουρη για την παντοδυναμία της,  κράτησε από το 1968 μέχρι το 1971, στην φάση αυτή πραγματοποιήθηκαν και τα περισσότερα νομοθετήματα και έργα στην περιοχή της Οικονομίας (τουριστική πολιτική, πολεοδομικά νομοθετήματα, Προγράμματα 15ετίας κ.α. (κάποια έγιναν με σχετική καθυστέρηση όπως ο Νόμος περί Ρυθμιστικών Σχεδίων του 1972 ή ο ΓΟΚ του 1973, αλλά ουσιαστικά ανήκουν σε αυτή την περίοδο.
γ. η περίοδος της λεγόμενης «πορείας προς την ομαλοποίηση»: Συμβουλευτική (22 Ιαν. 1971), κατάργηση πιστοποιητικών Κοινωνικών Φρονημάτων (6.10.1971), εκδίωξη Ζωϊτάκη και μετακίνηση στην  αντιβασιλεία του  Γ. Παπαδόπουλου (21.3.1972)
δ. η πτώση, η οποία χαρακτηρίζεται από αύξηση της Αντίστασης αλλά και τις αγωνιώδεις  προσπάθειες του Παπαδόπουλου να περάσει γρήγορα σε πολιτική κυβέρνηση προφανώς μέσα από αντικρουόμενες έντονες πιέσεις εσωτερικές (των επιτελών του) ή εξωτερικές (των ξένων δυνάμεων) και προς τις δύο αντίθετες κατευθύνσεις, της διατήρησης του status quo της «εθνοσωτηρίου» ή της «ομαλοποίησης»: Νομική (Φεβρ. 1973), Κίνημα στο «Βέλος» (23 Μαϊου 1973), κατάργηση Βασιλείας (1.6.1973), Δημοψήφισμα (29.7.73), κήρυξη Δημοκρατίας με Πρόεδρο τον Γ.Παπαδόπουλο (ορκωμοσία του ως Προέδρου Δημοκρατίας, 19.8.1973), άρση Στρατιωτικού Νόμου (ΠΔ167/20.8.1973), Αμνηστεία (ΠΔ168/20.8.1973), Κυβέρνηση Μαρκεζίνη (1.10.1973), Πολυτεχνείο (17.11.1973), δικτατορία του Ιωαννίδη (25.11.1973), τα γεγονότα στην Κύπρο (Ιούλιος 1974), πτώση της Χούντας (24.7.1974).

5. Αριστερά το ΦΕΚ 118Α της 1ης Ιουνίου 1973 χωρίς εθνόσημο με το οποίο εγκαθιδρύεται η Δημοκρατία (σούπερ ή ρέγκουλαρ ; που αναρωτιόταν ο Μητρόπουλος) και 6. δεξιά το επόμενο ΦΕΚ 119Α της ίδιας ημερομηνίας με το σύμβολο της Χούντας, όπου δημοσιεύεται  το Διάγγελμα του Παπαδόπουλου. Είναι χαρακτηριστικό στο ΦΕΚ της εγκαθίδρυσης της «Δημοκρατίας», ότι πρώτα αυτή εγκαθιδρύεται, και μετά αποφασίζει ο Λαός με Δημοψήφισμα για τις ...λεπτομέρειες του  Πολιτεύματος !

7. και 8. «το πολίτευμα είναι δεδομένο». Σκίτσα του Κ.Μητρόπουλου από τα Νέα , 13 και 16 Ιουνίου 1973

9. το ΦΕΚ της εγκαθίδρυσης της δεύτερης δικτατορίας -του αφανούς Ιωαννίδη, (ΦΕΚ 311 / 25.11.1973), και 10. δίπλα, της αποκατάστασης της Δημοκρατίας με τον διορισμό της κυβέρνησης Καραμανλή (ΦΕΚ 210 / 24 Ιουλίου 1974) Στα ΦΕΚ το σύμβολο της Χούντας, υπήρχε μέχρι και την 1 Αυγούστου 1974 (ΦΕΚ 213/1.8.1974 «Περί αποκαταστάσεως της δημοκρατικής νομιμότητος...», μετά τυπώνονταν χωρίς σύμβολο, και τέλος από το ΦΕΚ 107Α/ 7 Ιουνίου 1975 τοποθετήθηκε το  σημερινό εθνόσημο της Δημοκρατίας. Σημειώνεται ότι το σύμβολο της χούντας στην δεύτερη δικτατορία είναι άψογα σχεδιασμένο σε αντίθεση με της πρώτης που είναι σχεδιαστικά πρόχειρο !

Στις τέσσερεις αυτές φάσεις εντάσσεται και η Αντίσταση, με τις διάφορες μορφές που έπαιρνε, από προσωπικές ηρωϊκές πράξεις μέχρι οργανωμένη δράση, μικρών ή μεγαλύτερων ομάδων, ή πολιτικών παρατάξεων, και φυσικά, με διαφορετικούς στόχους : από την αποκατάσταση της Βασιλείας, ή της Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας μέχρι την ανατροπή του υφιστάμενου Κοινωνικού Συστήματος, και βέβαια όλοι ετοιμάζονταν για την «επόμενη ημέρα» την οποία έβλεπαν προφανώς διαφορετικά ανάλογα με το πολιτικό τους πλαίσιο, αλλιώς ο Καραμανλής, αλλιώς ο Παπανδρέου, αλλιώς τα άλλα κόμματα και βέβαια τα πολιτικά παιχνίδια που παίζοταν, ιδίως από τους μεγάλους ήταν τεράστια, εντός και εκτός Ελλάδας.
Προφανώς έχουν γραφεί τόμοι αναλύσεων που συσχετίζουν τα γεγονότα με τις πολιτικές και στρατιωτικές επιδιώξεις των ξένων δυνάμεων στην Ανατολική Μεσόγειο και άλλα, και φυσικά δεν είναι το αντικείμενο αυτής της μελέτης.
Μπορούμε όμως να περιγράψουμε ένα πολύ γενικό πλαίσιο οικονομικής και πολιτικής ιστορίας εκείνης της εποχής, για να έχουμε μια αναφορά στον περιβάλλοντα οικονομικό και ιστορικό χώρο:
Στην οικονομία, είχαμε την κατάργηση του «κανόνα χρυσού» ο οποίος είχε θεσμοθετηθεί στο Bretton Woods το 1944 και ο οποίος καθόριζε σταθερή σχέση χρυσού-δολλαρίου (και έμμεσα και των άλλων νομισμάτων) καθώς επίσης και την σχέση κυκλοφορούντος χαρτονομίσματος και αποθεμάτων χρυσού κάθε κράτους. Αυτό έγινε μονομερώς στις 15.8.1971 από τις ΗΠΑ με ανακοίνωση του Προέδρου Richard Nixon, εν όψει της δραματικής εξάντλησης των αποθεμάτων χρυσού των ΗΠΑ, και την απόφαση την αποδέχτηκε το ΔΝΤ στις 13.6.1974. Η πράξη αυτή, χαρακτηρίζεται ως «ουσιαστικό βήμα προς την χρηματοοικονομική παγκοσμιοποίηση»[1]
Τα γεγονότα μετά από αυτό, δεν θα πρέπει να είναι άσχετα, όπως οι νομισματικές κερδοσκοπίες, ακόμη και η πετρελαϊκή Κρίση του 1973, με ό,τι αυτά συνεπάγονταν στις εσωτερικές οικονομίες των διαφόρων κρατών.


11. Γελοιογραφία του Κ.Μητρόπουλου (ΤΑ ΝΕΑ  15.2.1973), μόνο που δεν ήταν έτσι, η πετρελαϊκή Κρίση, ξεπεράστηκε γρήγορα και μάλιστα σε όφελος τόσο των πετρελαϊκών εταιρειών όσο και των ΗΠΑ.

Eνα δεύτερο βήμα έγινε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 από τον Ronald Reigan και την Margaret Thatcher με την απελευθέρωση των χρηματιστηριακών συναλλαγών (χρηματοοικονομικών αγορών)[2], το οποίο σηματοδότησε έναν άνευ ορίων κρατικό δανεισμό από τις τράπεζες και ταυτόχρονα την έκδοση κρατικών ομολόγων για την αποπληρωμή τους, αλλά αυτό είναι έξω από την εποχή που μελετάμε.  Μπορούμε όμως να πούμε ότι πηγαίνουμε με γοργούς ρυθμούς στην κυριαρχία του τραπεζοπιστωτικού συστήματος και σε έναν Καπιταλισμό που διακρίνεται για την άμετρη αναρχία και κερδοσκοπία και μάλιστα έξω από την παραγωγή, σε πλασματικής αξίας Κεφάλαιο[3] και  «προϊόντα»[4] χρηματιστηριακής πλέον μορφής για τα οποία θα μιλήσουμε στο επόμενο άρθρο, στο Δ.Μέρος.
Σίγουρα η σημερινή κατάσταση, ξεκίνησε από το 1971, με την νομοτελειακή στροφή του Καπιταλισμού στον χρηματιστηριακό  «τομέα παραγωγής», αυτό που είχε προβλέψει ο Μαρξ ήδη από τον 19ο αιώνα και είχε χαρακτηρίσει τον ρόλο της Πίστης ως «...ολόκληρο σύστημα αγυρτείας και απάτης σχετικά με τις ιδρύσεις, την έκδοση μετοχών, και το εμπόριο μετοχών...»[5]. Γιά την Ευρώπη και φυσικά και για την Ελλάδα, ακόμη δεν είχαν σοβαρές επιπτώσεις τα γεγονότα αυτά, και τα «μέτρα»  π.χ. που έλαβε η Κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει την πετρελαϊκή κρίση του '73 (11 Ιανουαρίου 1974, μονά-ζυγά και αύξηση της τιμής του πετρελαίου) αντιμετωπίστηκαν με αγορά δεύτερου αυτοκινήτου ώστε να κυκλοφορούμε και με τα μονά και με τα ζυγά, ο Μποστ είχε σχεδιάσει και σχετικό σκίτσο:
«Οσάφτος όσοι εξ ημών τυνχάνουν οδηγών
Οσάκης βγένουν οι μονοί, να μένουν των ζυγών
Και τόρα με τον πόλεμον που έχομαι και κρίση
Το όριον ταχήτητος καθείς ν' ακολουθήση» [6]

12. Μποστ. Η κρίσις των πετρελαίων. Σκίτσα 73-74, Αθήνα 1996. (Το σκίτσο πρέπει να είναι του Ιανουαρίου του 1974, και τα «καρφιά» ποικίλα, για στρατιωτικό Νόμο, Πολυτεχνείο κ.α. -το κείμενο περιλαμβάνει συνολικά 74 στίχους).
Σημειώνεται ότι το μέτρο αυτό είχε νομοθετηθεί και επί δικτατορίας του Μεταξά λόγω του επεικείμενου πολέμου και των αναγκών σε καύσιμα τον Σεπτέμβρη του 1939 και αφορούσε μόνον τα ταξί στις εργάσιμες μέρες[7] και επαναλήφθηκε το 1979 -μόνιμο πλέον, όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο.
Στην πολιτική Ιστορία. Επαναλαμβάνεται και πάλι ότι το θέμα μας είναι η «Ιδεολογία της Αριστεράς στην Πολεοδομία», αλλά νομίζω ότι κάποιες ιστορικές διευκρινήσεις είναι απαραίτητες. Η εποχή πριν το '67 και στην διάρκεια της δικτατορίας, χαρακτηρίζεται από εντάσεις στο σύνολο του καπιταλιστικού κόσμου, οι οποίες ξεσπάν με διάφορους τρόπους ή και οδηγούν σε συγκεκριμένα γεγονότα. Τέσσερα θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς τα κέντρα εντάσεων:
Στην Μέση Ανατολή με τις διαδοχικές πολεμικές επιχειρήσεις Ισραήλ και γειτόνων του όπως ο «πόλεμος των 6 ημερών» (6 έως 11 Ιουνίου 1967), ο «πόλεμος του Γιόμ Κιππούρ» (6 Οκτωβρίου 1973), ενδοαραβικές συγκρούσεις Παλαιστινίων και αραβικών κρατών (όπως ο «Μαύρος Σεπτέμβρης» του 1970 κ.α.), γεγονότα που σίγουρα επέδρασαν και στα ελληνικά πράγματα, ίσως και στην ίδια την κήρυξη της δικτατορίας του ΄67 και μάλλον σίγουρα στην δεύτερη δικτατορία του Νοέμβρη του 1973 η οποία και είναι άμεσα υπεύθυνη των γεγονότων της Κύπρου του 1974. Πρέπει η Κύπρος του Μακάριου να ήταν καρφί στο μάτι των ΗΠΑ εν όψει και εν μέσω των γεγονότων στην Ανατολική Μεσόγειο και οι προσπάθειες ανατροπής του Μακαρίου και της πολιτικής του ήταν συνεχείς, από τις σφαγές Τουρκοκυπρίων του 1964 που διέπραξε ο Γρίβας μετά τις εκλογές του 1964 (που έφεραν την Ενωση Κέντρου στην εξουσία) με καταστροφικές συνέπειες όχι μόνο για την Κύπρο, αλλά και την Ελλάδα και τον ελληνισμό της Κωνσταντινούπολης: στα γεγονότα του 1955 έφυγαν από την Πόλη λίγοι έλληνες υπολογίζονται 2-2500 σε σύνολο περίπου 70.000, μετά όμως τα γεγονότα του 1964 έφυγαν ή εκδιώχτηκαν περί τους 25.000, δρομολογώντας μια μακροπρόθεσμη έξοδο με αποτέλεσμα να έχουν μείνει τώρα περί τους 2-3000 από τους 70.000 του 1960[8]. Τα στοιχεία είναι ενδεικτικά διότι αναφέρονται στους «χριστιανούς ορθοδόξους τούρκους» στους οποίους περιλαμβάνονται και Σύροι και άλλοι, σε άλλες στατιστικές πάλι αναφέρονται ως «ελληνόφωνοι» όπου περιλαμβάνονται και οι τουρκοκρητικοί της ανταλλαγής της Συνθήκης της Λωζάννης, παρ' όλα αυτά όμως δείχνουν μιά αρκετά σαφή εικόνα.
Σημειώνεται ότι παρ' όλον τον «Διμέτωπο» και τις συνεχείς υποχωρήσεις στην Δεξιά που εφαρμόζει ο Γ.Παπανδρέου, οι προσπάθειες υπονόμευσής του από τις ελληνικές και ξένες μυστικές υπηρεσίες, τα Ανάκτορα και άλλους κύκλους (στρατιωτικούς, δικαστικούς κ.α.) ήταν συνεχείς (έκρηξη Γοργοπόταμου, καταστροφή ραδιοφωνικής κεραίας Μπογιατίου, γεγονότα Κύπρου, κ.α.) με κατάληξη τα γνωστά Ιουλιανά του 1965.
Ο πόλεμος του Βιετ-Ναμ από την μια μεριά, αλλά και από την άλλη η μεθοδική διάλυση και επαναφορά σε αστικά πλαίσια καθεστώτων του Τρίτου Κόσμου που είχαν περισσότερη ή λιγώτερη σοσιαλιστική κατεύθυνση, όπως στην Αίγυπτο του Νάσερ, άλλων χωρών της Αφρικής (Νιγηρία-Μπιάφρα, Κονγκό, Αιθιοπία, Τανζανία κ.α.), της Ινδονησίας του Σοεκάρνο, κ.α.. Επρόκειτο για μια πολύ μεθοδευμένη και μακροχρόνια επιχείρηση, ουσιαστικά διάλυσης του λεγόμενου «Τρίτου Κόσμου» και εγκαθίδρυσης της Νεοαποικιοκρατίας με μορφή στρατιωτικών δικτατοριών σε όλον σχεδόν τον Αφροασιατικό κόσμο, αλλά και σε άλλες περιοχές του πλανήτη με κορυφαίο το πραξικόπημα που ανέτρεψε τον Σαλβατόρ Αλλιέντε από την Χούντα του Πινοσέτ (11 Σεπτ. 1973), τραγική επαλήθευση της μαρξιστικής θεωρίας ότι η σοσιαλδημοκρατία δεν μπορεί να ανατρέψει το Σύστημα, ούτε και να φέρει σημαντικές αλλαγές, βλέπε και Βαϊμάρη του 1930. Η μεθοδευμένη αυτή δραστηριότητα, επεκτάθηκε και σε προσπάθειες ανατροπών στις σοσιαλιστικές χώρες, εμφανιζόμενη ως «εκδημοκρατικοποίηση» αλλά καθοδηγούμενη έντεχνα από ξένες μυστικές υπηρεσίες, όπως τα γεγονότα της Τσεχοσλοβακίας (21 Αυγούστου 1968), προοίμιο της γενικότερης ανατροπής του 1991 η οποία βρήκε ερείσματα στον εφησυχασμένο αλλά και διαβρωμένο σοσιαλιστικό κόσμο[9]. Συνεχείς εξεγέρσεις της νεολαίας σε όλον τον κόσμο, στις ΗΠΑ με αφορμή τον πόλεμο του Βιετ-Νάμ, και με αποκορύφωμα τον γνωστό «Μάη του ΄68» στην Γαλλία και τις μεταφορές του και σε άλλες χώρες, όπως ΗΠΑ και Δυτική Γερμανία ως κίνημα αμφισβήτησης του καπιταλιστικού κατεστημένου. Θα μιλήσουμε εκτενέστερα για τα γεγονότα αυτά, στα επόμενα κεφάλαια. Παράλληλα, έχουμε βίαιες ενέργειες, και όχι μόνο από επαναστατημένη νεολαία αλλά και από μυστικές υπηρεσίες με στόχο να αποπροσανατολίσουν, διαβρώσουν και τελικά να διαλύσουν το κίνημα, που ήδη είχε αρχίσει να εξαπλώνεται και σε ευρύτερα εργατικά στρώματα. Η ομάδα Baanter-Meinhof στην Δυτική Γερμανία, (RAF, Rote Arme Fraktion, η «φράξια του κόκκινου στρατού»), και οι «Ερυθρές Ταξιαρχίες» στην Ιταλία (Brigate rosse) αποτελούσαν τις πιο δυναμικές καταστάσεις, όμως θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί για τις τελευταίες στο κατά πόσο είχαν διαβρωθεί (κατ' άλλους και ιδρυθεί) από την CIA σε συνεργασία με τις ιταλικές μυστικές υπηρεσίες. Πολλά έχουν αποκαλυφθεί μετά την πάροδο δεκαετιών, και ιδίως μετά την δολοφονία του Aldo Moro (1978) την στιγμή που συζητούσε σχηματισμό Κυβέρνησης με το ΚΚΙ το οποίο είχε φθάσει στο 28% των ψήφων (7.5.1972), στην σφαγή της Μπολώνια (1980) και στις σχέσεις τους με την φασιστική οργάνωση Ρ2[10] και άλλα μεταγενέστερα γεγονότα, που ξεκινάν και ερμηνεύουν όμως την εποχή που μελετάμε.
Η πολιτική πλευρά της δικτατορίας
Εχουν εκπονηθεί πολλές μελέτες για την πολιτική πλευρά της δικτατορίας, αλλά η εντύπωση είναι ότι οι περισσότερες την βλέπουν είτε ως «μεμονωμένο και ατυχές συμβάν» είτε πιστεύουν ότι ευθύνονται ξένες Υπηρεσίες είτε ο εσωτερικός παράγων (Ανάκτορα, πολιτικές δυνάμεις κ.α.) ή ακόμη ότι φταίνε «κάποιοι θερμοκέφαλοι», ή «σταγονίδια» ή «νοσταλγοί και κατάλοιπα άλλων εποχών» κλπ. Όμως, όσο δεν συσχετίζουν το «συμβάν» αυτό με το όλο κοινωνικό σύστημα και το σύνολο του ιστορικού πλαισίου, νομίζω ότι χάνουν το πραγματικό νόημα αυτών που συνέβησαν στην επταετία. Τα όσα συνέβησαν δεν είναι τίποτα άλλο από την συμπύκνωση αυτών που θα συνέβαιναν σε «ομαλές κοινοβουλευτικές καταστάσεις» και τέτοιες συμπυκνώσεις είναι  περισσότερο από συνήθεις -κανόνας θα έλεγε κανείς- σε τέτοιες περιπτώσεις -πολεμικές περίοδοι, δικτατορίες, εποχές με έντονες πολιτικές και κοινωνικές αντιπαραθέσεις ή με έντονα οικονομικά προβλήματα. Ως τέτοιες εποχές μπορούν να θεωρηθούν ιστορικά για την Ελλάδα, η εποχή του 1921-1922 (πριν και κατά την Μικρασιατική Καταστροφή), του 1929-1932 (δεύτερη περίοδος Βενιζέλου, περίοδος θωράκισης της αστικής τάξης), του 1936-1941 (Μεταξάς), του 1941-1944 (Κατοχή), του 1945-1949 (Βάρκιζα-Εμφύλιος), του 1961-1963 (δεξιό παρακράτος, βία και νοθεία), του 1967-1974 (δικτατορία), του 2002-2004 (Ολυμπιάδα), και του σήμερα (Τρόϊκα και Μνημόνια).
Οι εποχές αυτές χαρακτηρίζονται πολιτικά από εντάσεις, και κτύπημα των λαϊκών αγώνων με ασυνήθιστη αγριότητα, επιτάχυνση των παροχών στο μεγάλο κεφάλαιο, έκδοση Νόμων και Διαταγμάτων σε όλους τους τομείς που ευνοούν όχι μόνο το μεγάλο κεφάλαιο αλλά ταυτόχρονα και τα μικροαστικά στρώματα που αυτές τις περιόδους περνάν μ' αυτόν τον τρόπο των «λαϊκών παροχών» στο σύνολό τους στην ολοκληρωτική αντίδραση στο πλευρό της εκάστοτε ανωμαλίας. Θα τα δούμε στην συνέχεια και αναλυτικότερα.
Η οικονομία της δικτατορίας.
Στα πλαίσια αυτά, δεν θα πρέπει να μας παραξενεύει και η οικονομική πολιτική της περιόδου 1967-1974, στην οποία στάθηκαν οι αστοί πολιτικοί, το μεγάλο κεφάλαιο και τα μικροαστικά στρώματα τόσο εχθρικά, που στην Μεταπολίτευση δεν ανέτρεψαν ούτε έναν Νόμο της !
- Ετσι, πρέπει να γνωρίζουμε για παράδειγμα ότι π.χ. το Δημόσιο Χρέος αυξήθηκε από 38,7 δις δρχ το 1967 σε 87,6 δις δρχ το 1973. Πόσο όμως αυξανόταν πρίν το 1967, και πόσο αυξήθηκε μετά, ιδίως μετά το 1981 και γύρω στο 2000; Ξεχάσαμε την καταστροφή της γεωργικής παραγωγής που επεβλήθηκε από την τότε ΕΟΚ, το ξερίζωμα των αμπελώνων, των ελαιόδενδρων, και τις «αποσύρσεις» στις χωματερές των εσπεριδοειδών ;;; [11]
- Ηδη άλλωστε μέσα στην επταετία, είχαμε μείωση των εξαγωγών γεωργικών προϊόντων από 63% σε 48% του συνόλου των εξαγωγών μας, πτώση του κατά κεφαλήν αγροτικού εισοδήματος από το 55% στο 43% του μέσου κατά κεφαλήν εθνικού εισοδήματος. Όμως η μείωση αυτή είχε αρχίσει πολύ πριν το '67 και συνεχίστηκε ακάθεκτη ιδίως στην Μεταπολίτευση, ακριβώς για τους παραπάνω λόγους, ήταν άλλωστε και η επίσημη πολιτική της τότε ΕΟΚ.
- Η φορολογική μεταρρύθμιση του 1968, έρριξε στις πλάτες των μικρών φορολογουμένων την αύξηση του μεριδίου τους στο σύνολο, από 27.4 του ΑΕΠ το 1966 στο 29.2 του ΑΕΠ το 1972, ενώ οι φόροι των επιχειρήσεων μειώθηκαν κατά 10,9 στην περίοδο 1972-1973, και τα έσοδα από τις ναυτιλιακές εταιρείες μειώθηκαν από 109 εκ.δρχ το 1968 σε 29 εκ. δρχ. το 1972 ! Η πολιτική αυτή, είχε αρχίσει ήδη από τα πρώτα μετεμφυλιοπολεμικά χρόνια και συνεχίστηκε με μεγαλύτερη ένταση στην Μεταπολίτευση, γιά σήμερα  δεν το συζητάμε !!!
- Στην δικτατορία θεσπίστηκαν ανάμεσα στα άλλα, δύο Νόμοι, ο ΑΝ 89/1967 (ΦΕΚ 132Α/1.8.1967) και ο συμπληρωματικός του 378/1968 (ΦΕΚ 82Α/17.4.1968), οι οποίοι δίνουν σειρά φοροαπαλλαγών, διευκολύνσεων, επιχορηγήσεων κ.α. προνομίων στο Μεγάλο Κεφάλαιο, τους εφοπλιστές και στις ξένες επιχειρήσεις. Είναι σαφές ότι πατέρας αυτών των νόμων είναι το περίφημο ΝΔ 2687/1953 «περί επενδύσεως και προστασίας κεφαλαίων εξωτερικού», και ...εγγόνια του, σειρά νόμων της Μεταπολίτευσης ως σήμερα, με κορυφαία την νομοθεσία περί fast-truck (N 3894/2010). Πάντως, μεγάλοι κεφαλαιούχοι, όπως ο Ωνάσης, ο Νιάρχος κ.α. παρ' όλες τις εξαγγελίες ακόμη και υπογραφές συμβάσεων (π.χ. γιά τα διϋλιστήρια πετρελαίου Συμβάσεις στις 20.5.1969 με Νιάρχο αντί Ωνάση ο οποίος είχε υπογράψει νωρίτερα Σύμβαση -και του Νιάρχου ακυρώθηκε στις 7.11.1971- , στις 26.7.1972 με Ανδρεάδη-Λάτση -ούτε αυτή η Σύμβαση υλοποιήθηκε- , τελικά δεν έφεραν κεφάλαια, όχι επειδή οι όροι ήταν κακοί αλλά επειδή η «αγορά» δεν τους ευνοούσε -ήδη λειτουργούσαν από το 1966 τα διϋλιστήρια της Esso-Pappas και εγκαινιαζόταν τα διϋλιστήρια της Motor Οil του Ομίλου Βαρδινογιάννη στις 11.11.1972 και και η αγορά θεωρείτο κορεσμένη, ο δε όμιλος Ανδρεάδη είχε στραφεί στα Ναυπηγεία Ελευσίνας τα οποία εγκαινιάστηκαν στις 27.8.1969. Το ίδιο μπορούμε να πούμε για την επενδυτική σύμπραξη Νιάρχου-Ωνάση η οποία θα έκανε επενδύσεις 800 εκ. δολλαρίων (200 ο Ν. και 600 ο Ω.) και η οποία επίσης ναυάγησε[12].
- Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών από μέσο πλεόνασμα 14,6 εκ.δολλ. στο διάστημα 1960-1966 αναστράφηκε σε μέσο έλλειμα 117 εκ. δολλ. στο διάστημα 1967-1973, αλλά και αυτή η πορεία ήταν συνεχής και πρίν, και μετά την δικτατορία, ιδίως με την ένταξή μας στην ΕΕ όπου άρχισαν να επιβάλλονται «ποσοστώσεις» στην παραγωγή, να κλείνουν κρατικές βιομηχανίες όπως τα ζαχαρουργεία κ.α. Σ' αυτό πρέπει να προσθέσουμε την σταδιακή καταστροφή δυναμικών κλάδων της ελληνικής οικονομίας (υφαντουργία, υποδηματοποιία, μηχανοκατασκευές, ναυπηγεία, μηχανοκατασκευές κ.α) είτε με την μεταφορά των δραστηριοτήτων σε χώρες φθηνού εργατικού δυναμικού -κυρίως της Νοτιοανατολικής Ασίας και Ανατολικής Αφρικής για εκείνη την περίοδο) είτε με την καταστροφή τους λόγω φθηνών εισαγωγών από τις ίδιες αυτές χώρες. Στην Μεταπολίτευση, η κατάσταση εντάθηκε δραματικά με την πολιτική αφ' ενός των «εξυγειάνσεων των προβληματικών επιχειρήσεων» και αφ' ετέρου της μεταφοράς ολόκληρων κλάδων βιομηχανίας στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, αλλά αυτό θα το δούμε στο επόμενο άρθρο, εδώ απλά τονίζουμε όχι απλά την συνέχεια αλλά την ένταση της καταστροφής.
- Πολλές από τις επενδύσεις ή τα εξαγγελόμενα έργα, είχαν ήδη αρχίσει πριν το 1967, ή άλλα αρχίσαν οι διαδικασίες τους στην επταετία και ολοκληρώθηκαν στην Μεταπολίτευση -η συνέχεια πριν, και μετά,  ήταν δεδομένη: αεροδρόμιο Σπάτων από τις 15.1.1971 (πρόταση των συμβούλων-εταιρειών Airways Engineering και Berths and Row), Σύμβαση με δύο αμερικανικές εταιρείες για το μετρό Αθηνών, 7.5.1973, πάρκινγκ στην Κλαυθμώνος από την εταιρεία ΞΕΚΤΕ 15.11.1971, στις 17.2.1971 αρχίζει λειτουργία του Καζίνο στο Μον Παρνές, και πλήθος άλλων μεσαίων και μεγάλων έργων.
- Ειδικότερα στα Δημόσια Εργα, το πεδίο ήταν πιά ελεύθερο για το κατασκευαστικό lobby όπου η κερδοσκοπία είχε αφηνιάσει ιδίως και μετά την αθώωση των περιπτώσεων που είχαν παραπεμθεί σε δίκη από το 1964 (βλ. στην συνέχεια). Αλλωστε ούτε στην Μεταπολίτευση ερευνήθηκε κανένα από τα σκάνδαλα της δικτατορίας στα Δημόσια Εργα, ούτε έπαθε τίποτα ούτε μία τρίχα εταιρείας ή εργολάβου από τις τόσες που είχαν καταγγελθεί για υπερβολικά κέρδη και σκάνδαλα επί δικτατορίας.

13. Πίνακας κερδοφορίας τεχνικών εταιρειών (πηγή: Ενημερωτικό Δελτίο 838/26.4.1975). κλασική περίπτωση γιγάντωσης των ήδη μεγάλων εταιρειών (συγκεντροποίηση κεφαλαίου), οι οποίες είχαν και τα περισσότερο τεράστια  κέρδη, κυρίως  από έργα τα οποία είχαν κατηγορηθεί ως «σκάνδαλα» (Μόρνος, Κλαυθμώνος, συγκεκριμένα λιμενικά και οδοποιία κ.α.). Η αύξηση των κερδών, δεν είναι ίδια σε όλες τις εταιρείες παρά μόνον σε ορισμένες όπως η ΕΔΟΚ και η ΕΤΕΡ, η ΞΕΚΤΕ, η Οδών και Οδοστρωμάτων κ.α. και είναι άμεση συνάρτηση από το μέγεθος της εταιρείας και τα συγκεκριμένα έργα που ανάλαβαν.

14. «Ελληνόπουλα» αναγνωστικό Γ.Δημοτικού, ΟΕΣΒ, 1947, Η Ανοιξη, και στην συνέχεια 15.  η ...  ( δι ) Ανοιξις από τον Μπόστ . Και για να μην έχουμε αυταπάτες, το «κατασκευαστικό lobby» υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει, ανεξάρτητα καθεστώτων, Δημοκρατίας ή Βασιλείας, Κοινοβουλευτισμού ή Δικτατορίας...... (το «Λαός-Εργα» έχει πολύ ψωμί, και για πολιτικούς, και για εργολάβους ! «...και παντού χαράς χοροί, και παντού τραγούδια...»). Το σκίτσο του Μποστ, από τον Ταχυδρόμο της  25.7.1959.

Κατά τον Σ.Ν. Γρηγοριάδη[13] στο διάστημα της επταετίας υπήρχε άνοδος των οικονομικών δεικτών, η οποία όμως οφείλετο σε μια «καταναλωτική» πολιτική της Χούντας την οποία πληρώσαμε αργότερα, και παραθέτει στατιστικά στοιχεία όπου φαίνεται η «συνέχεια» αλλά και η «ένταση» των οικονομικών μεγεθών. Η συνέχεια εμφανίζεται σχεδόν σε όλα τα μεγέθη (γεωργική παραγωγή, βιομηχανική παραγωγή, εισροή άδηλων πόρων (εμβάσματα μεταναστών και ναυτικών κυρίως) κ.α. η δε ένταση σε καταναλωτικά μεγέθη όπως η παραγωγή ηλεκτρισμού. Εκείνο το οποίο είχε αλματώδη ένταση ήταν φυσικά η οικοδομή, και αυτό ήταν βασική οικονομική επιλογή της δικτατορίας[14], μέσω της οποίας «κινήθηκε το χρήμα» σε ευρείες μάζες μικροαστών, και έδωσε μια μεγάλη «ευφορία» στην αγορά[15], βέβαια το ότι δεν ήταν «παραγωγικό χρήμα», φάνηκε πολύ γρήγορα όταν χρειάστηκε να καταφύγει στον εξωτερικό δανεισμό η κυβέρνηση για να καλύψει τις κρατικές δαπάνες, και το τι σημαίνει «κρατικός δανεισμός» και τι συνέπειες έχει όταν δεν υπάρχει παραγωγική βάση, το βλέπουμε πολύ καλά σήμερα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα των οικονομικών σχέσεων (πέρα από τις άλλες) μεταξύ ΗΠΑ και δικτατορίας είναι η σκοτεινή φυσιογνωμία του Τομ Πάπας, επιχειρηματία, πράκτορα των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών, στενού συνεργάτη πολλών Προέδρων των ΗΠΑ και με ανάμειξη στο Γουώτεργκαίητ, συνδέσμου χούντας και κυβέρνησης των ΗΠΑ, με δράση στην Ελλάδα από τα Ιουλιανά ακόμη: «...Τον Νοέμβριο του 1962 υπογράφηκε σύμβαση μεταξύ του Τομ Πάπας και της κυβέρνησης Καραμανλή για τη δηµιουργία διυλιστηρίων πετρελαίου (λειτούργησαν το 1966), καθώς και εργοστασίων παραγωγής αµµωνίας και λιπασµάτων στη Βόρεια Ελλάδα υπό την επωνυµία «Esso Pappas» εξασφαλίζοντας προνομιακή εκμετάλλευση της εσωτερικής αγοράς καυσίμων της Eλλάδας. Η εταιρεία Esso Pappas ήταν αποτέλεσμα κοινοπραξίας με την αμερικανική ExxonMobile. Η επένδυση ύψους 200 εκατομμυρίων καταγγέλθηκε από την αντιπολίτευση χαρακτηριζόμενη ως αποικιοκρατική ... Ο Τομ Πάπας διατηρούσε αγαστές σχέσεις με τους ηγέτες της Χούντας στην Ελλάδα. Θεωρείται δε ότι διαδραμάτισε κάποιο ρόλο στην εγκαθίδρυση της Χούντας στην Ελλάδα. Οι τελευταίοι, λόγω των διασυνδέσεων του Πάπας, θα προσφέρουν 549.000 δολλάρια στην προεκλογική εκστρατεία του Νίξον. Έτσι ο Πάπας ανέλαβε τον ρόλο του διαμεσολαβητή μεταξύ της κυβέρνησης των ΗΠΑ και της Χούντας των Συνταγματαρχών. Στην χουντική κυβέρνηση Κόλλια υπουργός δημόσιας τάξης διορίστηκε ο Παύλος Τοτόμης, υπάλληλος του Τομ Πάπας, ο οποίος στη συνέχεια μεταπήδησε στην διοίκηση της ΕΤΒΑ. Παράλληλα θα επεκτείνει τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες πετυχαίνοντας να του χορηγηθεί άδεια ανέγερσης εργοστασίων κονσερβοποιίας, παρασκευής χυμών φρούτων και εμφιαλώσεως της Coca-Cola, της οποίας ήταν αντιπρόσωπος στην Ελλάδα. Παράλληλα θα αποκτήσει το μονοπώλιο του δικαιώματος αγοράς της ντομάτας της Δυτικής Ελλάδας. Τον Μάϊο του 1972 θα απαλλαγεί, με απόφαση της κυβέρνησης, από τις αντισταθμιστικές υποχρεώσεις, για έξι αγροτοβιομηχανικές μονάδες σε διάφορες περιοχές της χώρας....»[16] λεγόταν τότε για την Esso Papas, και το αστείο «έσο Πάπας και τα'χεις όλα» !
Είναι σίγουρα τρία σημεία:
- το ένα ότι συνεχίστηκε η προδικτατορική οικονομική πορεία, μια και δεν έγινε καμμία ριζική αλλαγή στην οικονομική πολιτική : εξαρτημένη από το ξένο μεγάλο κεφάλαιο ήταν και πριν, εξαρτημένη και κατά την διάρκεια της επταετίας, συμβάσεις που είχαν υπογραφεί πρό, συνέχισαν να ισχύουν και μετά όπως οι σκανδαλώδεις συμβάσεις της Litton, της Oceanic για τα πετρέλαια του Πρίνου (αμερικανικές και οι δύο), επενδύσεις όπως του φίλου των συνταγματαρχών Τομ Πάπας σε διϋλιστήρια, την Coca-Cola κ.α., τερατώδεις παροχές και «κίνητρα» στο ξένο Κεφάλαιο που δίδονταν μετά την λήξη του Εμφύλιου, ανανεώθηκαν και επαυξήθηκαν, μεγάλες  βιομηχανικές μονάδες κρίσιμων τομέων όπως π.χ. της ενέργειας και των πετρελαίων, προστέθηκαν στις υφιστάμενες, και η αλήθεια είναι ότι το μεγάλο κεφάλαιο δεν θα έχανε την ευκαιρία της επένδυσης με τόσα κίνητρα. Ετσι, για παράδειγμα στην διάρκεια της δικτατορίας, εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα υποκαταστήματα από μεγάλες τράπεζες, όλες με έδρα τις ΗΠΑ:  Banc of America, Banc of Chicago, First National City Bank, επίσης αναπτύχθηκε και συνδέθηκε με ξένο κεφάλαιο η Γενική Τράπεζα (ιδρύθηκε το 1937 επί Μεταξά, με κεφάλαια του Μετοχικού Ταμείου Στρατού) ενώ υπήρχαν ήδη άλλες 4 από τις ΗΠΑ, οκτώ σε σύνολο 15 σε λειτουργία στην Ελλάδα (1972)[17].
- Το δεύτερο, ότι αν και εφ' όσον η διεθνής οικονομία ευνοούσε κάποιες επενδύσεις, αυτές θα γίνονταν, και αν υπήρχαν και κίνητρα, ακόμη καλύτερα γι' αυτές -και κίνητρα υπήρχαν από το 1953 και μετά, συνεχώς, όπως είδαμε. Όμως, τίποτα δεν θα εμπόδιζε τις επενδύσεις αυτές να μετακινηθούν σε άλλες χώρες αν εκεί ήταν ευνοϊκότερες οι συνθήκες (κίνητρα, φθηνό εργατικό δυναμικό κλπ), πράγμα το οποίο και έγινε από τα τέλη της δεκαετίας του '80. Γενικά, στο διάστημα 1960-67 είχαμε εισροή αμερικανικών κεφαλαίων 212 εκ.$ σε σύνολο 305,8 εκ. $ (72%) και στο διάστημα 1967-1974, από ΗΠΑ 278 εκ.$. σε σύνολο 391,6 εκ. $, (70,1%), καταστάσεις χωρίς ιδιαίτερη μεταβολή, έτσι κι αλλιώς για τις ΗΠΑ δεν άλλαξε τίποτα με την δικτατορία. Με τον ΑΝ 89/67 εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα περί τις 300 ξένες εταιρείες, κυρίως ναυτιλιακές[18].
- Και το τρίτο, ως συνδυασμός των δύο πρώτων, οικονομική ανάπτυξη που γίνεται χωρίς να αλλάξει το παραγωγικό σύστημα και που πραγματοποιείται σε πλαίσια εξάρτησης από το ιδιωτικό κεφάλαιο σε καπιταλιστική βάση, είναι ευάλωτη στην πρώτη διεθνή ύφεση. Είναι προφανές ότι το Κράτος, στα πλαίσια του Κρατικομονοπωλιακού Καπιταλισμού, εξυπηρετεί το ιδιωτικό κεφάλαιο και όχι την «εθνική οικονομία», Οικονομία η οποία εξυπηρετεί το Κεφάλαιο και μάλιστα με ληστρικούς όρους και σε σχέση εξάρτησης, καταρρέει με το πρώτο σύμπτωμα κρίσης, πράγμα το οποίο και έγινε  τόσο μετά το 1985 (περίοδος αποβιομηχάνισης) όσο και σήμερα (περίοδος κρίσης του χρηματοπιστωτικού συστήματος). Ακόμη χειρότερα, που η οικονομία είναι στραμμένη στην ελαφρά βιομηχανία, τον τουρισμό, το εμπόριο και την οικοδομή και γενικά την κατανάλωση χωρίς ενδυνάμωση της παραγωγικής βάσης. Πέρασαν οι «παχειές αγελάδες» που εκτρέφονταν με εξωτερικό δανεισμό, με εσωτερική καταναλωτική οικονομία και που κυκλοφορούσε άνετα άφθονο χρήμα -χωρίς παραγωγικό αντίκρυσμα όμως- και με το πρώτο πρόβλημα, κατέρρευσε η καταναλωτική ευφορία.
Και βέβαια, μην έχουμε αυταπάτες, οι Κρίσεις χρησιμεύουν στο πολύ μεγάλο Κεφάλαιο να εξιουδετερώσει και να εξαφανίσει το μικρότερο, με απλά λόγια στην Κρίση κάποιοι -οι μεγαλύτεροι- κερδίζουν, και πολύ μάλιστα.
Κοινά γνωρίσματα ανώμαλων εποχών
Πριν αναλυθούν τα γεγονότα  στον πολεοδομικό χώρο, θα πρέπει να κάνουμε τρείς επισημάνσεις οι οποίες αποτελούν πλαίσιο γιά τα γεγονότα της περιόδου 1967-1974 αλλά και παρόμοιων εποχών :
Επισήμανση πρώτη: σε ανώμαλες περιόδους, επικρατούν τα χειρότερα των συμφερόντων, και αυτό είναι αναμενόμενο, δεδομένου ότι συνεπείς και έντιμοι αντιστέκονται ή τουλάχιστον αποφεύγουν να αναμιχθούν, αυτό δίνει την δυνατότητα στους άλλους να «προσφέρουν υπηρεσίες»  στο Καθεστώς δίνοντάς του την «αναγνώριση» που του λείπει και ακόμη και την γνώση την οποία συνήθως οι κάθε είδους πραξικοπηματίες δεν έχουν, ούτε από Δημόσια Διοίκηση, ούτε από Οικονομία, ούτε από Δικαιοσύνη, και βέβαια ούτε από Πολεοδομία. Βέβαια η προσκόλληση στο Καθεστώς, και μάλιστα όσο είναι οι μοναδικοί υποστηρικτές του, τους δίνει την δυνατότητα όχι μόνο να του παρέχουν εκείνη την γνώση που επιλεκτικά αυτοί θέλουν αλλά και να εκμαιεύουν (ή να λαμβάνουν ως αντάλλαγμα) Αποφάσεις που τους βολεύουν τις οποίες σε ομαλές περιόδους δεν μπορούσαν να περάσουν με τίποτα.
Επισήμανση δεύτερη: Πέρα από τις αντιστάσεις που προέβαλαν μεγάλες μάζες πολιτών, κυρίως νεολαίας αλλά και πολιτικοί ή οργανώσεις με διάφορα αποτελέσματα ανάλογα των περιστάσεων, και με κορύφωση τα γεγονότα της Νομικής και του Πολυτεχνείου ή άλλα μεμονωμένα όπως του «Βέλους», και άλλα που τα αφήνουμε στους ιστορικούς και αυτά, στην Δημόσια Διοίκηση, όταν πέρασε η πρώτη περίοδος των διώξεων και επήλθε η σταθεροποίηση του καθεστώτος (μετά τα μέσα του 1968), η κρατική μηχανή ξαναβρίσκει τους ρυθμούς της και εργάζεται σαν να μην είχε συμβεί τίποτα. Τα στελέχη του Δημοσίου εκδιώχθηκαν για διάφορους λόγους - οι περισσότεροι για λόγους προσωπικών αντεκδικήσεων συναδέλφων τους ή ελάχιστοι που είχαν αναπτύξει απόψεις και δράση  αντίθετη με συγκεκριμένα κυκλώματα με ισχύ υπεράνω κυβερνήσεων και καθεστώτων, π.χ. του κατασκευαστικού lobby στο Υπουργείο Δημοσίων Εργων ή του lobby  των ιδιωτικών γραφείων των καθηγητών στα ΑΕΙ, και τέλος κάποιοι για πολιτικούς λόγους, οι λιγώτεροι τελικά αν ερευνήσει κανείς τα αίτια! Δυστυχώς το «κάψιμο των φακέλων» το 1989 τελικά εξυπηρέτησε τους δράσαντες υπογείως και όχι μόνον στην Χούντα. Ετσι, μετά την σταθεροποίηση του καθεστώτος, οι υπόλοιποι συνέχισαν την υπηρεσιακή τους δράση. Τα ίδια πρόσωπα, στις ίδιες θέσεις συνέχισαν την ίδια πολιτική.
Με την Θ.Συντακτική Πράξη του 1967 (ΦΕΚ 125A/22.7.1967, περί τροποποιήσεως των περί νομιμοφροσύνης των υπαλλήλων διατάξεων), απολύθηκαν όσοι κατηγορήθηκαν ως μη νομιμόφρονες. Η περιληπτική κατηγορία για τους καθηγητές και Υφηγητές των ΑΕΙ ήταν για όλη την ομάδα των απολυομένων με την Θ/67 ΣΠ ότι «...εν τη τε επαγγελματική και κοινωνική των ζωή κατεφέροντο παντοιοτρόπως εναντίον του κρατούντος πολιτειακού και κοινωνικού καθεστώτος και των βασικών αυτού θεσμών, επροπαγάνδιζον ή υπεβοήθουν τας επιδιώξεις του κομμουνισμού, ηκολούθουν εν γένει την υπό των κομμουνιστών χαρασσομένην επί πολιτικών θεμάτων ανατρεπτικήν και αντεθνικήν γραμμήν και ήρχοντο εις επαφήν και συννεννόησιν μετά κομμουνιστών ή συνεργαζομένων με κομμουνιστάς οργανώσεων, παροτρύνοντες ή υποβοηθούντες διάφορα άτομα εις συγκεντρώσεις ή άλλας εκδηλώσεις αποσκοπούσας εις την διατάραξιν της δημοσίας ησυχίας και τάξεως επί των ανωτέρω σκοπώ της ανατροπής του κρατούντος κοινωνικού καθεστώτος»[19].
Με την Ι.Συντακτική Πράξη του 1967 (ΦΕΚ 149A/31.8.1967 περί εξυγιάνσεως των δημοσίων και άλλων τινών Υπηρεσιών), όσοι βαρύνονταν με κατηγορίες φιλικών πράξεων ή διαθέσεων με τον κομμουνισμό  και επιπροσθέτως με ανάρμοστη συμπεριφορά στην άσκηση των καθηκόντων τους, συμπεριφορές που χαρακτηρίζονταν ως «...έλλειψη του απαιτούμενου ηθικού κύρους δια την  άσκησιν του λειτουργήματός τους...».
Στο σημείο αυτό, πρέπει να σημειωθούν κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις της «εξυγειαντικής πολιτικής» της Δικτατορίας : μία, από το Υπουργείο Δημοσίων Εργων  όπου στις 7 Ιουνίου 1967, μόλις ένα μήνα  από τον ΑΝ 4/67(ΦΕΚ 67Α / 10 Μαϊου 1967) που καθόριζε την διαδικασία διαθεσιμοτήτων, τίθεται από τους πρώτους σε διαθεσιμότητα (ΦΕΚ 240Γ/8.6.67) Επιθεωρητής του[20] για αριστερή δράση το 1929, στην Κατοχή ως μέλος του ΕΑΜ και για την δράση του ως ειδικού συμβούλου του Υπουργού Δημοσίων Εργων το 1964-65 (σύμφωνα δηλαδή με την Ι.Συντακτική Πράξη). Η διαθεσιμότητα δεν μπορούσε να γίνει νωρίτερα διότι έλλειπε το Νομικό Πλαίσιο, το οποίο συμπληρώθηκε με τον ΑΝ 4/67. Στην πράξη, ο επιθεωρητής αυτός είχε στείλει στον Εισαγγελέα μια δεκάδα εργολήπτες Δημοσίων Εργων για γνωστές πράξεις τους (πλασματικές υπερβάσεις, τεχνητές εκτιμήσεις και άλλα συνήθη στον χώρο αυτόν) και ο Εισαγγελέας κρίνοντας βάσιμες τις κατηγορίες, τους είχε παραπέμψει σε δίκη. Είναι προφανής η συνέπεια, σε μια δίκη όπου ο βασικός μάρτυρας «δεν είναι αξιόπιστος». Οι δίκες έγιναν επί χούντας και αθωώθηκαν όλοι. Σημειώνεται ότι ο εν λόγω Επιθεωρητής είχε ήδη απομακρυνθεί με δυσμενή μετάθεση αμέσως μετά τα Ιουλιανά του 1965, πράγμα που δείχνει την «συνέχεια»  μιάς πολιτικής «υπεράνω κομμάτων»! Η Κυβέρνηση, πολύ αργότερα, έθεσε ανώτερους υπαλλήλους, στρατιωτικούς (κυρίως), καθηγητές ΑΕΙ κ.α. σε διαθεσιμότητα και στην συνέχεια με δύο Συντακτικές Πράξεις την Θ. και την Ι.  τους απέλυσε. Η ταχύτητα όμως στην προκειμένη περίπτωση ήταν χαρακτηριστική -χαρακτηριστική κυρίως για την ισχύ του lobby των κατασκευαστικών εταιρειών και των εργοληπτών Δημοσίων Εργων, στο οποίο, από τους εκατοντάδες υπαλλήλους του, απελύθησαν και με τις δύο ΣΠ μόλις 22 πρόσωπα !
Το δεύτερο παράδειγμα ήταν η απόλυση του καθηγητή Αντώνη Κριεζή, ο οποίος απελύθη με την Θ. Συντακτική Πράξη, της κομμουνιστικής δράσης δηλαδή. Στο ΦΕΚ[21] δεν είναι δημοσιευμένο λεπτομερώς το «κατηγορητήριο», αλλά από ό,τι λεγόταν τότε και από ό,τι έγγραφα είχαν κυκλοφορήσει, οι κατηγορίες ήταν ότι το Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών το οποίο διεύθυνε, είχε μετατραπεί σε πυρήνα αντικυβερνητικών ενεργειών, έγιναν ακόμη καταγγελίες από την Ασφάλεια ότι φοιτητές μας σε εκπαιδευτική εκδρομή το Φθινόπωρο του 1967 στην Πάργα τραγουδούσαν Θεοδωράκη και προέβαιναν σε αντικυβερνητικούς χαρακτηρισμούς κλπ. Υπήρξαν και διάφορες κατασκευασμένες καταστάσεις, όπως προσλήψεις εργαζομένων στο Σπουδαστήριο οι οποίοι αποδείχτηκε ότι ήταν «φυτευτοί» από την Ασφάλεια κ.α.
Κατηγορήθηκε ακόμη (όπως λεγόταν τότε) ο Κριεζής, ότι ήταν μέλος της «Ενωσης Φίλων της Νέας Κίνας». Σύλλογος που ιδρύθηκε το 1956 στον οποίο ανήκαν πολλά επίλεκτα μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας, πολλοί αριστεροί βέβαια, αλλά και άλλοι χωρίς καμμία σχέση με την κομμουνιστική ιδεολογία : «...Ιδρυτικά μέλη ήταν γνωστοί επιστήμονες, πολιτικοί και άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών. Ενδεικτικά αναφέρω μερικούς: Νίκο και Μπεάτα Κιτσίκη, Αγγελο Αγγελόπουλο, Γιάννη Πολίτη, Ευάγγελο Παπανούτσο, Δημήτριο Παπασπύρου, Χρυσό Ευελπίδη, Αγνή Ρουσσοπούλου, Κώστα Σωτηρίου, Πέλλο και Αλέκα Κατσέλη, Αντώνη Κριεζή, Φανή Σημίτη, Γιάννη Κοκορέλη, Λιλή Ιακωβίδου, Γεώργιο Βουρέκα, Θωμά Ανδρεάδη, Κοσμά Καρδούνη, Κων/νο Γιαννόπουλο, Στέλιο Αλαμανή, Έλσα Χατζηαργύρη, Γεώργιο Σιώτη, Περικλή Σαμαρά, Παύλο Κριαρά και πολλοί άλλοι. Για το προσωρινό ΔΣ εκλέχθησαν 21 μέλη, με Πρόεδρο τον Γιάννη Πολίτη, Αντιπροέδρους τον Χρυσό Ευελπίδη και Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο, Γενικό Γραμματέα τον Ηλία Τσιριμώκο...». [22]

16. Σύσκεψη στο Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών  (Οκτώβριος 1966, εκπόνηση μελέτης Πελοποννήσου). Στο κέντρο Αντώνιος Κριεζής, δεξιά του Παύλος Λουκάκης, Χάρις Καραγιάννη όρθιοι πίσω, ο Αριστείδης, κλητήρας της Σχολής, Γεώργιος Βλάχος, Αντώνης Καρράς, Μιχάλης Γαρύφαλλος, Υβόνη Θεοχαρίδου. Εμπρός, με την πλάτη στον φακό, Μαρία Γουναράκη, Ιουλία Φωτοπούλου, Χρυσάνθη Αραμπατζή.

Η ουσία είναι ότι ο Κριεζής στα πλαίσια της συνεργασίας της Εδρας με το Δημόσιο στην εκπόνηση προτύπων μελετών (Σκάλας Λακωνίας το 1963, Πελοποννήσου το 1966, Ανδρίτσαινας το 1966, Ηπείρου-Θεσσαλίας το 1967) ίδρυσε το Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών το 1964 το οποίο αναλάμβανε τις μελέτες, εκεί εργαζόταν πλήθος ειδικών ερευνητών και επιστημόνων, υπό την εποπτεία του Κριεζή (ο οποίος δεν αμειβόταν) και την συνεργασία μελών της Εδρας (οι οποίοι αμείβοταν με χαμηλές αμοιβές). Η αντίδραση του καθηγητικού κατεστημένου στην ίδρυση του Σπουδαστηρίου ήταν εντονότατη διότι προφανώς «τους χάλαγε την πιάτσα». Χαρακτηριστικά ο τότε Πρύτανις «συμβούλευε»  τον Κριεζή :  «Αντωνάκη, γιατί δεν κάνεις και σύ ένα τεχνικό γραφείο όπως όλοι μας να παίρνεις τις μελέτες και να μην μας δημιουργείς ιστορίες...». Τελικά με την ...αρβανίτικη επιμονή του Κριεζή, το Σπουδαστήριο ιδρύθηκε, (ΦΕΚ 79A/4.5.1965) πλήν όμως ήταν καρφί στο μάτι των επαγγελματιών συναδέλφων του, και όπως φάνηκε, του το φύλαγαν και τον περίμεναν στην γωνία...
Ετσι για να συνδέσουμε μερικά συμβάντα, δεν μπορούμε να μην σημειώσουμε για ένα ακόμη παράδειγμα, την απόλυση του μαθηματικού, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Σπύρου Π.Ζερβού με την Ι.ΣΠ (έλλειψη ηθικού κύρους!). Μήπως διότι σε συνέντευξή του στην «κομμουνιστική» φοιτητική εφημερίδα «Πανσπουδαστική»[23] είχε ταχθεί υπέρ της δημιουργίας Πανεπιστημιακών Εκδόσεων σε πανεπιστημιακό τυπογραφείο, χαλώντας και αυτός την πιάτσα όπου τα βιβλία των καθηγητών (κυρίως Ιατρικών Σχολών και Νομικής) πουλιώταν αδρά στους φοιτητές από τους ίδιους τους καθηγητές ;;;


17. Σκάλα Λακωνίας. Η πρώτη εργασία του Σπουδαστηρίου εκπονήθηκε το 1963-1966 και αφορούσε την διερεύνηση της ευρύτερης περιοχής και στην συνέχεια ρυθμιστικό και πολεοδομικό σχέδιο της Σκάλας. Η μελέτη ανατέθηκε από την ΥΠΑΠ του Υπουργείου Συντονισμού, διευθυντής της οποίας τότε ήταν ο Αντώνης Καρράς, ο οποίος μετά μετεπήδησε στο Σπουδαστήριο  ως συνεργάτης. Η μελέτη συνοδεύεται και από δεύτερο τόμο σε μεγάλο σχήμα (42Χ58) ο οποίος περιέχει τα σχέδια και τους χάρτες.



18 και 19. Με αφορμή τους σεισμούς και τις κατολισθήσεις των οικισμών στην Πελοπόννησο του 1965, ανατέθηκε αρχικά η διερεύνηση της βιωσιμότητας και της ενδεχόμενης μεταφοράς πληγέντων οικισμών. Η αρχική μελέτη αφορούσε τις σεισμόπληκτες περιοχές αλλά στην συνέχεια επεκτάθηκε ως πλήρες χωροταξικό σχέδιο της Πελοποννήσου. Η μελέτη ανατέθηκε στο Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών από το Υπουργείο Δημοσίων Εργων  στις αρχές του 1966. Ο τόμος της Πελοποννήσου συνοδεύεται και από δεύτερο τόμο σε μεγάλο σχήμα (58Χ44) με τα σχέδια και τους χάρτες ανάλυσης και προτάσεων. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι κατευθύνσεις της χωροταξικής αναδιάρθρωσης ακολουθούσαν το άρθρο το Α.Κριεζή[24] το οποίο πρέσβευε κατάργηση των μικρών οικισμών και ενοποίησή τους σε μεγαλύτερους με ιεραρχία και συσχετισμό  μεγέθους-εξυπηρετήσεων. Για το θέμα αυτό, της ιστορίας των κατευθύνσεων της χωροταξικής αναδιάρθρωσης  έχει γίνει εκτενής ανάλυση[25].


20. Η μελέτη της Ανδρίτσαινας, Παράλληλα, πάντα με αφορμή τους σεισμούς, το Τεχνικό Επιμελητήριο, ανέθεσε το 1966 στο Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών του ΕΜΠ την μελέτη για την Ανδρίτσαινα και στο ΑΠΘ την μελέτη για την Αλόνησο.  Η μελέτη της Ανδρίτσαινας ολοκληρώθηκε και παραλήφθηκε από το ΤΕΕ στις 6 Φεβρουαρίου 1967. (Ο τόμος, κυκλοφόρησε το 1969, σε μεγάλο σχήμα 50Χ70)


21. και 22. Το 1969 το Υπουργείο Συντονισμού ανέθεσε στο Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών την Ρυθμιστική μελέτη αναπτύξεως, πόλεως και περιοχής Καλαμάτας. Η μελέτη πέρα από τα χωροταξικά στοιχεία της ευρύτερης περιοχής, (εξειδικεύοντας την αρχική μελέτη Πελοποννήσου) προχώρησε και σε σύνταξη πολεοδομικού και στην συνέχεια ρυμοτομικού σχεδίου για την πόλη.
Μια ενδελεχής έρευνα ενός εκάστου των απολυμένων, σίγουρα θα δείξει ότι οι περισσότερες απολύσεις έγιναν είτε για Μεσοπολεμική και Κατοχική «κομμουνιστική δραστηριότητα», είτε (και κυρίως;;) για προσωπικούς λόγους αντεκδικήσεων διαφόρων περιπτώσεων, όπως είδαμε στις παραπάνω τυπικές περιπτώσεις. Αλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι από όλα τα ΑΕΙ της χώρας, απολύθηκαν μόλις 56 καθηγητές και υφηγητές: κομμουνιστές 30, ανήθικοι (!)[26] 26.  Αρκετοί, 14 (25%), των ...Ιατρικών Σχολών, 10 Θεσσαλονίκης, 4 Αθηνών, όπου και οι μεγαλύτεροι επαγγελματικοί ανταγωνισμοί (!), ενώ παράλληλα και κάποια μεγάλα ή πολύ μεγάλα ονόματα, σίγουρα μη κομμουνιστές αλλά κατά την ...κατάταξη της Ασφάλειας «συνοδοιπόροι» όπως οι Μαρία Γεδεών, Σωτ. Δάκαρης, Κων.Δεσποτόπουλος, Εμμ. Κριαράς, Αριστόβουλος Μάνεσης, Δημήτρης Μαρωνίτης, Φαίδων Βεγλερής, Διονύσης Καράγιωργας, και άλλοι. Ειδικότερα, στο ΕΜΠ από τους 62 καθηγητές όλων των βαθμίδων (έκτακτοι επί θητεία, έκτακτοι μόνιμοι και τακτικοί), απολύθηκαν τρείς (Α.Κριεζής, Π.Ρόκος, Κ.Ζάχος), που δείχνει τόσο το «τυχαίο» όσο και το ότι άλλα ήταν τα αίτια των απολύσεων -αν ήθελαν πραγματικά να βρούν κομμουνιστές ή «με έλλειψη ηθικού κύρους», έβρισκαν όσους ήθελαν!!!
Λεγόταν τότε, ότι «κοντά» στον Γ.Παπαδόπουλο ήταν γνωστή οικογένεια καθηγητών του ΕΜΠ η οποία και «τροφοδοτούσε» με «στοιχεία» το Υπουργείο Παιδείας, δυστυχώς το κάψιμο των φακέλλων το 1989, ευνόησε τους θύτες και όχι τα θύματα, όπως αναφέραμε ήδη...
Επισήμανση τρίτη: οι τυχόν αλλαγές πολιτικής, ήταν πράγματι αλλαγές ή απλά επιταχύνθηκαν διαδικασίες και Αποφάσεις που δεν θα μπορούσαν να «τρέξουν» και να εφαρμοστούν σε ομαλές περιόδους; Κατά την γνώμη μου, σίγουρα το δεύτερο, και θα το δούμε αναλυτικά, απλά επισημαίνεται από τώρα ότι είναι ίδιον γνώρισμα κάθε ανώμαλης περιόδου, είτε αυτό είναι στρατιωτική δικτατορία (Πάγκαλος, Κονδύλης, Μεταξάς, συνταγματάρχες), είτε κοινοβουλευτική κάθε είδους (εποχή εμφύλιου, εποχή Ολυμπιάδας 2004, τωρινή εποχή «τρόϊκας» κλπ). Σίγουρα υπάρχουν και οικονομικές ή άλλες εξελίξεις οι οποίες απαιτούν αλλαγές, όμως αλλαγές βασικής πολιτικής ούτε έγιναν, ούτε ήταν δυνατόν να γίνουν, μια και το συγκεκριμένο κοινωνικοοικονομικό καθεστώς δεν υπέστει καμμία αλλαγή. Ας θυμηθούμε ειδικά για την Πολεοδομία  την περίπτωση της αύξησης των υψών και των Συντελεστών Δόμησης (ΣΔ) που επιχειρήθηκε τον Αύγουστο του 1922[27]. Τις ημέρες που καιγόταν η Σμύρνη, υπογράφτηκε  το Βασιλικό Διάταγμα της 24ης Αυγούστου 1922 που δημοσιεύθηκε στις 7 Σεπτεμβρίου 1922 στο ΦΕΚ164Α. Το Μέτωπο «έσπασε» στις 26 Αυγούστου ενώ ο τουρκικός στρατός έμπαινε στην Σμύρνη στις 9 Σεπτεμβρίου, και ναι μεν το Διάταγμα ανακλήθηκε, όμως εφαρμόστηκε (και χειρότερα θα λέγαμε) με νέο Νόμο από τον Βενιζέλο το 1929.
Και για την εποχή που μελετάμε, θυμίζουμε την προσπάθεια αύξησης των ΣΔ  το καλοκαίρι του 1966, η οποία δεν έγινε τότε, βλ. το προηγούμενο άρθρο της σειράς της Αριστερής Ιδεολογίας (Β.Μέρος) στο www.GreekArchitects.gr, αλλά νομοθετήθηκε, και με το παραπάνω μάλιστα με τον ΑΝ 395/68, όπως θα αναλυθεί στην συνέχεια.
Η αριστερή ιδεολογία, γενικά,  και στην πολεοδομία.
Η εποχή χαρακτηρίζεται από ευρείες ανακατατάξεις στην αριστερή ιδεολογία γενικότερα, με επιπτώσεις και στην Πολεοδομία.  Είναι η εποχή που ξεσπούν τα γεγονότα του «Μάη του '68», παράλληλα στην Κίνα κυριαρχεί η λεγόμενη «Πολιτιστική Επανάσταση» και οι αλλεπάλληλες παλινδρομήσεις της, ενώ στην Σοβιετική Ενωση εμφανίζονται τα πρώτα προβλήματα από την «στασιμότητα», την κυριαρχία της κομματικής γραφειοκρατίας, και την δεξιόστροφη πορεία της οικονομίας, καταστάσεις οι οποίες τελικά δεν ελέγχθηκαν και οδήγησαν δυό δεκαετίες αργότερα στην κατάρρευση του σοσιαλιστικού στρατοπέδου, γεγονός αναπόφευκτο μια και είχε απομακρυνθεί από τις αρχές του Σοσιαλισμού με την Χρουστσωφική αλλαγή. Το 1955 αντικαθίσταται ο Χρουστσώφ από τον Μπρέζνιεφ, αλλά ουσιαστικά δεν επέρχεται κάποια σημαντική αλλαγή, η περίοδος Μπρέζνιεφ χαρακτηρίζεται ως «εποχή στασιμότητας» -και ενδυνάμωσης μιάς ήδη ισχυρής και δεξιόστροφης γραφειοκρατίας, με ό,τι συνεπάγεται αυτό.
Από την εποχή της γέννησης του σοβιετικού καθεστώτος προσπαθούσε ο ίδιος ο Λένιν να περιορίσει την γραφειοκρατία, αλλά αυτή γιγαντώνονταν  όπως η Λερναία Υδρα[28], και το έβλεπε αυτό ο Λένιν, όπως και τους διάφορους καιροσκόπους που εμφανίζονταν ως ακραιφνείς επαναστάτες και ρίζωναν στο σοβιετικό κρατικό μηχανισμό, και έχουμε ξαναμιλήσει γι' αυτούς[29] (Λυσένκο, Νάρ, Λίμπερμαν κ.α.). Ειδικά για τον τελευταίο, αναφέρεται στα πλαίσια της διαπάλης σχετικά με την εμπορευματοποίηση στον σοσιαλισμό, ότι «..δημοσιεύτηκε από την Πράβντα ένα φανερά παραγγελθέν άρθρο του οικονομολόγου από το Χάρκοβο, προστατευόμενου του Χρουστσόφ Ε. Γ. Λίμπερμαν, που λάβρος έκανε αγκιτάτσια[30] υπέρ του προσανατολισμού στο κέρδος και, με αυτόν τον τρόπο, έγινε δήθεν «συζήτηση» για την υποστήριξη της χαραγμένης οικονομικής μεταρρύθμισης του 1965, που άνοιξε το δρόμο στην καταστροφή της σοσιαλιστικής οικονομίας..» [31].  Ο Λίμπερμαν, είναι επίσης γνωστός για τις συνεχείς «διαπιστώσεις» του με τις οποίες παραμύθιαζε τους σοβιετικούς και τον Χρουστσώφ ότι ο Καπιταλισμός είναι σε τελική κρίση, πέφτει, διαλύεται, καταρρέει, εξαφανίζεται. Είπαμε, αριστερή επαναστατική φρασεολογία και δεξιά πολιτική...
Τα γεγονότα αυτά έφεραν πολλές ανακατατάξεις στην αριστερή ιδεολογία σε παγκόσμιο επίπεδο, αμφισβητούνται θεμελειώδεις αρχές, στοχοποιούνται αποτελέσματα αντί των αιτίων, εμφανίζονται ρεύματα  στην φιλοσοφία και την οικονομία που το καθένα διεκδικεί την μαρξιστική αυθεντία, και παράλληλα εμφανίζονται ανοιχτά απόψεις που αναθεωρούν τον Μαρξισμό, τόσο στην φιλοσοφία του όσο και την πρακτική του, οδηγώντας σε ενσωματώσεις στο αστικό σύστημα και σε άλλες σοσιαλδημοκρατικές κατευθύνσεις. Τελικά, η αποτυχία όλων αυτών των ρευμάτων είναι φανερή τόσο στην σημερινή μηδενική ισχύ εκείνων των Κομμουνιστικών Κομμάτων που τα ενστερνίστηκαν, όσο  και στην ουσιαστική εξαφάνιση των θεωριών αυτών στο φιλοσοφικό και πολιτικό επίπεδο. Ποιά είναι σήμερα η ισχύς των ιταλικών κομμουνιστικών και αριστερών κομμάτων, του γαλλικού ΚΚ, του ισπανικού ΚΚ και γενικότερα του «ευρωκομμουνισμού», των ΚΚ των πρώην σοσιαλιστικών χωρών,  των ηγετών του «Μάη του '68» (οι οποίοι κατέληξαν Υπουργοί της Γερμανικής Κυβέρνησης και οργανωτές της νατοϊκής εισβολής στην Γιουγκοσλαβία), των διαδοχικών και αλλοπρόσαλλων εσωτερικών «επαναστάσεων» της Μαοϊκής και μεταμαοϊκής Κίνας ; απλά η ανθρωπότητα πήγε δεκαετίες πίσω...
Οσο για τους μεγάλους φιλοσόφους της πόλης και της πολεοδομίας, επέζησαν όσο και το πολιτικό τους πλαίσιο, η κατάρρευση του «ευρωκομμουνισμού» έφερε και την εξαφάνιση του Lefebvre και των άλλων «σύγχρονων μαρξιστών»[32], του Marxisme Τoday κ.α., που επιζούν μόνο στους πολιτικούς χώρους που τους δημιούργησαν -στην έκταση και την ένταση που αυτοί υπάρχουν σήμερα, και ίσως περισσότερο επιζούν στην «επαρχία» όπως η Ελλάδα, παρά στο κέντρο όπου και δημιουργήθηκαν, όπως το Παρίσι ή το Λονδίνο.
Ας μου επιτραπεί να παραθέσω μια κριτική του «Ευρωκομμουνισμού», όχι από την εχθρική σ' αυτόν ΚΟΜΕΠ[33] για παράδειγμα, αλλά από την φιλική ιστοσελίδα της Νεολαίας του Συνασπισμού, ο οποίος έχει θεοποιήσει τον Ευρωκομμουνισμό :
«...Θα λέγαμε λοιπόν ότι τα ευρωκομμουνιστικά κόμματα μάλλον υπερτίμησαν τις δυνάμεις τους, δηλαδή την εκλογική άνοδο της αριστεράς την περίοδο εκείνη. Επίσης, μάλλον υποτίμησαν τον αντίπαλο. Θεώρησαν πως η αστική δημοκρατία και το αστικό κράτος μπορεί να κατακτηθεί και να μεταρρυθμιστεί χωρίς μεγάλες θυσίες. Βέβαια, η αντίληψη αυτή στηριζόταν, εκτός των άλλων και στο ότι οι αγώνες των λαϊκών δυνάμεων ήταν που είχαν οδηγήσει στον εκδημοκρατισμό των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Όμως, στην προσπάθεια τους αυτή έκαναν κάποιες κινήσεις τακτικής οι οποίες οδήγησαν στα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που προσδοκούσαν. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: ο ιστορικός συμβιβασμός του ιταλικού κομμουνιστικού κόμματος αλλά και η συναίνεση του στο πρόγραμμα λιτότητας, ούτως ώστε να εξέλθει η χώρα από την οικονομική και πολιτική (δράση ένοπλων ομάδων) «κρίση». Το γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα και το περίφημο Κοινό Πρόγραμμα με τους Σοσιαλιστές το οποίο οδηγήθηκε στην εκλογική ήττα του 1978, παρά τις εκ διαμέτρου αντίθετες τότε εκτιμήσεις, αλλά και η συμμετοχή του ΚΚΓ στην κυβέρνηση Μιτεράν, η οποία τελικά ενσωμάτωσε πλήρως το κόμμα αυτό την κυρίαρχη λογική της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας, η οποία ανεξαρτήτως προθέσεων, αναπαρήγαγε και διεύρυνε την καπιταλιστική κυριαρχία με την πολιτική που άσκησε....»[34].
Στα πλαίσια αυτά, γίνεται το 1968 και η διάσπαση του ΚΚΕ, από το οποίο αποχωρεί το «Γραφείο Εσωτερικού» ιδρύοντας το «ΚΚΕ εσ.» Την κριτική και την εκτίμηση της πορείας τους, την αφήνουμε και αυτή στους ιστορικούς, ήδη 45 χρόνια μετά, η βιβλιογραφία είναι ογκώδης και από όλες τις  πλευρές.
Από κεί και πέρα, είναι προφανές ότι είναι πολύ δύσκολο να αναλύσει κανείς την «αριστερή ιδεολογία», γιατί πρέπει πρώτα να αποσαφηνίσει  το περιεχόμενο του όρου αυτού, τα πράγματα δεν είναι πλέον τόσο απλά όσο στον Μεσοπόλεμο ή το '60.  Πάντως, αν δεχτεί κανείς γενικά και απλουστευτικά με ό,τι κινδύνους αυτό συνεπάγεται, ότι η μία πλευρά ζήτησε την πρόοδο στην αναθεώρηση του φιλοσοφικού πλαισίου -του Μαρξισμού-  και η άλλη στην επιστροφή στις θεμελιώδεις αρχές, δεν νομίζω ότι θα διαφωνούσαν πολλοί.
Ομως, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι όλα αυτά στην χώρα μας ουσιαστικά έφθασαν μετά την Μεταπολίτευση.  Για την εποχή της επταετίας, οι διεργασίες γινόταν σε περιορισμένους κύκλους ανάμεσα στο ΚΚΕ και το ΚΚΕεσ (Ολομέλεια του 1968 κλπ, με διεργασίες στους τόπους εξορίας και στις φυλακές και στις χώρες του εξωτερικού σε Ανατολική και Δυτική Ευρώπη) και η γενικότερη αριστερή σκέψη συνέχιζε την εδαϊτικη κληρονομιά, μέχρι την Μεταπολίτευση που πετάχτηκε το καπάκι από το καζάνι και η ελληνική αριστερή σκέψη στην Ελλάδα προσπάθησε να κερδίσει την χαμένη δεκαετία περνώντας αναδρομικά από όλα τα συμβάντα της στην Ευρώπη. Βέβαια, δεν θα πρέπει να αρνηθεί κανείς ότι εισαγωγές απόψεων που κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη σε μικρούς κύκλους διανοουμένων ήταν ορατές, αλλά δεν διαμόρφωναν ακόμη ισχυρό ιδεολογικό ρεύμα.
Ετσι, αναγκαστικά μένουμε στα προαναφερθέντα, και η ανάλυση θα πρέπει να γίνει στην επόμενη περίοδο, στην Μεταπολίτευση.
Η Αναγέννηση της ελληνικής διανόησης στο εξωτερικό, κυρίως στον ιστορικό τομέα
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι πολλοί νέοι εκείνη την εποχή, απόφοιτοι ΑΕΙ, διέφυγαν ή απλώς έφυγαν στο εξωτερικό. Για το θέμα μας, μας αφορούν εκείνοι οι οποίοι ασχολήθηκαν με σχετικά θέματα (ιστορίας, κοινωνιολογίας, οικονομίας ή πολεοδομίας) και οι οποίοι επανήλθαν στην μεταπολίτευση ή και πρίν στην Ελλάδα μεταφέροντας τις διδακτορικές διατριβές τους που εκπόνησαν στο εξωτερικό και βέβαια τις γνώσεις και την ιδεολογία που διαμόρφωσαν εκεί. Κύριος χώρος υποδοχής αλλά και διαμόρφωσης της ιδεολογίας τους ήταν το Παρίσι, και ιδιαίτερα η Ecole Pratique des Hautes Etudes en Sciences Sociales, η οποία διευθυνόταν τότε από την Ελένη Αντωνιάδου-Μπιμπίκου και στην οποία εκπονούσαν διδακτορικές διατριβές. Πολλά ονόματα διανοουμένων, κυρίως ιστορικών, ανήκουν γενικά στην κατηγορία των «παρισινών» όπως οι Ασδραχάς, Βεργόπουλος, Λαϊου, Λουγγής, Μοσκώφ, Οικονομίδης, Τσουκαλάς, κ.α.  και πολλές εργασίες τους που εκπονήθηκαν στο Παρίσι δημοσιεύθηκαν στην Ελλάδα[35] φέρνοντας ένα νέο πνεύμα, πάντα σε αριστερή κατεύθυνση στην ιστοριογραφία, ιδιαίτερα της  οθωμανικής περιόδου, αλλά και νεώτερων εποχών. Σημειώνεται το περιοδικό που εξέδιδε η Ε.Αντωνιάδου, το Recherches Internationales à la lumière du marxisme σε καθαρή μαρξιστική κατεύθυνση, αντίστοιχο με το μεταγενέστερο αλλά ρεφορμιστικό αγγλοσαξωνικό Marxisme today. Πολλοί από αυτούς, διετέλεσαν συνεργάτες  της Ιστορίας του Ελληνικού Εθνους της Εκδοτικής Αθηνών, η οποία ξεκίνησε με καθαρά ιδεαλιστική κατεύθυνση (υπό τον Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο, τον Κωστή Μπαστιά, τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, τον Απόστολο Βακαλόπουλο κ.α.) αλλά στην πορεία εξελίχτηκε σε νεωτεριστικό σύγγραμμα με όλους τους αριστερούς συνεργάτες της (άλλωστε οι τόμοι για το Βυζάντιο και την Νεώτερη Ιστορία εκδόθηκαν στην Μεταπολίτευση). Ομως, στην σύγχρονη Ιστορία (Μεσοπόλεμος και μετά) «ανεκτήθη» ο ιδεολογικός έλεγχος  από την Συντακτική Επιτροπή.
Ως προς την πολεοδομία δεν είχαμε ιδιαίτερες δημοσιεύσεις. Κάποιες διατριβές πολεοδομίας σε γαλλικά Πανεπιστήμια δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι είχαν την νεωτερικότητα και το επιστημονικό βάρος των  ιστορικών διατριβών που αναφέρθηκαν, οπωσδήποτε όμως το ιστορικό υπόβαθρο είχε ήδη δημιουργηθεί, και επέδρασε καθοριστικά και στους άλλους τομείς. Σε γενικότερο πλαίσιο χωροταξίας και οικονομικής πολιτικής, είχαμε κάποιον αριθμό πολύ αξιόλογων εργασιών όπως του Παντελή Αγιάνογλου[36] (διδ. Διατρ. στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, κυκλοφόρησε σε πολυγραφημένη έκδοση στην Ελλάδα το 1982). Για την Ελλάδα, θα πρέπει να σημειωθούν ωρισμένες διπλωματικές εργασίες φοιτητών μας[37] και η διδακτορική διατριβή του συναδέλφου Δ.Καρύδη[38], που αναφέρονται στον 16ο -19ο αιώνα.
Το γενικότερο πολιτιστικό πλαίσιο στην επταετία.
Όπως και σε κάθε αντίστοιχη εποχή, το πολιτιστικό πλαίσιο χαρακτηρίζεται από την ενδυνάμωση ενός αντιστεκόμενου συνόλου καλλιτεχνών όλων των κλάδων, που με διάφορους πρόσφορους τρόπους προσπαθούν να διαξάγουν αντίσταση ή έστω διαμαρτυρία, στο Καθεστώς. Καταστάσεις ανάλογες είχαμε για παράδειγμα στην Κατοχή, αλλά και στην Μεταξική και την Εμφυλιοπολεμική περίοδο, όπου ο καθένας αναλάμβανε τις ευθύνες του, απαντώντας στο θεμελειώδες ερώτημα «με ποιούς θα πάς και ποιούς θ΄ αφήσεις»[39], και είδαμε στα προηγούμενα άρθρα αυτής της σειράς ποιό πολιτιστικό πλαίσιο δημιουργήθηκε εκείνες τις εποχές.
Τώρα, πολλοί ζωγράφοι, χαράκτες, γλύπτες, λογοτέχνες, ασκούν αντίσταση στο Καθεστώς, ο καθένας με τον τρόπο του και με την τέχνη του. Δεν είναι της παρούσης εργασίας αντικείμενο μια αναλυτική παρουσίαση, ενδεικτικά όμως πρέπει να αναφερθούν ορισμένα συμβάντα :
Στον εικαστικό τομέα : Τάσσος, Τσαρούχης, Γαϊτης, Κατράκη και πάρα πολλοί άλλοι.
Για τον Τάσσο, θυμίζουμε την σειρά των ξυλογραφιών με θέματα από τα βασανιστήρια, το «κλίμα» της δικτατορίας, όλα σε συμβολικές μορφές, αυστηρές, δωρικές που θυμίζουν επιτύμβια της αρχαιότητας  και βυζαντινές εικόνες -το έχουμε επισημάνει πολλές φορές[40], είναι αυτό που θα έπρεπε να ονομάζεται «σοσιαλιστικός ρεαλισμός», πέρα από την νατουραλιστική απεικόνιση, σε υψηλού επιπέδου συμβολική εικόνα. Και είχε τολμήσει κάποτε ένας καθηγητής στο Πολυτεχνείο, αριστερός της ομάδας Φαράκου, να μου πή ότι «ο Τάσσος ήταν απλά μεγάλος μάστορης αλλά δεν έκανε τέχνη»...

23. Τάσσος, «στην Βάσω Κατράκη, Χριστούγεννα 1967». Αντίστοιχα είχε φιλοτεχνήσει για τον Ρίτσο και τον Θεοδωράκη το 1969.  24. Τάσσος, Μνήμη Τσέ Γκεβαρα (1968) [41]



25. Τάσσος, Οι τυραννοκτόνοι, 1969

26. Τάσσος, το φοβισμένο κορίτσι, 1969, 27. Τάσσος, αύριο θα κάνει ξαστεριά, 1973
Από το έργο του Τσαρούχη, σημειώνεται ανάμεσα στα άλλα «το μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού» (1970) με τον έντονο συμβολισμό του στα τεκταινόμενα στην δικτατορία, και είναι χαρακτηριστικό ότι το έργο καταστράφηκε από «αγνώστους» όταν ο Τσαρούχης έλλειπε στην Γαλλία στην διάρκεια της δικτατορίας. Εχοντας υπ' όψιν  το κύρος του Τσαρούχη και την ποιότητα του έργου αυτού, είναι προφανές τι θα συνέβαινε αν ο πίνακας αυτός ή φωτογραφίες του κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη εκείνη την εποχή, πράγμα που μας βάζει σε σκέψεις για τα κίνητρα της κλοπής και καταστροφής του.

28. Γιάννη Τσαρούχη, «το μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού». Ο πίνακας αυτός (1970) με την έντονη και σαφή αλληγορία του, υπέστη διάφορες ταλαιπωρίες και καταστροφές από «αγνώστους» όσο έλλειπε ο Τσαρούχης στο Παρίσι.

29. Τσαρούχης, «οι τέσσερεις εποχές» (1969-1970).  Σε  άλλη σειρά με τους «μήνες» (1972), στην θέση του «Δεκέμβρη» τοποθετεί τον εαυτό του...



Ο Γαϊτης, δημιουργεί τα γνωστά «ανθρωπάκια», στυλιζαρισμένα, χωρίς  προσωπικότητα πειθαρχημένα και σχεδόν σε στρατιωτικούς σχηματισμούς, τι περισσότερο χρειαζόταν για να δείξη την κατάσταση του «συμβιβασμένου μέσου έλληνα μικροαστού» ;


30. Γαϊτης , η δολοφονία της ελευθερίας - οι στρατιωτικοί, 1967

31. Γαϊτης, Οι θεατές, 1967. Ας θυμηθούμε την κορύφωση της χειραγώγησης του ποδοσφαίρου στο Γουέμπλεϋ (Παναθηναϊκός-Ajax 2-0 στις 2.6.1971) και τον ποδοσφαιρικό «θρίαμβο» που η Χούντα το παρουσίασε ως εθνικό θρίαμβο[42]. Το πώς είχε κατακτηθεί εκείνη η «Νίκη» το ήξερε όλη η Ελλάδα, λέγεται ότι στα αποδυτήρια του Πανελληνίου, οι παίκτες της  Εθνικής μπάσκετ, παραμελημένου και μη ικανά χρηματοδοτούμενου τότε αθλήματος, ψιλοτραγουδούσαν απευθυνόμενοι στον Ασλανίδη, (τότε Γενικός Γραμματέας Αθλητισμού και μετά Υπουργός «παρά τω Πρωθυπουργώ», 31.7 έως 12.10.1972 και Παιδείας 12.10.1972 - 28.9.1973)  «έδωσες λεφτά στον Αγιαξ και στον Ερυθρό Αστέρα[43], δώσε και σε μας, Πατέρα!» μέχρι που τους πήρε είδηση η Ασφάλεια και ...έπεσε «το ξύλο της αρκούδας»...[44] Λέμε «κορύφωση» διότι το ποδόσφαιρο  από λαϊκό άθλημα της δεκαετίας του '50[45] κατέληξε αφ' ενός εργαλείο χειραγώγησης πλατειών στρωμάτων μετά το '60 που βέβαια η Χούντα το χρησιμοποίησε δεόντως, και αφ' ετέρου πεδίο μεγάλων κερδοφόρων οικονομικών διεργασιών, και μάλιστα στα χέρια μεγάλου Κεφαλαίου, εφοπλιστικού, ΜΜΕ κ.α.

32. Γαϊτης, χωρίς τίτλο 1970
Η Βάσω Κατράκη, συνεχίζει με συνέπεια την προηγούμενη δουλειά της, ακόμη πιο στυλιζαρισμένη από τον Τάσσο, στον ίδιο συμβολικό δρόμο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, με δυνατά σχέδια χαραγμένα με κόπο στην πέτρα.


33. Κατράκη, Κατάσταση ΙΙΙ 1969 (λεπτομέρεια), 34. Κατράκη, Πλατυτέρα ΙΙ 1972

35. Κατράκη, βότσαλα στην Γυάρο 1967, όπου είχαν εξοριστεί πάρα πολλοί αριστεροί, παληοί και νεώτεροι, πολιτικοί, καλλιτέχνες, ποιητές, ή και απλοί πολίτες που έτυχε να είναι «βαρύς»  ο φάκελλός τους στην Ασφάλεια. Ηταν γεγονός ότι η Ασφάλεια είχε πλήθος στοιχείων για όλους μας, αλλά στις περιπτώσεις αυτές (στην έναρξη της δικτατορίας) , την μεγαλύτερη προληπτική ταλαιπωρία την υφίστανται ή «γενικώς γνωστά ονόματα» (πολλοί από τους οποίους ήταν ήδη και ηλικιωμένοι και αποτραβηγμένοι από την πολιτική ζωή), ή παληότεροι παροπλισμένοι αριστεροί αλλά με βαρύ φάκελλο ή «δρώντες» λίγους μήνες πριν που η Ασφάλεια έτυχε να τους γνωρίζει πρόσφατα. Αργότερα, η Ασφάλεια ενημερώνεται συστηματικότερα, «εκσυγχρονίζει» τα Αρχεία της, και βέβαια κυνηγά τους δρώντες άμεσα κάθε συγκεκριμένη στιγμή.

Στην λογοτεχνία και ποίηση : Ρίτσος,  Σεφέρης, και πολλοί άλλοι λογοτέχνες και ποιητές, που κυρίως εύρισκαν στέγη στον «Κέδρο» της Νανάς Καλιανέσση, εκεί βέβαια το κυνήγι της Ασφάλειας ήταν και εκσυγχρονισμένο και συστηματικότερο !
Πιστεύω ότι πρέπει να αναφερθεί  το ποίημα του Σεφέρη «οι γάτες τ' Αη Νικόλα»[46], γραμμένο το 1969 που αποδίδει όλο το κλίμα της δικτατορίας και του αντιδικτατορικού αγώνα, με την βαθειά πικρία για τα συμβαίνοντα, νομίζω ότι είναι από τα πιο δυνατά έργα του :
..............................................
Τον καιρό της μεγάλης στέγνιας,
-σαράντα χρόνια αναβροχιά-
ρημάχτηκε όλο το νησί·
πέθαινε ο κόσμος και γεννιούνταν φίδια.
................................................
Το μοναστήρι τ' Αϊ-Νικόλα τό ειχαν τότε
Αγιοβασιλείτες καλογέροι
κι ούτε μπορούσαν να δουλέψουν τα χωράφια
κι ούτε να βγάλουν τα κοπάδια στη βοσκή·
τους έσωσαν οι γάτες που αναθρέφαν.
Την κάθε αυγή χτυπούσε μια καμπάνα
και ξεκινούσαν τσούρμο για τη μάχη.
................................................
Έτσι με τέσσερεις καμπάνες την ημέρα
πέρασαν μήνες, χρόνια, καιροί κι άλλοι καιροί.
Άγρια πεισματικές και πάντα λαβωμένες
ξολόθρεψαν τα φίδια μα στο τέλος
χαθήκανε· δεν άντεξαν τόσο φαρμάκι.
Ωσάν καράβι καταποντισμένο
τίποτε δεν αφήσαν στον αφρό
μήτε νιαούρισμα, μήτε καμπάνα.
«Γραμμή!»

Τι να σου κάνουν οι ταλαίπωρες
παλεύοντας και πίνοντας μέρα και νύχτα
το αίμα το φαρμακερό των ερπετών.
Αιώνες φαρμάκι· γενιές φαρμάκι».
«Γραμμή!» αντιλάλησε αδιάφορος ο τιμονιέρης.
Αρκετές ήταν και οι προσπάθειες στον Τύπο, πέρα από τα διάφορα κείμενα, προκηρύξεις, αφίσες κ.α. κομμάτων και παρατάξεων. Χαρακτηριστική ήταν η περίπτωση του περιοδικού «Αντί»  του Χρήστου Παπουτσάκη που κυκλοφόρησε τον Μάϊο του 1972. Στο πρώτο τεύχος, είχε άρθρα του Μ.Θεοδωράκη, του Γ.Α.Μαγκάκη κ.α., κείμενο και σκίτσο του Μπόστ  «υπέρ δικτατορίας» κ.α. και ήταν έντονα αντιδικτατορικό, με συνέπεια η Ασφάλεια να το κλείσει και να απαγορεύσει την κυκλοφορία του, και ακόμη να φυλακίσει τον εκδότη ο οποίος βασανίστηκε στο ΕΑΤ/ΕΣΑ. Το «δεύτερο» τεύχος κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβρη του 1974.
Ο «Κέδρος». Καταλυτική ήταν εκείνη την εποχή η λειτουργία του εκδοτικού οίκου «Κέδρος» της Νανάς Καλλιανέση, όχι μόνο επειδή διακινδύνευε την έκδοση μη αρεστών στο καθεστώς βιβλίων -κάποια από τα οποία αποτέλεσαν και απροκάλυπτη αντιδικτατορική ενέργεια όπως τα «18 Κείμενα», αλλά και επειδή το βιβλιοπωλείο του «Κέδρου» αποτέλεσε τόπο συγκέντρωσης και αντιστασιακών διεργασιών λογοτεχνών και ποιητών, γεγονός που προκάλεσε πολλές φορές την αντίδραση και την άγρια επέμβαση της δικτατορίας, ακόμη και με φυλάκιση σε βάρβαρες συνθήκες απομόνωσης της Νανάς Καλλιανέση[47]. Ο «Κέδρος», παρ' όλες τις διώξεις, επιζούσε και συνέχιζε την δράση του σε όλη την διάρκεια της δικτατορίας, και όχι μόνο βραχυπρόθεσμα κράτησε τον αντιδικτατορικό αγώνα, αλλά και μακροπρόθεσμα εμπλούτισε το πνευματικό χώρο με δεκάδες εκδόσεων λογοτεχνίας και ποίησης.
36.  τα «18 κείμενα»  από τον «Κέδρο», 1970. 37. το πρώτο -και μοναδικό στην επταετία- τεύχος του ΑΝΤΙ, Μάϊος 1972.
Το Θέατρο Τέχνης. Θα πρέπει οπωσδήποτε να αναφερθούμε και στο «Θέατρο Τέχνης», στον Κάρολο Κούν, που έδινε και αυτός την μάχη του από το δικό του μετερίζι: ανάμεσα στα άλλα, το 1971 ανέβασε και το έργο του σοβιετικού Γεβγκένι Σβάρτς «ο Δράκος», το παραμύθι του Δράκου που τρομοκρατεί και βασανίζει ένα χωριό, και που τελειώνει με την εκδίωξή του. Με πολλά τεχνάσματα πέρασε από την λογοκρισία (τάχα ο Σβάρτς ήταν ...γερμανός κ.α) τελικά ανακάλυψε ο Κούν ότι το έργο είχε ανέβη για μια βραδυά μόνο, γιατί η σοβιετική λογοκρισία το απαγόρευσε ως αντικαθεστωτικό. Ετσι, αν του έκανε ιστορίες η ελληνική λογοκρισία (η οποία τελικά όπως έλεγε ο Κούν «δεν είχε πάρει χαμπάρι ποιο ήταν το νόημα του έργου») , θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι ήταν ...αντικομμουνιστικό έργο!!! Τελικά το έργο παίχτηκε απρόσκοπτα, και φυσικά με μεγάλη επιτυχία[48]. Όπως ο ίδιος ο Κούν έγραψε, «στα χρόνια της δικτατορίας εναντιωθήκαμε στην αποχή. Πιστέψαμε πως χρέος του καθενός ήταν να μην αφήσει τον τόπο να βουλιάξει...»[49]

38. Αφίσα για τον «Δράκο» του Σβάρτς, της Σοφίας Ζαραμπούκα, 1971[50]
Το τραγούδι. Στην μουσική, υπήρξε επίσης σημαντική Αντιστασιακή δράση, τόσο μέσα από τα ρεμπέτικα που ξανατραγουδιώταν με νόημα, ιδίως όσα μιλούσαν για τις διώξεις και τις εκτελέσεις στην Κατοχή και στον Εμφύλιο (νύχτωσε χωρίς φεγγάρι, συννεφιασμένη Κυριακή κ.α. που είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, θυμίζω τα βιβλία του Κ.Βλησίδη[51], δες και το άρθρο του Θεοδωράκη στο μοναδικό τεύχος του ΑΝΤΙ που αναφέρθηκε, κ.α.), όσο και μέσα από τραγούδια σύγχρονων όπως του Λουκιανού Κηλαϊδόνη και Γιάννη Νεγρεπόντη (τα μικροαστικά, 1973), του Διονύση Σαββόπουλου (το περιβόλι του τρελλού -1969-, Μπάλλος -1971-, βρώμικο ψωμί - 1972) και πολλά άλλα. Η Χούντα, απαγόρευσε αμέσως τα τραγούδια του Θεοδωράκη, φυλάκισε τον Αύγουστο-Σεπτέμβρη του 1967 τον Σαββόπουλο, όμως τα τραγούδια κυκλοφορούσαν ευρύτατα και τραγουδιώταν κρυφά ή φανερά.


39.  Λουκιανός Κηλαϊδόνης, Γιάννης Νεγεπόντης, Τα μικροαστικά, 1973
Οι στίχοι των τραγουδιών αυτών, είναι σαφείς και καθαροί, και πολλές φορές και απροκάλυπτοι όπως στα «Μικροαστικά» : «μακρυά από την πόλη» όπου εκθειάζεται η «Ησυχία, Τάξις και Ασφάλεια»,  στο «κάποιος παληός συνάδελφος» όπου περιγράφεται η «δημιουργία» ενός χαφιέ μέσα από το στρώμα των μικροαστών, «ντροπή τέτοιο παιδί» (στο οποίο η λογοκρισία άλλαξε το «αναρχικό» σε «αντάρτη» !!!), και η «πρωινή γυμναστική» όπου ο γυμναστής, γνωστή εκπομπή από τις προηγούμενες μετεμφυλιοπολεμικές δεκαετίες, έδινε τις εντολές : «...πάρτε μια βαθειά εισπνοή, μετρήστε ως το 30 και ...εκπνεύσατε εις 10 χρόνους...» στην συνέχεια «..με τεντωμένους τους δακτύλους των άνω και κάτω άκρων, προς το Απειρον, κλίνατε τον αυχένα, κατόπιν τους σπονδύλους έως ότου επιτύχετε την τελείαν υπόκλισιν...» και τέλος «... με επίκυψιν ... η κεφαλή εστραμμένη κατ' ευθείαν μπροστά, τείνοντας τους οφθαλμούς, με αισιοδοξίαν προς το Μέλλον...». Το σύνολο βέβαια των τραγουδιών, ανατέμνει την ψυχοσύνθεση και την δράση του μικροαστικού στρώματος, το οποίο σίγουρα στην δικτατορία βρήκε το κλίμα του, όχι μόνο της Ησυχίας, Τάξης και Ασφάλειας, αλλά γενικότερα του μικροβολέματος και της μη ανάγκης να σκέπτεται...[52] Να αποτολμήσουμε να πούμε ότι «τα μικροαστικά» αποτελούν ένα πάρα πολύ καλό μάθημα πολεοδομίας και αστικής κοινωνιολογίας ;
Από την άλλη μεριά, ο Σαββόπουλος έδινε έντονα μηνύματα όπως π.χ. στο «σημαία από νάϋλον» (Μπάλλος 1971) όπου δεν σατυρίζει μόνο τον «εθνικό ξεσηκωμό» για το Γουέμπλεϋ αλλά γενικότερα τον εξευτελισμό της σημαίας από την χούντα (το τι σημασία είχε η σημαία στην Κατοχή, είναι γνωστό και δεν χρειάζεται ανάλυση, η Χούντα κατάφερε να την μαγαρίσει ακόμη κι αυτήν), ή το «σ' ευχαριστώ ώ εταιρεία» (Μπάλλος), με καταστάσεις υπαρκτές σε χώρες του προωθημένου καπιταλισμού π.χ. στην Ιαπωνία, αλλά που δεν θα αργούσαν να έρθουν και στην Ελλάδα. Ακόμη, στο «περιβόλι του τρελλού» (1969), την «θεία Μάρω» (υπαρκτό πρόσωπο, που η λογοκρισία της άλλαξε το όνομα, που γράφτηκε μέσα στο κελί του στην Ασφάλεια), «τα παιδιά που χάθηκαν» και «Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη», με σαφές το περιεχόμενό τους, ή στο «βρώμικο ψωμί» (1972), το «Ολαρία-Ολαρά» κλπ.

40. Δ.Σαββόπουλος, το περιβόλι του τρελλού, 1969, 41. Δ.Σαββόπουλος, Μπάλλος 1971

42. Δ.Σαββόπουλος, Βρώμικο Ψωμί, 1972
Ο «κώδικας» της γελοιογραφίας. Δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε ακόμη και στις γελοιογραφίες των εφημερίδων, όπως την σειρά «τα ανθρωπάκια» του Κώστα Μητρόπουλου (ο «καλόπιστος αφελής» και ο «σκεπτικιστής βαρύθυμος και αξύριστος») που σχολίαζαν καυστικά την επικαιρότητα,  όπως και την σε συνέχειες παρωδία του έργου του Ιουλίου Βέρν «από την Γη στην Σελήνη» με συνεχείς και σαφείς αντιδικτατορικές ατάκες[53]. Όπως «...το να φύγει ένα βλήμα είναι μια κουβέντα...»[54], και τον κόσμο να ουρλιάζει : «τι κάθεστε λοιπόν;» (έλλειπε η λέξη «φύγετε !» αλλά ήταν εντελώς αυτονόητη!!).

43. Η όλη υπόθεση του ταξιδιού στην Σελήνη, είναι γεμάτη μεγαλοστομίες  αλλά τελικά καταντά ένα φιάσκο, όπως και η ίδια η Χούντα, και ο Μητρόπουλος διακωμωδεί τόσο τις μεγαλοστομίες και την αποτυχία τους όσο και την αγανάκτηση του κόσμου για την συνεχώς επαγγελόμενη αλλά μη πραγματοποιούμενη  εκδημοκρατικοποίηση.
Σε άλλο κόμικ του ΚΥΡ, στην (φιλοβασιλική;) «Απογευματινή», που παράφραζε την «Γενοβέφα», εμφανίζεται ο βασικός «κακός» της ιστορίας, ο Ονώριος Γκώλος, ασκών καταχρηστική εξουσία λόγω απουσίας του Αρχοντα, να λέει με στόμφο διάφορες  απειλές και ασυναρτησίες, ενώ η Γενοβέφα του πετάει στα μούτρα «μιλάνε όλοι, μιλάνε και οι Ονώριοι Γκώλοι»[55], ατάκα η οποία έλεγε πολλά και την οποία επαναλάμβανε ο κόσμος σε κατάλληλες ευκαιρίες, (που δεν μας λείπανε άλλωστε!!)

44 και 45. Πολλές οι συζητήσεις για την κατάσταση στα ΑΕΙ μετά τα γεγονότα της Νομικής, αλλά και γιά τις επικείμενες πολιτικές εξελίξεις. Δεξιά της 12.4.73, αριστερά της 30.6.73

46. Πάλι οι εξαγγελίες για πολιτικές εξελίξεις (15.5.73). 47. Από την άλλη μεριά, στην Δίκη Δρακόπουλου, Παρτσαλίδη και άλλων 15 στελεχών του ΚΚΕεσωτ., ο Μπάμπης Δρακόπουλος εκθέτοντας τις θέσεις του ΚΚΕεσωτ.  είπε απολογούμενος στις 24 Ιανουαρίου 1973, ότι προκειμένου να αποκατασταθεί η Δημοκρατία ήταν δεκτή ακόμη και η επάνοδος του βασιληά. (26.1.73)
Η ιδεολογία στην πολεοδομία
Στα πλαίσια αυτά, για την Πολεοδομία, είδαμε ποιό ήταν το γενικό πλαίσιο πράξεων και αποφάσεων των Κυβερνήσεων 1967-1974, το θέμα είναι ποιά ιδεολογία περνούσε μέσα από αυτές, και ποιά ιδεολογία αναπτύσσοταν ανάμεσα στους πολεοδόμους είτε που εφάρμοζαν αυτές τις αποφάσεις είτε που ασκούσαν δική τους ιδεολογική πολιτική. Η ανίχνευση των ιδεολογικών ρευμάτων αυτών, μπορεί να γίνει από δημοσιευμένες πηγές, όπως
α. για την κυβερνητική πολιτική : κυβερνητικές Αποφάσεις, και το «Δεκαπενταετές Σχέδιο Μακροχρονίου Πολιτικής , και από άρθρα φιλικών προς την κυβέρνηση επιστημόνων, κυρίως στα Τεχνικά Χρονικά.
β.  για την εκτός της επισήμου κυβέρνησης ιδεολογία που αναπτύσσεται, από άρθρα στο Δελτίο του ΣΑΔΑΣ που αποτελούσε ιδίως μετά το 1972 όχι απλά τον αντίθετο αλλά τον αριστερό ιδεολογικό πόλο,  στα «Αρχιτεκτονικά Θέματα» και τα «Θέματα χώρου και Τεχνών» που φιλοξενούσαν γενικά αριστερές θέσεις (αν και όχι πάντα) και από δημοσιεύματα του Αθηναϊκού Τύπου, κυρίως εκείνα που δημοσιεύονταν από τον δημοσιογράφο του Βήματος  Αλεξανδρόπουλο, ή υπό την αιγίδα του.
γ. ιδιαίτερα στοιχεία μπορούν να ανιχνευθούν στις εκπονηθείσες πολεοδομικές μελέτες εκείνης της εποχής
δ. τέλος, σημαντικά στοιχεία μπορούν να ανιχνευθούν από την εκπαιδευτική και φοιτητική επιστημονική και άλλη δραστηριότητα στα ΑΕΙ (βασικά στις Σχολές Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ και ΑΠΘ).
Το περιρρέον ιδεολογικό πλαίσιο εκείνης της εποχής στην Πολεοδομία.
Είδαμε ποιο ήταν το πολιτικό-ιδεολογικό πλαίσιο στον ευρωπαϊκό χώρο εκείνη την εποχή.  Ειδικότερα τώρα στην πολεοδομία έχει ήδη διαφανεί από τα άρθρα στα «Αρχιτεκτονικά Θέματα» και την «Αρχιτεκτονική»  ποιες ήταν οι ευρωπαϊκές τάσεις στο θέμα.
Στην Ευρώπη και ειδικότερα στην Μ.Βρετανία και τις ΗΠΑ, κυριαρχούσαν οι έρευνες στα μαθηματικά μοντέλα και την κυβερνητική, ενώ στην Γαλλία οι λεγόμενες στρουκτουραλιστικές θεωρήσεις και η σημειολογία. Τα μαθηματικά μοντέλα, ήταν συνδεδεμένα με την ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας και των υπολογιστών, κάποιες μελέτες «ξέπεφταν» και στην Πολεοδομία με αμφίβολης χρησιμότητας  αποτελέσματα (μεσουρανούσαν τότε ο J.B.Mc Loughlin[56], ο Andreas Faludi[57] ο Jos Weber[58] και άλλοι. Ο στρουκτουραλισμός όμως ταλαιπώρησε αρκετά την επιστήμη και την διανόηση, οδηγώντας την σε δρόμους αμφίβολης επιστημονικότητας, και το χειρότερο, (πέρα από την βασική θεωρία του, που μπορεί να είναι μια συζητήσιμη άποψη πραγμάτων), χρησιμοποιήθηκε σε ένα σωρό τομείς και βέβαια οι πρωτοπορειακοί σε όλα αρχιτέκτονες δεν μπορούσαν να μείνουν πίσω. Εκπονήθηκαν διατριβές, υφηγεσίες, διπλωματικές, γράφτηκαν άρθρα επί άρθρων, ιδρύθηκαν «επιστημονικές εταιρείες», μετά την πτώση της Χούντας «συνδέθηκε» και ο...μαρξισμός με τον στρουκτουραλισμό σε σειρά δημοσιευμάτων.
Ο Claude Levis Strauss  και ο P.H.Chaubart de Lauwe έγιναν  πιό γνωστοί και από τον Μαρξ, μέχρι που πέρασε η μόδα τους και ξεχάστηκαν. Είναι γεγονός ότι και ο στρουκτουραλισμός και η σημειολογία ξεκίνησαν κυρίως από την Γλωσσολογία, και εκεί είχαν ίσως πολλά να πουν, όμως πρέπει να σημειωθεί ότι -μαζί και η Κυβερνητική- ουσιαστικά εδράζοταν επάνω στον Ιστορικό Υλισμό και στις τέσσερεις αρχές της Διαλεκτικής (διαλεκτική μεταβολή, αλληλεπίδραση, η σύνθεση των αντιθέσεων, μεταβολή ποσότητας σε ποιότητα[59]. Να θυμηθούμε από τους Ιωνες Υλιστές φιλοσόφους τον Ηράκλειτο που έλεγε «τα πάντα ρεί και ουδέν μένει, ...πόλεμος γαρ πάντων πατήρ...»), άσχετο αν τις κακοποιούσαν και τις διαστρέβλωναν ή τις αποστέωναν. Ομως με τον τρόπο αυτό έγιναν αποδεκτές σε ένα πλαίσιο που δεν ήθελε να είναι «κλασικά μαρξιστικό» μια και αυτό συνδεόταν (καλώς ή κακώς) με συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα, αλλά που κατανοούσε την ορθότητα της διαλεκτικής. Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι ο «πατήρ της κυβερνητικής» ο Norbert Wiener εργάστηκε στις ΗΠΑ όπου και έγραψε τα έργα του στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου[60], και φυσικά δεν μπορούσε να μιλήσει για διαλεκτικό υλισμό που ίσως και να μην είχε ξεκινήσει από αυτόν, ίσως και να μην τον ήξερε κάν.
Επίσης πρέπει να αναφερθεί ότι και στην Σοβιετική Ενωση, υπήρχε  μεγάλη συζήτηση και διαμάχη γύρω από την Κυβερνητική και την Πληροφορική και για την Κυβερνητική και τον Διαλεκτικό Υλισμό, ήδη από το 1950[61], όπου πολλοί συγγραφείς σημείωναν ότι «...οι επίσημοι φιλόσοφοι-μαρξιστές ήταν σε πολύ αξιολύπητη κατάσταση. Είχαν το δικαίωμα να υποστηρίξουν την φιλοσοφική αβασιμότητα της μιάς ή της άλλης θεωρίας μόνο με το να την κατηγορήσουν για ιδεαλισμό. Αλλά η Κυβερνητική προέκυψε από την πλέον υλιστική παράδοση...». Αυτό δυστυχώς θυμίζει και άλλες καταστάσεις επιστημονικών συγκρούσεων στην Σοβιετική Ενωση. Ήδη από τον Μεσοπόλεμο, όπου τυχάρπαστοι επιστήμονες επέπλευσαν απλά χρησιμοποιώντας «μαρξιστική» φρασεολογία και κατηγορώντας όλους όσους είχαν άλλη γνώμη ως «αστούς», με τον τρόπο αυτό πήγαν πίσω μια σειρά επιστήμες όπως η βιολογία με τον πολύ Τροφίμ Ντενίσοβιτς Λυσένκο[62] οι θεωρίες του οποίου έκαναν τεράστια ζημιά στην ίδια την γεωργική παραγωγή της ΕΣΣΔ, και η Γλωσσολογία με τον επίσης «διάσημο» Ναρ και εξουδετερώθηκαν πολλοί πραγματικά φωτισμένοι μαρξιστές επιστήμονες[63]. (Ο Λυσένκο, αποκαθηλώθηκε μετά την πτώση του Χρουστσώφ, αλλά ή ζημιά είχε γίνει και η σοβιετική βιολογία έχασε κάποιες δεκαετίες...)
Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι οι εργασίες οι σχετικές με την «κυβερνητική» άρχισαν πολύ νωρίς, από το 1942 όταν ο Wiener εργαζόταν σε οπλικά συστήματα και εκεί μελετούσε τις αρχές και τις δυνατότητες της κυβερνητικής, και βέβαια με την ανάπτυξη αυτή συνδέεται και όλη η ανάπτυξη των ηλεκτρονικών υπολογιστών και της σύγχρονης ψηφιακής τεχνολογίας, τα δορυφορικά συστήματα και διαπλανητικά ταξείδια κλπ, και ως εδώ εντάξει. Από εδώ όμως, μέχρι την «εφαρμογή» της κυβερνητικής στην Πολεοδομία και γενικά στις Κοινωνικές Επιστήμες, υπάρχει πολύ μεγάλη απόσταση, προφανώς κάποιες αρχές υφίστανται (όπως τα συστήματα, η ανάδραση και η διαχρονική μεταβολή κ.α.) αλλά αυτό αφ' ενός δεν είναι προνόμιο της Κυβερνητικής αλλά των αρχών του Διαλεκτικού Υλισμού και αφ' ετέρου το περιεχόμενο της Πολεοδομίας είναι βασικά κοινωνικό και  οικονομικό με βαρύ ιστορικό υπόβαθρο, που το μόνο που δεν του χρειάζεται είναι η Κυβερνητική και η τεχνολογία που συνδέεται με αυτήν.
Στα πλαίσια αυτά άνθισαν προτάσεις και θέσεις όπως του Archigram, των «μεταβολιστών» των «μεγαστρουκτουραλιστών», και πολλών άλλων «πρωτοπορειακών» αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων, τα αποτελέσματα των οποίων είναι εύκολο να τα δεί κανείς στα αρχιτεκτονικά περιοδικά εκείνης της εποχής (1960-1970) [64] ή σε αντίστοιχα βιβλία[65]. Οι προτάσεις αυτές γινόταν από διάφορες «θεωρητικές ομάδες» αρχιτεκτόνων και προβάλλονταν ως λύση του προβλήματος των πόλεων, υποτίθεται ότι θα δημιουργούσαν χώρο στον ελεύθερο αέρα, σε αντικατάσταση του ασφυκτικού πλέον αστικού χώρου και ακόμη ότι με την βιομηχανοποίηση της κατασκευής θα γινόταν η κατοικία «καταναλωτικό αγαθό» (πολύ χρήσιμη άποψη για την βιομηχανία, το είχαμε ξανακούσει από τον Le Corbusier παληότερα). Ηταν προτάσεις που προσπαθούσαν να αποφύγουν το πρόβλημα της υψηλής τιμής της αστικής γής και την έλλειψη ελεύθερων χώρων και χώρων που δεν αποδίδουν εμπορικά, όπως σχολείων και άλλων δημοσίων κτηρίων, χωρίς όμως να τις απαλλάξουν από το ΙΧ, η ιδιωτική μετακίνηση όπως και κάθε άλλη «ιδιωτική» δραστηριότητα ήταν στις προτεραιότητες αυτών των θεωριών.
48. Archigram, Ron Herron «Walking City, City Moving» 1964 (Ruth Eaton, Die Ideale Stadt, Anvers 2001, Berlin 2003, σελ. 227)

49. Kisho Kurokawa 1961 (Ruth Eaton,...σελ. 218)

50. Archigram, Ρeter Cook «Plug-In-City», 1964 (Ruth Eaton,...228-229)

51. «Γεφυροδομές» (Brückenstrukturen) Akiya Shibuya κ.α (1966) J.Dahinden, Stadtstrukturen für Morgen, Stuttgart 1971, σελ.92. Η θεωρία του ότι μπορεί ο χρήστης να τοποθετήσει όπου θέλει την κατοικία του επάνω στο βασικό πλέγμα που του δίνει ο πολεοδόμος, με απλά λόγια η ψευδαίσθηση ότι ο χρήστης μετέχει στον σχεδιασμό, θεωρία που είχε αναπτυχθεί σε διάφορα επίπεδα εκείνη την εποχή και είχε εκφραστεί με τον λεγόμενο «συμμετοχικό» σχεδιασμό κ.α. ουσιαστικά άνευ πρακτικής σημασίας (εξ ού και το λεγόμενο εκείνη την εποχή για όλα αυτά, «συμμετέχω, συμμετέχεις, συμμετέχει, συμμετέχουμε, συμμετέχετε, αποφασίζουν»).
52. Jean-Paul Jungmann «Dyodon» (1967)  Dahinden... σελ. 108


53. και 54. Yoichiro Hosaka η κρεμαστή πόλη (1965) Dahinden...σελ. 98. Οι «κρεμαστές κατασκευές» όπου οι μονάδες πολης (κέντρο, κατοικία κλπ) αναρτώνται σε ένα πλέγμα.
55. Yoichiro Hosaka (1965) Dahinden... σελ.98
56. ...και η ελληνική εκδοχή, Ζενέτος «ηλεκτρονική Πολεοδομία» (Ε.Πανελλήνιο Συνέδριο ΣΑΔΑΣ 1966,  ΑΘ 1967, και Πρακτικά Συνεδρίου... Αθήνα 1975




57. Τ.Ζενέτος, ανηρτημένες κατασκευές στον βράχο του Πλακιά, 1966 (ΑΘ 11/1977 σελ. 166)

58. Παρόμοια πρόταση από τον Justus Dahinden «Zellagglomerate» στο Dahinden... σελ.51. Δεν αναφέρεται χρονολογία, θα πρέπει να είναι μετά το 1968  δεδομένου ότι πριν δεν εμφανίζονται δημοσιεύσεις του Dahinden (στο ίδιο, σελ. 217)


59. Από τις συνθετικές εργασίες της ομάδας Weber για το Mümmelmannsberg, θεωρητικοποίηση του αυτονόητου, μεγαλόσχημες εκφράσεις μαθηματικοποίησης του χώρου, των χρήσεων, των διαστάσεων και των αποστάσεων, διαγράμματα και  σχηματικές συνδέσεις κ.α. (Mümmelmannsberg ...οπ.παρ.)


60. Από τις συνθετικές εργασίες της ομάδας Weber (Mümmelmannsberg), το αποτέλεσμα: στο κέντρο της πλατείας του εμπορικού κεντρου, κυρίαρχο στοιχείο η είσοδος-έξοδος του χώρου στάθμευσης και τα WC.


61. Mümmelmannsberg, ο δημόσιος χώρος, 62. Mümmelmannsberg, περιδιάβαση με το αυτοκίνητο

63. Mümmelmannsberg, η περιοχή κατοικίας (θυμηθείτε αντίστοιχο σχέδιο του Le Corbusier).


64. Jos Weber, συνθετική πρόταση (1969) Forum, οπ.παρ. Κόμβοι, συνδέσεις, κινήσεις , ξανά και εδώ η θεωρητικοποίηση του αυτονόητου.

65. Jos Weber, συνθετική πρόταση (1969) Forum, οπ.παρ.Το αποτέλεσμα: συγκρότηση πόλης τάχα μέσα από τις ατομικές επιθυμίες των κατοίκων, όπου ο καθένας τοποθετούσε το «διαμέρισμά» του όπου ήθελε βάσει ενός αρχιτεκτονικού σκελετού καθορισμένου από τον μελετητή: η ψευδαίσθηση ότι «συμμετέχει στον σχεδιασμό», στα πλαίσια του «συμμετοχικού σχεδιασμού» που ήταν τότε του συρμού. (Forum, οπ.παρ.)

Η ιδεολογία των «πρωτοπορειακών» πολεοδόμων.
Βέβαια από πλευράς ιδεολογίας, όλες αυτές οι προτάσεις δεν έχουν τίποτα να κάνουν με την κοινωνικοοικονομική πλευρά του ζητηματος, όπως αντίθετα οι περισσότερες αντίστοιχες προτάσεις και μανφέστα που κυκλοφορούσαν από τι αρχές μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, πολλές από τις οποίες έθεταν καθαρά το πολιτικό ζήτημα. Χωρίς να παραγνωρίσουμε τα λάθη και τις υπερβολές ορισμένων από τα μανιφέστα του Μεσοπολέμου, του Bauhaus και των σοβιετικών πολεοδόμων, οπωςδήποτε είχαν ως αντικείμενό τους και το Κοινωνικό Σύστημα, στο οποίο ενέτασσαν τα μανιφέστα και τις πρακτικές τους[66]. Τώρα όμως έχουμε μόνο μορφολογικά και τεχνικά ζητήματα, και ακόμη χειρότερα, τα μορφολογικά αποτελέσματά τους είναι βασικά σε πλαίσια εντυπωσιασμού, η αγωνία της προβαλλόμενης ως «πρωτοπορείας» των πολεοδόμων ήταν να σχεδιάσουν μιά πόλη όσο γίνεται περισσότερο ακραία και με εντυπωσιακή μορφή[67]. Αν τώρα η μορφή αυτή δεν είχε καμμία σχέση με την χρήση, ή ήταν παράλογη ή ακόμη και εφιαλτική, αυτό δεν τους έννοιαζε, ούτε τους «πρωτοπορειακούς» πολεοδόμους  ούτε τα επιστημονικά έντυπα της Αρχιτεκτονικής.
Θα έλεγε κανείς, ότι εξυπηρετούσαν και το Σύστημα μια και αποπροσανατόλιζαν τους πολεοδόμους από τα πραγματικά πολεοδομικά προβλήματα, όπως η ατομική ιδιοκτησία στην αστική γή και η τιμή της αστικής γής, η εμπορευματοποίηση του αστικού χώρου κ.α.-που δεν λύνονταν αν δεν γινόταν ανατροπές στο Κοινωνικό Σύστημα- και τους έστρεφαν στο κυνήγι της πρωτοτυπίας και του εντυπωσιασμού, και γι' αυτό άλλωστε και η έντονη προβολή τους στον διεθνή αρχιτεκτονικό τύπο, στα συνέδρια και ακόμη χειρότερα και η εισβολή τέτοιων ιδεών και στις αρχιτεκτονικές Σχολές, όπως θα δούμε ειδικότερα στην συνέχεια.
Γεγονότα στον Πολεοδομικό Χώρο.
Η λειτουργία των αρμοδίων δημοσίων υπηρεσιών.
Είδαμε ότι μετά από μία «μεταβατική» περίοδο, σιωπηρά αποκαταστάθηκαν  οι κρατικές λειτουργίες σε ένα ιδιότυπο status quo ante, όπου τα ίδια πρόσωπα στις ίδιες θέσεις συνέχισαν την ίδια πολιτική όπως είπαμε -σε κάποιες περιπτώσεις, όπως στον τουρισμό, φάνηκε ότι υπήρξε αλλαγή με την  αποδοχή του «ισπανικού μοντέλου» (τεράστια πολυόροφα συγκροτήματα) στην θέση των «Ξενία» της δεκαετίας του 55-60, αν και η αλλαγή αυτή ήταν αναμενόμενη δεδομένου ότι όλες οι μεσογειακές χώρες το είχαν ήδη αποδεχτεί, όπως π.χ. στην Γαλλία με την ανάπτυξη των ακτών της περιοχής του Languedoc.
Στα πλαίσια αυτά, ανώτατα στελέχη της Διοίκησης προώθησαν τα σχέδια που είχαν πριν το 1967 τα οποία οπωσδήποτε προγραμμάτιζαν από τις αρχές της δεκαετίας του ΄60, χαρακτηριστικό παράδειγμα η αύξηση των υψών, ο νέος ΓΟΚ ευνοϊκός για πύργους, οι πολεοδομικοί Νόμοι (Ρυθμιστικών Σχεδίων και Ενεργού Πολεοδομίας), η ένταση της λειτουργίας του Γραφείου Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθηνών και η εκπόνησή του στις κατευθύνσεις του 1965, και βέβαια με τα ίδια πρόσωπα επικεφαλής, όπως ο Προκόπης Βασιλειάδης, ενώ ταυτόχρονα συνεχίστηκε η πολιτική αναθέσεων σε ιδιωτικά γραφεία ρυθμιστικών σχεδίων σε τρείς ομάδες: πρώτον διαφόρων πόλεων, δεύτερον ειδικών μελετών στα πλαίσια του ΡΣΑ και τρίτον η ανάθεση στον Δοξιάδη του ΡΣΑ και του Χωροταξικού Ελλάδος. Σημαντικό θα πρέπει να θεωρηθεί η ίδρυση του ΕΤΕΡΠΣ, (πνευματικού τέκνου του Βασιλειάδη, με ιδρυτικό Διάταγμα στο ΦΕΚ 79Α / 4.4.1973), και βεβαίως το περίφημο 15ετές Πρόγραμμα Αναπτύξεως του Υπουργείου Συντονισμού, για τα οποία θα  μιλήσουμε στην συνέχεια αναλυτικά.
Διευκρινίζεται ότι πολλές φορές επικεφαλής τοποθετούσε η Χούντα δικούς της ανθρώπους, και μάλιστα στην αρχή στρατιωτικούς, πολύ γρήγορα όμως βρήκε πρόθυμους συνεργάτες τους οποίους τοποθέτησε ως επικεφαλής Οργανισμών (ΕΚΚΕ, ΚΕΠΕ, ΑΕΙ κλπ) χωρίς αυτό να έχει επίπτωση (εκτός από κάποιες έντονες περιπτώσεις) στην «συνέχεια» της λειτουργίας του Οργανισμού. Σε κάποια φάση, προτίμησε η Χούντα  να αφήσει εν γένει τους οργανισμούς «ανεξάρτητους» υπό την εποπτεία όμως του λεγόμενου «κυβερνητικού επιτρόπου», κατά κανόνα στρατιωτικού, ο οποίος απλά ήταν το μάτι της Κυβέρνησης στον Οργανισμό, ώστε να προλαβαίνει ανεπιθύμητες καταστάσεις ή εξελίξεις. Η πορεία των πραγμάτων όμως έδειξε ότι ούτε οι δικοί της άνθρωποι, ούτε η εποπτεία του Κυβερνητικού Επιτρόπου απέτρεψε τις ανεπιθύμητες εξελίξεις, και αυτό έγινε εμφανές στο 15ετές Πρόγραμμα και σε κάποια ΑΕΙ, γιατί δεν μπορούσε να παρέμβει ο Κυβερνητικός Επίτροπος λόγω της εκρηκτικής κατάστασης. Συνήθως όμως οι δικοί της άνθρωποι (στελέχη των Οργανισμών αυτών) έκαναν πολύ καλά την δουλειά τους,  χουντικότεροι της χούντας και χωρίς να χρειάζονται την βοήθεια του Κυβερνητικού Επιτρόπου. Είναι χαρακτηριστικό να διαβάσει κανείς τα οποιαδήποτε Πρακτικά της Συγκλήτου του ΕΜΠ των ημερών εκείνων, και να δεί τις θέσεις υπέρ του Κυβερνητικού Επιτρόπου και της «Εθνικής μας Κυβερνήσεως» που διατύπωναν Πρυτάνεις και τα περισσότερα μέλη της Συγκλήτου[68].
Θυμάμαι γύρω στο 1968 ή 1969 σε μια προσπάθεια της Χούντας να προσεταιριστεί τον τεχνικό κόσμο (ή ακόμη χειρότερα να ικανοποιήσει τις κοντόφθαλμες επιδιώξεις των τεχνικών για την έκδοση των οικοδομικών αδειών, ουσιαστικά ανεξέλεγκτες, στο ταχύτερο δυνατό διάστημα), θέσπισε οι άδειες να εκδίδονται μόνο με την κατάθεση των σχεδίων και εγγράφων, σε μια μέρα, και από κεί και πέρα θα ακολουθούσε ο έλεγχος, ο οποίος και μπορεί να μην γινόταν και ποτέ -ίσως ..δειγματοληπτικά. Οργάνωσε λοιπόν μια αίθουσα στο Σχέδιο Πόλεως σε στυλ φορντικής «αλύσσου παραγωγής» όπου οι υπάλληλοι ελέγχαν αν υπήρχαν τα έντυπα και μόνον, κάθε τραπεζάκι έλεγχε και έναν τομέα (εφορία, ΤΣΜΕΔΕ, ΤΕΕ, Σχέδια, έντυπα κλπ), και έδινε τον φάκελλο στον διπλανό του, και ο τελευταίος σφράγιζε και υπέγραφε την Αδεια. Ανάμεσα στα τραπεζάκια κυκλοφορούσε γνωστός Επιθεωρητής Δημοσίων Εργων, (ο Σ.Κ.) ο οποίος παρότρυνε συνέχεια τους υπαλλήλους  στα τραπεζάκια «γρήγορα, μην καθυστερείτε, ο κ. Υπουργός είπε να εκδίδονται οι άδειες  σε μια μέρα !! Γρήγορα!! ». Αυτός ο τρόπος έκδοσης έχει επανέλθει τα τελευταία χρόνια ως πρόθεση και μηχανικών και Υπουργείου ώστε να εκδίδονται οι άδειες «με ευθύνη του μηχανικού» -και αυτό όταν όλοι ξέρουμε την διαφθορά που υπάρχει, ειδικά στις Πολεοδομίες... Πάντως όσο θυμάμαι (εργάστηκα σε Τεχνικό Γραφείο από το τέλος του 1967 ως το τέλος του 1969) δεν κράτησε και πολύ αυτή η διαδικασία, κάποιοι λίγο σοβαρότεροι στο Υπουργείο, θα την σταμάτησαν.
Πολεοδομικές Αποφάσεις και ενέργειες
Αναγκαστικός Νόμος 395/68, περί του ύψους των οικοδομών και του συστήματος της ελευθέρας δόμησης, ΦΕΚ 95Α / 4 Μαίου 1968. Η πρώτη πολεοδομική Απόφαση που πάρθηκε από την Δικτατορία, ήταν ακριβώς εκείνη την οποία προσπαθούσαν αρκετό καιρό πριν να την υλοποιήσουν, αλλά οι αντιδράσεις του τεχνικού κόσμου ήταν μεγάλες όπως αναλύθηκε στο Β.Μέρος αυτής της σειράς των άρθρων. Τότε (πριν την Δικτατορία) Πρόεδρος του ΣΑΔΑΣ ήταν ο Νίκος Δεσύλλας και του ΤΕΕ ο Γιάννης Χριστοδουλίδης, άνθρωποι έντιμοι και γνώστες των πολεοδομικών προβλημάτων της Αθήνας, εξ ού και η έντονα αρνητική θέση τους στην «Σύσκεψη του Δήμου Αθηναίων» τον Αύγουστο του 1966 που ανάγκασε τον τότε αρμόδιο Υφυπουργό να δηλώσει ότι «το θέμα θα μελετηθεί και δεν είναι στις άμεσες προτεραιότητες του Υπουργείου» όπως αναφέρθηκε ήδη[69]. Τώρα όμως ο ΣΑΔΑΣ είναι υπό διωγμόν, πολλά στελέχη του είναι εξορία (Διαμαντόπουλος κ.α.) και άλλα έχουν φύγει στο εξωτερικό (Σιαπκίδης, Διαφωνίδης, Μπούζεμπεργκ, Δημητράτος κ.α) το δε ΤΕΕ έχει διορισμένη διοίκηση με πρόεδρο τον καθηγητή της Σχολής Αρχιτεκτόνων Δημ.Κορωναίο ως το 1970 και τον καθηγητή της Σχολής Τοπογράφων του ΕΜΠ Αντώνιο Σφήκα από το 1970 ως το τέλος της δικτατορίας[70] το 1974.
Είδαμε ότι τέτοιες αποφάσεις παίρνονται σε ανώμαλες καταστάσεις (ο λύκος στην αναμπουμπούλα χαίρεται...), όπως η αύξηση των υψών την μέρα που καιγόταν η Σμύρνη τον Αύγουστο του 1922 κ.α. και αυτή η περίοδος της δικτατορίας ήταν ό,τι έπρεπε. Δεν είχε περάσει το πρώτο σοκ, η καταστολή ήταν στο μάξιμουμ, και το lobby  των κατασκευαστών πανίσχυρο, ενώ από την άλλη χρειαζόταν η χούντα ένα «φιλολαϊκό» μέτρο που θα έδινε δυνατότητες κερδοφορίας (ουσιαστικά κερδοσκοπίας) σε χιλιάδες μικροοικοπεδούχους και εκατοντάδες μικροκατασκευαστές. Λεπτομέρειες, για να μην επαναλαμβάνονται, δείτε στα άρθρα  του γράφοντος «πολυόροφοι πύργοι»[71] και «si le bâtiment va bien, tout va bien»[72].
Με τον ΑΝ395/68, αυξάνονται σε όλη την Ελλάδα οι Συντελεστές Δόμησης, όπου ήταν διόροφα κατά 40%, στα τριόροφα 30% κλπ. ειδικά στο Λεκανοπέδιο όπου ήταν τριόροφα, σε όλα τα προάστεια όπου ίσχυε το καθεστώς του «τομέα Η.Λεκανοπεδίου» εκεί αυξήθηκαν 40%. Ταυτόχρονα, θεσπίζεται η λεγόμενη «ελευθέρα δόμησις» αυξάνει ο ΣΔ όπου οικοδομεί κανείς σε οικόπεδο από 1500 ως 3000 τ.μ. (ανάλογα αν είναι ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο, ή έχει όψη σε μία ή δύο κλπ οδούς). Η αύξηση αυτή είναι από 20 έως 30%. Το αποτέλεσμα του πρώτου άρθρου, ήταν καταστροφικό για όλη την Ελλάδα, οικοδομήθηκε όλη η «πράσινη ζώνη» του Λεκανοπεδίου και όλα τα προάστεια έγιναν πολυκατοικίες με προφανείς επιπτώσεις στο κλίμα, το περιβάλλον, την κυκλοφορία και την ρύπανση. Επίσης πολυκατοικιοποιήθηκαν όλα τα χωριά και οι κωμοπόλεις, ιδίως εκείνα που είχαν πιέσεις για οικοδόμηση (τουριστικά μέρη κλπ). Πολυκατοικίες ξεφύτρωσαν παντού, στην Σκόπελο, την Αράχωβα, την Σκιάθο, και βέβαια σε όλες τις πόλεις, Γιάννενα, Τρίπολη, Κόρινθος Λάρισα, Πάτρα ...Δεν έμεινε οικόπεδο που να μην έγινε πολυκατοικία.  Με τον θεσμό της «ελευθέρας δομήσεως» ξεφύτρωσαν αρκετές πολυκατοικίες με δέκα και πλέον ορόφους, στα προάστεια (Αγία Παρασκευή, Μαρούσι, Ηράκλειο, Π.Φάληρο κ.α), αλλά και σε περιφερειακές συνοικίες, όπως στα Κάτω Πατήσια κ.α.[73]
Από την άλλη μεριά, όλος ο μικροαστικός κόσμος πανυγύριζε, πέταγε στην αντιπαροχή την μονοκατοικία του, έπαιρνε από το 30 ως το 40% ως αντιπαροχή και γινόταν «εισοδηματίας», με δύο και τρία διαμερίσματα να νοικιάζει, να προικίζει τις κόρες του, να έχει εισόδημα σταθερό για τα γεράματά του, και άλλα πολλά και ωραία που πλήρωνε με την καταστροφή του περιβάλλοντος. Θα πρέπει να σημειωθεί, ότι πολλοί τέτοιοι ιδιοκτήτες π.χ. στο Μαρούσι, όταν είδαν το χάλι που δημιουργήθηκε (γιατί άλλο είναι να έχεις εσύ πολυκατοικία ανάμεσα σε μονοκατοικίες και άλλο να έχεις ...και του γείτονα που σου κόβει την θέα και τον ήλιο !) πούλησαν την «αντιπαροχή» τους και μετακόμισαν πιο έξω, στο περιαστικό πράσινο (Πεντέλη, Αγιο Στέφανο, Σαρωνίδα και αλλού), καταστρέφοντας και τα περιαστικά δάση της Αττικής. Βέβαια, η πολυκατοικία τους κυνηγούσε και εκεί, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία !
66. και 67. Μόλις είχε «χρονίσει» η χούντα, και δημοσιεύθηκε ο ΑΝ395/68. Στο ίδιο ΦΕΚ,  ο ΑΝ394/68 για τον εκσυγχρονισμό της λογοκρισίας, (τροποποίηση, συμπλήρωση κλπ  του ΝΔ 1108/1942 περί ελέγχου θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών, δίσκων γραμμοφώνου και βιβλίων).
68. Συγκρότημα κατοικιών στο Καστρί, Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός. Α.Βραβείο Α.Βαινά-Παπαϊωάννου ΑΘ 5/1971  σελ. 238. Ανήκει στον συνεταιρισμό μηχανικών, μέλών του ΤΕΕ ! Είναι σχεδιασμένο με βάση την νομοθεσία του ΑΝ395/68 με το άρθρο περί «ελευθέρας δομήσεως»

69. Συγκρότημα κατοικιών στο Καστρί, Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός. Β.Βραβείο Μ.Κερεστεντζής, Η.Μουτόπουλος, Γ.Τσουδερός, Ε.Γεωργουλάκου, Δ.Ιωαννίδης, ΑΘ 5/1971  σελ. 238, 70. Συγκρότημα κατοικιών στο Καστρί, Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός. Γ.Βραβείο Α.Τομπάζης συνεργ. Δ.Διαμαντόπουλος ΑΘ 5/1971 σελ. 239


71. Κτήριο διοίκησης ΔΕΗ, Α.Βραβείο αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού, Α.Τομπάζης και συνεργάτες. ΑΘ 6/1972 σελ. 225. Παράλληλα με τον ΟΤΕ ο οποίος οικοδόμησε το μεγαθήριο στο Μαρούσι, και άλλοι οργανισμοί όπως η ΔΕΗ θέλησαν να οικοδομήσουν ενιαίο κτήριο (που να έχει και prestige !), αλλά δεν τους βγήκε. Και αυτό είναι με τον ΑΝ395/68 με το άρθρο περί «ελευθέρας δομήσεως». 72. Κατοικία με «χωροκατασκευή» Γραφείο Α.Τομπάζη, ΑΘ2/1968 σελ. 115, και αυτή στο διεθνές κλίμα της εποχής όπου μεσουρανούσαν οι ιάπωνες μεταβολιστές κ.ά (δες άρθρα Φατούρου, Τζώνη, Μαντουβάλου  κ.α. στα ΑΘ που αναφέρθηκαν).




73. Κτήριο διοίκησης ΔΕΗ, Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός , Β.Βραβείο, Ν.Δεσύλλας, Δ.Κονταργύρης, Α.Λαμπάκις, Π.Λουκάκης ΑΘ 6/1972 σελ. 226



Η πολιτική του ΕΟΤ επί Μπαλόπουλου. (από την Ανοιξη του 1968 και μετά). Σημαντικός τομέας ήταν ο τουρισμός, που είδαμε ότι υιοθετήθηκε το «ισπανικό μοντέλο» των μεγάλων τουριστικών μονάδων, το οποίο είχε ήδη επικρατήσει στις μεσογειακές χώρες μαζικού τουρισμού, όπως οι μεσογειακές ακτές της Γαλλίας (Languedoc-Roussillon, κ.α) αλλά η μεγάλη ανάπτυξη ήταν αρχικά στις ισπανικές μεσογειακές ακτές από όπου και πήρε και το όνομά του. Στο «ισπανικό μοντέλο» δεν έχουμε μόνο μεγάλες μονάδες, αλλά αυτές κυρίως οικοδομούνται σε πολυόροφα μπλόκ κτηρίων τα οποία πολλές φορές την θάλασσα την έχουν μόνο ως θέα, και οι τουρίστες κολυμπάν στις πισίνες  των μπλόκ αυτών. Τα συγκροτήματα αυτά έχουν πλήρη αυτόνομη ζωή και λειτουργία και καλύπτουν τα πάντα. Γενικώς οι τουρίστες διάγουν μια εντελώς κλειστή ζωή μέσα στο συγκρότημα, χωρίς τελικά να έχουν καμμία σχέση με το φυσικό, ιστορικό, πολιτιστικό, κοινωνικό κλπ περιβάλλον της περιοχής. Ερχονται για 7, 12, ή 15 μέρες ανάλογα με το «πακέττο»,  και φεύγουν χωρίς να έχουν εξέλθη από το συγκρότημα.
Τα επιχειρηματικά κεφάλαια εκείνης της εποχής δεν υιοθέτησαν το ισπανικό μοντέλο για λόγους ...αρχιτεκτονικής προτίμησης αλλά διότι τους βόλευε ως «μαζικός τουρισμός», προσπαθώντας να προσελκύσουν τουρίστες μεσαίων εισοδημάτων από τις ΗΠΑ και τις σκανδιναυικές χώρες.
Αυτό εκφράστηκε με την νέα πολιτική του ΕΟΤ επί διοίκησης Μπαλόπουλου, η οποία με ειδική εγκύκλιο (ή Υπουργική Απόφαση;) στις αρχές του 1968[74] πριμοδοτούσε και δανειοδοτούσε αφειδώς και με ειδικά ευνοϊκούς όρους τουριστικές εγκαταστάσεις με τον όρο να έχουν 300 κλίνες και άνω. Στην «ευκαιρία» αυτή, επέπεσαν εργολάβοι ως τότε πολυκατοικιτζήδες, άσχετοι, που απλά είχαν οικόπεδο σε παραλιακή περιοχή και γνωριμίες στην Χούντα, ή ακόμη περισσότερο που δεν είχαν τίποτα και με βάση την τότε νομοθεσία απαλλοτρίωναν όποια περιοχή τους άρεσε, έπαιρναν δάνειο και οικοδομούσαν.
Αλλα «κοράκια», πολλά από τα οποία μη έχοντας καμμία επιχειρηματική γνώση στην οικοδομή ή στην τουριστική επιχείρηση, έπεσαν έξω, είτε από την φάση της κατασκευής ή και στην φάση της λειτουργίας αφήνοντας στις τράπεζες ογκώδη γιαπιά ή και ξενοδοχεία χωρίς προσωπικό και πελάτες. Όμως, πάρα πολλά ξενοδοχεία εκείνης της εποχής, τελικά ολοκληρώθηκαν και λειτούργησαν, ιδίως σε ακόμη «αναξιοποίητες»  τότε περιοχές, όπως η Χαλκιδική. Ξενοδοχεία, τα οποία στην Μεταπολίτευση πέρασαν άνετα στην επόμενη Εξουσία, σε κάποιο από αυτά έγινε και το Προσυνέδριο και το Ιδρυτικό Συνέδριο της Νέας Δημοκρατίας[75]...

74. Ξενοδοχείο στην Χαλκιδική, της εποχής και των διαδικασιών του Μπαλόπουλου, 75. Βραώνα, ξενοδοχειακό συγκρότημα, φωτογραφία Μ.Δάρα, ΑΘ 8/1974 σελ. 65
76. Ξενοδοχειακό συγκρότημα 150 κλινών με επέκταση σε 300 κλίνες (υπολογίστε επομένως διπλάσιο όγκο), Νάουσα Πάρου. Κ.Γκάρτσος, Η.Γουναρόπουλος, Α.Κωστίκας.  ΑΘ 5/1971 σελ. 196


77. Ξενοδοχείο στο Δέλτα του Φαλήρου, 825 κλινών. Θ.Παπαγιάννης, Ρ.Αρβανιτίδου, Χ.Παπλωματάς (δεν κατασκευάστηκε)  ΑΘ 8/1974 σελ. 213, 78. Ξενοδοχειακό συγκρότημα στο Δέλτα του Φαλήρου 563 κλινών, Γ.Μπόγδανος , B.Ginnerup AΘ 8/1974  σελ. 212


Το ΝΔ «περί ενεργού πολεοδομίας» (ΝΔ 1003/71 ΦΕΚ 198Α/12.12.1971). Το ΝΔ αυτό,  ορίζει ότι σε ειδικές χαρακτηρισμένες ζώνες ή περιοχές (ζώνη ενεργού πολεοδομίας)  μπορούν να οικοδομούνται μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα από ιδιώτες ή και σε σύμπραξη με το Δημόσιο, και καθορίζει την διαδικασία, τους όρους και τα κίνητρα για μια τέτοια πράξη. Απευθύνεται σε μεγάλο Κεφάλαιο που θα οικοδομήσει μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα σε ευρωπαϊκά πρότυπα.
Είναι σαφές  ότι προσπαθεί να προσελκύσει μεγάλα κεφάλαια στην οικοδόμηση για μεγάλα συγκροτήματα, και μάλλον το βλέπω ως συνέχεια του ΑΝ395 στα άρθρα του περί ελευθέρας δομήσεως κλπ και που είχε συνέχεια στον ΓΟΚ του 1973. Ηταν ένας «θεσμός» που διορθωνόταν και προσαρμοζόταν συνεχώς, σίγουρα είχε στόχο το μεγάλο κεφάλαιο. Σίγουρα η «αγορά» της κατοικίας στην Ελλάδα εκείνη την εποχή δεν σήκωνε ακόμη τέτοιου είδους ανοίγματα.
Το ΝΔ αυτό, ενεργοποιεί παληές έννοιες όπως το «Δίκαιον Προτιμήσεως» (Jus Protimiseos) του Ρωμαϊκού και του Βυζαντινού Δικαίου (Νεαρά του 922 του Ρωμανού του Α.) ως «δικαίωμα προτιμήσεως» (Αρθρο 4) όπου για όλα τα ακίνητα που ευρίσκονται στην ζώνη ενεργού πολεοδομίας, οι ιδιοκτήτες οφείλουν πριν από κάθε πώληση να γνωστοποιούν την πρόθεσή τους στο Δημόσιο το οποίο προηγείται στην «επί ίσοις όροις» αγορά. Το ΝΔ θεσπίζει τις «απαλλοτριώσεις επ' ανταλλάγματι» (άρθρο 7), που είναι μια μορφή αντιπαροχής ή ανταλλαγής σε είδος ή και σε χρήμα. Καθορίζει τις διάφορες διοικητικές διαδικασίες, διευκολύνσεις, κίνητρα κ.α. και θεσπίζει ότι μπορούν να συσταθούν ιδιωτικές ανώνυμες εταιρείες με μετοχικό κεφάλαιο τουλάχιστον 30.000.000 δρχ (τιμή χρυσής λίρας το 1971, 300 δρχ, δηλαδή 100.000 χρυσές λίρες, σε σημερινά ευρώ περίπου 21.000.000 €). Στις εταιρείες αυτές μπορεί να μετέχει και το Δημόσιο, ΝΠΙΔ και Τοπική Αυτοδιοίκηση  αλλά με συμμετοχή τουλάχιστον το 34% του μετοχικού κεφαλαίου. Οι διατάξεις αυτές είναι αλήθεια ότι υπάρχουν στην ευρωπαϊκή πολεοδομία, με μια μικρή διαφορά, ότι κατ' αρχήν οι εταιρείες αυτές είναι δημοτικές και μάλιστα με την πλειοψηφία των μετοχών τους από τον Δήμο, και ακόμη, το πολεοδομικό / θεσμικό περιβάλλον είναι πολύ διαφορετικό από ό,τι στην Ελλάδα : εκεί έκτιζαν για να καλύψουν κοινωνικές ανάγκες κατοικίας, εδώ για κερδοσκοπία.  Βέβαια μετά το 1990 η κερδοσκοπία και το ιδιωτικό κεφάλαιο σήκωσαν κεφάλι και στις χώρες αυτές (Αγγλία, Δυτ.Γερμανία, Αυστρία, Σουηδία κλπ) αλλά αυτό είναι επίσης μιά άλλη ιστορία...

79. Το ΝΔ 1003/71 «περί ενεργού πολεοδομίας» και 80. το ΝΔ 1262/72 «περί ρυθμιστικών σχεδίων αστικών περιοχών»
Από όσο γνωρίζουμε, δεν εκτελέστηκε κανένα τέτοιο μεγάλο Πρόγραμμα, αν και οικοδομήθηκαν κάποια τουριστικά ή και οικιστικά συγκροτήματα, όχι όμως με τις διατάξεις αυτού του ΝΔ. Με τον ΑΝ 395/68 (κυρίως) και τον ΓΟΚ του 1973, οικοδομήθηκαν μερικοί πύργοι στην Μεσογείων, τα Κάτω Πατήσια και την Αγία Βαρβάρα Ψυχικού και την Κηφισιά από πολυκατοικιτζήδες διαφόρων επιπέδων, από φτηνιάρικους (κάτω Πατήσια) μέχρι πολυτελείας (Αγία Βαρβάρα, Κηφισιά), φαίνεται ότι ως εκεί έφτανε η Αγορά.
Το ΝΔ 1262/72, ΦΕΚ 194Α/3.11.1972 «περί ρυθμιστικών σχεδίων αστικών περιοχών», θεσμοθετεί ορισμούς, περιεχόμενο και διαδικασία εκπόνησης, έγκρισης και εφαρμογής των Ρυθμιστικών σχεδίων, διατάξεις που δεν υπήρχαν ως τότε στην ελληνική Νομοθεσία (μόνον στοιχειωδώς και νεφελωδώς στο ΝΔ της 17ης Ιουλίου του 1923). Υποτίθεται ότι ήταν το νομικό πλαίσιο που έλλειπε για την εφαρμογή των Ρυθμιστικών σχεδίων που είχαν εκπονηθεί, πολιτική που συνεχίζονταν με νέες αναθέσεις μελετών. Δεν εφαρμόστηκε ποτέ, άγνωστο γιατί, όσες συζητήσεις έχω κάνει με στελέχη του Υπουργείου εκείνης της εποχής, κανένας δεν μπόρεσε να δώσει πειστική απάντηση. Προς το παρόν, το μόνο που μπορώ να υποθέσω είναι ότι  κάποιοι διορατικοί της Εξουσίας (ανώτατα στελέχη του Υπουργείου, επενδυτές μεγάλου Κεφαλαίου ή και Τράπεζες, προβλέποντας τις μελλοντικές εξελίξεις πράγμα όχι δύσκολο μια και στην Ευρώπη επενδύσεις μεγάλων Κεφαλαίων στην Πολεοδομία γίνονταν ήδη, βρήκαν ευκαιρία να περάσουν τα Νομοθετήματα αυτά ώστε να υπάρχουν, και ανάλογα θα τα ενεργοποιούσαν ή όχι. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν εφαρμόστηκαν σε κανένα από τα ήδη εκπονημένα Ρυθμιστικά Σχέδια πόλεων, άλλος ήταν ο στόχος τους, η ιδιωτική πολεοδόμηση από μεγαλοεπενδυτές, μόνο που ήταν νωρίς ακόμη για την ελληνική αγορά.
Ετσι, παρέμεινε ένα νομοθέτημα «πρόωρο» παρ' όλες τις τροποποιήσεις που έγιναν μεταγενέστερα γιά να το καταστήσουν περισσότερο συνάδον με τις ελληνικές συνθήκες οικοδόμησης και σχεδιασμού. Ετσι, το άρθρο 12 παρ. 3 του ΝΔ 1262/72 το οποίο απαγόρευε την επέκταση, τροποποίηση σχεδίου πόλεως και αλλαγή όρων δόμησης σε περιοχή όπου εκπονείται Ρυθμιστικό Σχέδιο, τροποποιήθηκε με το ΝΔ198, ΦΕΚ 267/4.10.73 όπου επιτρέπονται «κατ' εξαίρεσιν» επεκτάσεις σχεδίων πόλεως για εφαρμογή του ΝΔ 1003/71 περί ενεργού πολεοδομίας, ή προς εκτέλεσιν τουριστικών και οικιστικών προγραμμάτων, ή προς δημιουργίαν βιομηχανικών ζωνών κ.α. Με απλά λόγια, οι μεγάλες επενδύσεις δεν υπόκεινται σε κανέναν περιορισμό, τορπιλίζοντας το Ρυθμιστικό Σχέδιο πριν καν εκπονηθεί !
Στο ΝΔ αυτό, θεσπίζεται και το ΕΤΕΡΠΣ που θα δούμε στην συνέχεια.
Το ΕΤΕΡΠΣ, (ιδρυτικό Διάταγμα στο ΝΔ 1262/1972 «περί Ρυθμιστικών Σχεδίων» άρθρο 19, ΦΕΚ 194Α/3.11.1972). Το ΕΤΕΡΠΣ, (Ειδικόν Ταμείον Εφαρμογής Ρυθμιστικών και Πολεοδομικών Σχεδίων) ιδρύθηκε με σκοπό την αναδιανομή των εσόδων από πολεοδομικές Πράξεις σε όφελος της πόλης. Είναι θεσμός που έχει εφαρμοστεί και στο εξωτερικό και που ήταν γνωστός στο Υπουργείο, είχε μάλιστα προταθεί επανειλημμένα από τον Βασιλειάδη στα Συνέδρια του ΣΑΔΑΣ. Μέχρι τότε, έσοδα από οικοδομικές άδειες κλπ κατέληγαν στον Γενικό Κρατικό Προϋπολογισμό και από κεί πήγαιναν όπου ήθελε η κάθε Κυβέρνηση, σε πολεμικές δαπάνες, σε κάλυψη άλλων οικονομικών κενών κλπ. Το ΕΤΕΡΠΣ  είχε πολλά έσοδα, από τα οποία, ένα μέρος θα πήγαινε στον Δήμο από όπου είχαν ληφθεί, και ένα άλλο μέρος στο Υπουργείο για να χρηματοδοτήσει έργα πολεοδομικών αναπλάσεων γενικότερου ενδιαφέροντος σε διάφορους δήμους. Το Διάταγμα υπέστει πολλές τροποποιήσεις και επί Δικτατορίας και μετά, αλλά ακόμη δεν γνωρίζουμε αν και με τι ποσό χρηματοδοτήθηκαν έργα ή τι ποσοστό πήγε και αυτό στον Γενικό Κρατικό Προϋπολογισμό ή αλλού, Ερωτήσεις που έγιναν στην Βουλή, ή δεν απαντήθηκαν ή απαντήθηκαν στο άσχετο !
Το «Δεκαπενταετές Πρόγραμμα Μακροχρονίου Προοπτικής» (1972). Στις μεγάλες μελέτες, περιλαμβάνεται το περίφημο 15ετές Πρόγραμμα το οποίο κινητοποίησε εκόντες-άκοντες περί τους 600 επιστήμονες από όλους τους δημόσιους οργανισμούς, τα ΑΕΙ και τον ιδιωτικό τομέα. Στο Πρόγραμμα αυτό δόθηκε μεγάλη προπαγανδιστική σημασία από την Χούντα γιά δύο λόγους: ο ένας ήταν η «μεγάλη συμμετοχή επιστημόνων» που προφανώς παρέπεμπε και σε «αναγνώριση» της Χούντας, μόνο που τα πράγματα δεν ήταν έτσι ακριβώς, οι περίπου 600 επιστήμονες που εργάστηκαν στις 45 ομάδες εργασίας  που αποτελούσαν τις 28 Επιτροπές του Προγράμματος, απλά διορίστηκαν από το Υπουργείο Συντονισμού (κάποιοι βέβαια το ήθελαν και έπαιξαν πολύ καλά τον ρόλο τους). Στον Κατάλογο των 600 αναφέρονται ακόμη και άνθρωποι που είχαν σαφή αντιδικτατορική ιδεολογία, όπως ο Ασαντούρ Μπαχαριάν, φυλακισμένος 15 χρόνια από το 1945 ως το 1960 για αντιστασιακή δράση στην Κατοχή, το 1969 είχε ιδρύσει την περίφημη Γκαλερύ «Ωρα» με πολύπλευρη δραστηριότητα  -ο άνθρωπος μπορεί και να μην το πήρε είδηση ότι τον είχαν διορίσει στην Επιτροπή !  (του είχαν καθορίσει και αμοιβή 8.000 δρχ !).  Για παράδειγμα, στο ΦΕΚ 796Β/12.10.1972, αναφέρονται οι αμοιβές 182 (από τους 600) μελών των Επιτροπών, οι οποίες κυμαίνονται από 4000 έως 9500 δρχ. εφάπαξ. Οι λοιποί είναι σε άλλα ΦΕΚ με αντίστοιχες αμοιβές.
Ο άλλος λόγος ήταν εξ ίσου προπαγανδιστικός, έδειχνε ότι η Χούντα είχε προοπτική τουλάχιστο  δεκαπενταετίας, και μάλιστα με πρόθεση «αναμόρφωσης» των  κοινωνικών, οικονομικών, περιβαλλοντικών, πολεοδομικών κ.α. συνθηκών. Παρ' όλα αυτά, υπήρξαν και απρόβλεπτα που δεν μπόρεσαν να αποσοβήσουν οι άνθρωποί της, όπως στις δύο ομάδες εργασίας για το Περιβάλλον, όπου δόθηκε η πραγματικά ζοφερή εικόνα του και βέβαια αυτό δεν συνέφερε την Χούντα. Το αποτέλεσμα ήταν τα δύο αυτά τεύχη να χαρακτηριστούν «απόρρητα» και να αποσυρθούν από την κυκλοφορία, αυτό όμως δεν εμπόδισε τον δημοσιογράφο του Βήματος Ανδρέα Αλεξανδρόπουλο να τα δημοσιοποιήσει με αποτέλεσμα να ξεσπάσει ο σχετικός σάλος ! Στην συνέχεια, ο επικεφαλής των ομάδων αυτών «έκτακτος επί θητεία» καθηγητής στην Σχολή Χημικών Μηχανικών του ΕΜΠ Λάμπρος Λόης, δεν επανεκλέχτηκε όταν επαναπροκηρύχθηκε η θέση του για την θέση του έκτακτου μόνιμου καθηγητή, γεγονός που δεν είχε ξανασυμβεί στα χρονικά του ΕΜΠ, και ως μη μόνιμος, απομακρύνθηκε από το Ιδρυμα.
Σε άλλες περιπτώσεις, οι ενοχλητικές εισηγήσεις μελών των ομάδων στον «υπεύθυνο» επιμελητή της ομάδας εργασίας, απλά δεν περιελήφθηκαν στο τεύχος. Αυτό συνέβει και στην Επιτροπή Πολεοδομικής Οργάνωσης όπου ο γράφων, μετά την εξαφάνιση της εισήγησής του, την δημοσίευσε στα Τεχνικά Χρονικά το 1973, με την βοήθεια του τότε υπεύθυνου των Τεχνικών Χρονικών Στάμου Ζούλα[76].

81. Ο πρώτος τόμος της περίληψης του Σχεδίου Προτύπου Μακροχρονίου Αναπτύξεως


82. και 83. Οι επίμαχοι τόμοι για το περιβάλλον οι οποίοι αποσύρθηκαν και χαρακτηρίστηκαν «απόρρητοι», πράγμα το οποίο δεν εμπόδισε τον δημοσιογράφο Ανδρέα Αλεξανδρόπουλο στο Βήμα να δημοσιεύσει αποσπάσματα και τα συμπεράσματά τους.
Ειδικά για την Πολεοδομία, είχε συγκροτηθεί από το ΚΕΠΕ ομάδα που περιλάμβανε 25 περίπου πρόσωπα, με Πρόεδρο τον καθηγητή Πολεοδομίας στο ΕΜΠ κ.Α.Αραβαντινό. Στην Επιτροπή, της οποίας την σύνθεση και την δομή είχε ορίσει το ΚΕΠΕ, μετείχαν όλο το προσωπικό της τότε Εδρας Πολεοδομίας, πολλά στελέχη του ΚΕΠΕ, του Υπ.Δημ. Εργων και άλλων Δημοσίων Υπηρεσιών,  καθώς και διάφοροι περιρρέοντες από δεκαετιών Σύμβουλοι σε διάφορες δημόσιες επιτροπές και όργανα, Θα μπορούσε να πεί κανείς ότι περιλαμβάνονταν όλοι οι εν Αθήναις de jure τότε «ειδικοί» για την Πολεοδομία, πανεπιστημιακοί και υπηρεσιακοί παράγοντες, (και αυτό ίσχυε για όλες τις επιτροπές, ανάλογα). Ως «εισηγητές» είχαν οριστεί ο Γ.Αναιρούσης, ανώτερο στέλεχος του ΚΕΠΕ και ο Α.-Φ.Λαγόπουλος, τότε επιμελητής της Εδρας Πολεοδομίας του ΕΜΠ, εκλεγείς αργότερα καθηγητής στο ΑΠΘ στην θέση του απολυμένου από την Χούντα καθηγητή Θαλή Αργυρόπουλου. Η Σύνταξη του κειμένου έγινε από την Ελ. Κουκλέλη, εργαζόμενη επί συμβάσει έργου στο ΚΕΠΕ, και η οριστική επεξεργασία από Επιτροπή (Αραβαντινός, Αναιρούσης, Λαγόπουλος, Μιχαήλ και Κουκλέλη). Λαμβάνοντας υπ' όψιν  την υπηρεσιακή θέση αλλά και την δραστηριότητά σε αντίστοιχες Επιτροπές των παραπάνω, -οι πολύ μεγάλοι (Αραβαντινός, Αναιρούσης, Μιχαήλ) όπως συνήθως δεν είχαν τον καιρό να πολυασχοληθούν, οι πολύ μικροί (Κουκλέλη) εκτελούσαν περισσότερο την αγγαρεία της συγγραφής,  τελικά ο ουσιαστικός υπεύθυνος για την Εκθεση έμενε ο τελευταίος, και αυτή ήταν και η εντύπωσή μας τότε.
Φυσικά δεν θα πρέπει να παραγνωριστεί το γεγονός ότι πλην των πανεπιστημιακών -και όχι όλων βέβαια- οι υπόλοιποι μη υπηρεσιακοί παράγοντες ήταν διαφόρων μορφών «Σύμβουλοι» του Δημοσίου (συνεχώς και αδιαλείπτως από την πρό-χουντική περίοδο όπως και στην μεταπολίτευση) και αρκετοί δεσμευμένοι ήδη με αναθέσεις έργων και μελετών από το Δημόσιο, ενώ οι υπηρεσιακοί παράγοντες κυρίως ήταν υψηλόβαθμα στελέχη των Υπουργείων οι οποίοι κατείχαν αυτές τις θέσεις και πριν το 1967 επίσης συνεχώς. Κατά συνέπεια, η κατεύθυνση της Εκθεσης πρέπει να θεωρείται δεδομένη, πρόβαλλε τις γενικά αποδεκτές υπηρεσιακές θέσεις της τελευταίας εικοσαετίας, ήδη από το 1950[77], και είδαμε ποιες εκθέσεις υπερέβησαν τα όρια (!) και με τι συνέπειες. Επομένως, για να μην ασχοληθούμε περισσότερο με το θέμα αυτό, μπορούμε επιγραμματικά να περιγράψουμε την Εκθεση ως ένα άθροισμα θέσεων και προτάσεων που ήταν ήδη σε κυκλοφορία  από το 1950 στην «πεπατημένη οδό».
Προβλήματα που, τουλάχιστον στο εξωτερικό, είχαν ήδη αρχίσει να αντιμετωπίζονται, όπως οι εκτεταμένες πεζοδρομήσεις, ή η επαναφορά των μέσων σταθερής τροχιάς, αναφέρονται σε 1-2 γραμμές ως «μελλοντικές δυνατότητες», οι συντάκτες της Εκθεσης πρεσβεύουν ότι με καλύτερη «διαχείριση» της κυκλοφορίας ή και διανοίξεις (προτάσεις του 1959!) θα έλυναν το κυκλοφοριακό των μεγάλων ελληνικών πόλεων, ενώ παράλληλα δίνεται μεγαλύτερη προσοχή στην διευκόλυνση της τουριστικής λειτουργίας, προφανώς διότι αυτή αποτελούσε και οικονομικό στόχο της Κυβέρνησης.
Ακόμη χειρότερα (ή για να είμαστε ρεαλιστές: όπως αναμενόταν) κοινωνικά προβλήματα, πολιτικά και πολεοδομικά σε σχέση με την πόλη και τον πληθυσμό της, προβλήματα κερδοσκοπίας στον αστικό χώρο,  και άλλα παρεμφερή, ή δεν αναφέρονται καθόλου ή αντιμετωπίζονται «εγκυκλοπαιδικά» ή τεχνοκρατικά. Προφανώς δεν θα περίμενε κανείς κάτι διαφορετικό, από μια Εκθεση η οποία συντάχθηκε κυρίως από υπηρεσιακούς παράγοντες οι οποίοι συνέχιζαν απρόσκοπτοι τις προτάσεις τους αδιαφορώντας π.χ. για την επερχόμενη καταστροφή -η οποία το 1972 ήταν ήδη ορατή- του ελληνικού αστικού χώρου με την εισβολή των κερδοσκόπων (μικρομεσαίων εργολάβων και ιδιοκτητών), οι οποίοι κατέστρεφαν τον αστικό χώρο με όπλο τον ΑΝ 395/1968 που οι ίδιοι δημιούργησαν στις ευνοϊκές γι΄ αυτούς συνθήκες της δικτατορίας.  Από όσο γνωρίζω, τότε μόνον ο Αραβαντινός και ορισμένοι από το επιτελείο της Εδρας είχαμε έντονα αντιταχθεί στις συνέπειες του ΑΝ 395/68, αλλά η αντίδραση προσέκρουε στην αμετακίνητη θέση των υπηρεσιακών παραγόντων να στηρίξουν τον 395/68 και την «φιλοσοφία» του, τάχα ότι θα ελάφρυνε το κέντρο και θα καθιστούσε εύκολη την εξυγείανσή του (Π.Βασιλειάδης).

84. Ο τόμος της «πολεοδομικής οργανώσεως» (οι αριθμοί 29, 23 και 13 είναι του αρχείου του συντάκτη του παρόντος άρθρου)
Στα «Πρακτικά» των συνεδριάσεων της Επιτροπής, μπορεί κανείς να δεί όλο το πολιτικό -πολεοδομικό κλίμα της Επιτροπής και να διαπιστώσει ότι όλες οι αναφορές που είχαν προταθεί για οικονομικά και κοινωνικά θέματα, για το καταστρεφόμενο πολεοδομικό περιβάλλον, για την κερδοσκοπία στην γή, για την καταστροφή του πρασίνου και άλλα πολλά, έπεσαν στο κενό στο τελικό κείμενο της Επιτροπής.
ΓΟΚ 1973. Νομοθετικό Διάταγμα υπ. αρ. 8,  ΦΕΚ 124 Α  της 9ης Ιουνίου 1973. Ο ΓΟΚ του 1973 ήταν ο πρώτος ΓΟΚ που δημοσιεύθηκε μετά τον ΓΟΚ του  1955, βασικά ακολουθεί την δομή του ΓΟΚ του 1955, όμως έχει ενσωματώσει όλους τους «νεωτερισμούς» που είχαν νομοθετηθεί με τον ΑΝ 395/68, περί «Ελευθέρας Συνθέσεως»  ηλιασμού κ.α.[78]. Ετσι, πέρα από τα συνήθη άρθρα, πάντα περιπτωσιολογικά όπως και στον προηγούμενο ΓΟΚ του 1955 ορισμοί, συστήματα δόμησης, συντελεστές δόμησης (ο όρος είχε εμφανιστεί για πρώτη φορά στην ελληνική Νομοθεσία στον ΓΟΚ του 1955 [79], ως τότε οριζόταν έμμεσα από τον αριθμό των ορόφων και την κάλυψη του οικοπέδου), έχουμε και νεώτερες διατάξεις.
Γιά τις συνεχείς από ΓΟΚ σε ΓΟΚ  αυξήσεις στα ύψη το αναλύσαμε ήδη σε άλλο άρθρο[80].
Ένα νέο σημείο, είναι « θέσις του κτηρίου εν τω οικοπέδω» που αναλύεται σε διάφορα άρθρα ανάλογα με το σύστημα δόμησης, το σημαντικό είναι ότι στο πανταχόθεν ελεύθερο σύστημα, κάτω από προϋποθέσεις μπορεί το κτήριο να εφάπτεται σε μία από τις πλάγιες ή οπίσθια πλευρά του οικοπέδου[81]. Αυτό λειτούργησε στο «όποιος προλάβει πρώτος»  και έγιναν πολλές ιστορίες μεταξύ γειτόνων οικοπεδούχων, όπου ο πρώτος κατέστρεφε τον δεύτερο!
Στον ΓΟΚ του 1973, καταργείται το ασυνεχές σύστημα, το οποίο λειτούργησε σωστά εξασφαλίζοντας χώρο αυλής σε μονόροφα και διόροφα κτήρια, έτσι είχαν οικοδομηθεί όλες οι πόλεις στην αρχαιότητα, το Βυζάντιο, την οθωμανική περίοδο και μέχρι το 1968 όπου ενέσκηψε η λαίλαπα της πολυκατοικίας και εξαφανίστηκαν τα κανονικά σπίτια του ενός και των δύο ορόφων.  Παραμένει όμως το παραπλήσιο σύστημα των «κατά πτέρυγες» αλλά μόνο σε αγροτικές περιοχές και με ειδική Απόφαση Νομάρχη.
Εισάγει το «σύστημα της ελευθέρας δομήσεως» και το «σύστημα της ελευθέρας συνθέσεως». Το πρώτο, το είδαμε στον ΑΝ 395/68, αφορά μεγάλα συγκροτήματα, δίνονται στο ΦΕΚ πίνακες και διαγράμματα ηλιασμού κ.α. Το δεύτερο απλά δίνει την δυνατότητα να οικοδομείται το ισόγειο και ένας όροφος (έως 8,50 μέτρα) με βάση το συνεχές σύστημα και από κεί και πάνω κατά το ασυνεχές (που έχει καταργηθεί με το ίδιο Διάταγμα!) ή το πανταχόθεν ελεύθερο. Προφανώς η διάταξη αυτή ευνοεί επαγγελματικές λειτουργίες σε περιοχές κατοικίας, π.χ. καταστήματα, κινηματογράφοι κ.α. στο ισόγειο-όροφο, και κατοικίες ή και γραφεία στους ορόφους.
Εισάγει ακόμη διατάξεις για την άσκηση αρχιτεκτονικού Ελέγχου και δημιουργεί (άρθρο 80) τις ΕΕΑΕ (Επιτροπές ενασκήσεως Αρχιτεκτονικού Ελέγχου, οι μετέπειτα επίσης αμαρτωλές ΕΠΑΕ) και δίνει οδηγίες για προστασία παραδοσιακών κτηρίων μάλλον άσχετες που δεν έχουν σχέση με την παραδοσιακή εικόνα του κτηρίου ή του οικισμού.

85. Ο ΓΟΚ του 1955, με βάση τις επιταγές της Εκθεσης Βαρβαρέσου του 1952 (η οικοδομή ως βασικός άξονας οικονομικής δραστηριότητας μαζί με την ναυτιλία και το εμπόριο) και 86. ο  ΓΟΚ του 1973, πρώτος ΓΟΚ μετά από εκείνον του 1955, η ίδια περιπτωσιολογία αλλά και εκσυγχρονισμός στον ηλιασμό και την θέα, και τα μεγάλα συγκροτήματα.
Τέλος, ορίζει προδιαγραφές τεχνικών υποδομών, αποχετεύσεων κλπ και μηχανολογικών στοιχείων των κτηρίων επιβάλλει δε και τις συλλογικές κεραίες τηλεόρασης, μέτρο που χρειάστηκε 20 χρόνια για να υλοποιηθεί, όταν σταδιακά αντικαταστάθηκαν οι παληές μεμονωμένες λόγω γήρανσής τους.
Είναι σαφές ότι ο εκσυγχρονισμός του ΓΟΚ 1955 από τον ΓΟΚ 1973 (όπως και αργότερα από τους επόμενους ΓΟΚ) κινήθηκε σε πλαίσια εξυπηρέτησης βασικά των μεγάλων επενδυτών και όχι της πόλης δεδομένου ότι οι πόλεις είχαν ήδη υψηλούς Συντελεστές Δόμησης μετά τον ΑΝ395/68, έτσι ώστε κάθε «ευρωπαϊκή» εκσυγχρονιστική διάταξη να αποβαίνει στην Ελλάδα σε βάρος  του αστικού περιβάλλοντος, το είδαμε άλλωστε αυτό στην πράξη[82]. Η Ιδεολογία των συντακτών του ΓΟΚ, όπως και κάθε κυβερνητικού εγγράφου, εντασσόταν στην γενική πολιτική της Κυβέρνησης, και συγκεκριμένα για τον ΓΟΚ κινείται σε δύο επίπεδα: Το ένα, εκείνο των μικρομεσαίων κατασκευαστών και ιδιοκτητών που προσδοκούσαν αυξήσεις της κερδοφορίας τους με αύξηση του ΣΔ και την διευκόλυνση της οικοδόμησης με κάθε τρόπο, λογική πλήρως ενσωματωμένη στο Σύστημα, όπου εντάσσονται οι κάθε είδους μικροαστικής ιδεολογίας πολίτες, με κάθε δυνατή ευκαιρία. Το άλλο εκείνο των μεγάλων και πολύ μεγάλων επενδυτών, λογική (και ιδεολογία) που είχαν και αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι, προσβλέποντας σε «εκσυγχρονισμό» της πολεοδομίας εν Ελλάδι μέσω μεγάλων πολεοδομικών και οικιστικών συγκροτημάτων, όπως τα ήξεραν από την κοινωνική πολιτική της Δυτικής Ευρώπης του Μεσοπολέμου και των πρώτων δεκαετιών μετά τον Β.Παγκόσμιο Πόλεμο.
Είναι καλό να θυμηθούμε τον πρόλογο του Ι.Δεσποτόπουλου στην έκδοση από το ΤΕΕ της διδακτορικής του Αλ.Λοϊζου «ο ηλιασμός εις την Αρχιτεκτονική και την Πολεοδομίαν», ο οποίος είναι τόσο επίκαιρος που θα μπορούσε να είχε γραφεί και σήμερα, όπου με πικρία επισημαίνει «...γιατί όμως ερευνούμε και εξετάζουμε το πρόβλημα του ηλιασμού...ενώ δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην γνωρίζει ότι κάθε σχεδόν χώρος πρέπει να έχει μεσημβρινό προασαντολισμό...να αερίζεται ελεύθερα και να συνδέεται με λιγο πράσινο...Εδώ καταλήγει ουσιαστικά όλη η επιστημονική έρευνα. Όλα αυτά όμως τα είχαμε . Στην παληά Αθήνα, στην λαϊκή αρχιτεκτονική ...εγινε τεράστιο πρόβλημα αφ' ότου η κατοικία ο κάθε χώρος έγινε εμπορεύσιμος όπως το κάθε τι που παράγεται...επιστημονικοποιούμε διάφορα επαίσχυντα φαινόμενα της ανθρώπινης ζωής...ουσιαστικά πρόκειται για ατομικές και ομαδικές πράξεις του κακού..»[83] και συνεχίζει «...Ετσι, ασχολούμεθα και με την επιστημονική εξυγείανση των πόλεων, την διαμόρφωση εσωτερικών αυλών που να αφήνουν λίγο φώς και αέρα ...μεταχειριζόμεθα μαθηματικά, κάνουμε κανονισμούς...αυτά όλα διότι απλούστατα αφαιρέσαμε τον ήλιο και τον αέρα και κόψαμε τα δένδρα από την καθημερινή ζωή...»[84] ενώ επισημαίνει στην συνέχεια «...ας παραδεχτούμε όμως τα βαθύτερα αίτια και την επιστημονικότητα των οικονομικών αιτίων που προκάλεσαν την εμφάνιση της καλλιμάρμαρου τρώγλης των κέντρων κάθε μεγαλούπολης ...»[85]. Το βιβλίο επανεκδόθηκε το 1970 (το χρειαζόταν η χούντα με τον νέο της ΓΟΚ και τον ΑΝ395/68) από το ΤΕΕ χωρίς όμως τον πρόλογο του Δεσποτόπουλου !!![86]
Κανείς όμως δεν αναρωτήθηκε «για ποιόν», «σε τίνος όφελος» είχε νομοθετηθεί ο ΓΟΚ, (πλην ορισμένων αρχιτεκτόνων στα τελευταία επεισοδιακά τεύχη του Δελτίου του ΣΑΔΑΣ, που θα δούμε στην συνέχεια), και αν απευθυνόταν σε «κοινωνική πολιτική» ενός έστω και καπιταλιστικού κράτους προνοίας -όσο επέζησε και αυτό- ή σε ένα μεγάλο κερδοσκοπικό Κεφάλαιο. Είναι αλήθεια ότι το «κράτος προνοίας» έπαιξε καλά τον ρόλο του στο καπιταλιστικό σύστημα, λειτούργησε ανασχετικά και ταυτόχρονα αφομοιωτικά, και σήμερα που δεν υπάρχει (προς το παρόν) ο φόβος για κοινωνικές αναταραχές,  διαλύθηκε, και εξαφανίζονται ραγδαία και η βρετανική πολιτική στην πολεοδομία και την κατοικία (όπως και στην υγεία και την εκπαίδευση κ.α.), όπως και το «σουηδικό μοντέλο» (σκανδιναυικό γενικότερα) και το αυστριακό, και το δυτικογερμανικό...
Νέες Αναθέσεις ΡΣ. Μέρος της «συνέχειας» ήταν και οι νέες αναθέσεις ρυθμιστικών σχεδίων από το Δημόσιο (Υπουργείο Συντονισμού και Υπουργείο Δημοσίων Εργων, αλλά και από μεμονωμένους Δήμους). Ετσι, το 1968 ανατίθενται 4 μελέτες, το 1969-1971 (εποχή παντοδυναμίας) 7 μελέτες,  το 1972 («ομαλοποίηση») 16 μελέτες, επί πλέον άλλες 10 στα πλαίσια του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθηνών, κλιματολογικές, κοινωνικές, οικονομικές ιστορικές κ.α. και η επικαιροποίηση της μελέτης Smith, και οι τρείς  μελέτες -μαμούθ  που ανατέθηκαν, οι δύο στο Γραφείο Δοξιάδη, του «Εθνικού Χωροταξικού Σχεδίου και Προγράμματος Ελλάδας» και του «Χωροταξικού Σχεδίου και Προγράμματος Πρωτεύουσας», και η τρίτη στο ΚΕΠΕ  με αντικείμενο τον 15ετή προγραμματισμό, και το 1973-74 (εποχή παρακμής της δικτατορίας)  άλλες 5[87]. Βλέπουμε ότι το 1972 ήταν το έτος - κορυφή, όχι μόνον ως προς τον αριθμό αλλά και ως προς το μέγεθος και την σημασία τους, αυτό δεν είναι τυχαίο, αν λάβει κανείς υπ' όψιν του το διάστημα που απαιτείται από την προκήρυξη μέχρι την ανάθεση, θα μπορούσαμε να πούμε χωρίς μεγάλο σφάλμα ότι τελικά το μεγαλύτερο μέρος μελετών ανατέθηκε στην εποχή της «παντοδυναμίας» της δικτατορίας.
Με ποιο όμως ιδεολογικό πλαίσιο είχαν ανατεθεί, και με ποιό εκπονούντο αυτές οι μελέτες;  Αφήνοντας ξεχωριστά το 15ετές του ΚΕΠΕ που αναλύθηκε ήδη και  τα σχέδια Δοξιάδη για την Ελλάδα και το Λεκανοπέδιο, που είναι ειδική περίπτωση, καθώς επίσης και την «επικαιροποίηση» των μελετών του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθηνών που αποτελούν συνέχεια προηγούμενων μελετών του Υπουργείου, ας δούμε τις τυπικές αναθέσεις σε ιδιωτικά γραφεία, πρακτικά συνέχεια των προδικτατορικών μελετών που είχαν ανατεθεί και αναλυθεί στο προηγούμενο άρθρο αυτής της σειράς.
Γενικά μπορούμε να πούμε ότι οι μελετητές ήταν σχεδόν στο σύνολό τους οι ίδιοι που είχαν εκπονήσει και προδικτατορικά τα τότε Ρυθμιστικά Σχέδια, απουσιάζουν ωρισμένοι αριστεροί που ήταν εξορία ή είχαν διαφύγει στο εξωτερικό, και βέβαια εμφανίζονται και νέα γραφεία που δεν είχαν ιδρυθεί ως το 1966. Τα ονόματα που κυριαρχούν είναι του Γραφείου Δοξιάδη (4 μελέτες συμπεριλαμβανομένων και των μελετών-μαμμούθ Πρωτευούσης και Ελλάδας), τα γραφεία ΟΑΟΜ (Γκάρτσος και συνεργάτες) με 4 μελέτες,  ΟΤΟΜΕ (Καλογεράς-Αμούργης) με 3 μελέτες, και από δύο το Γραφείο Παπαγιάννη, η ΟΠΑΜ-Basil και Εταιρεία Μελετών Περιβάλλοντος (Συμεών, Κολλάρος, Κονταράτος), 9 μελέτες εκπονήθηκαν από το Δημόσιο, (ΕΜΠ, Υπηρεσίες Περιφερειακής Ανάπτυξης, ΕΟΤ κ.α.) και 10 μοιράστηκαν σε ισάριθμα ιδιωτικά γραφεία. Σ' αυτές πρέπει να προσθέσουμε ακόμη 10 μελέτες που ανατέθηκαν σε  επίσης ισάριθμα ιδιωτικά γραφεία από το Υπουργείο Εσωτερικών για παραδοσιακούς και κυρίως τουριστικούς οικισμούς.
α. Χωροταξικά Σχέδια Πρωτευούσης και Ελλάδος. Οι δύο μεγάλες και σημαντικότερες μελέτες, ανατέθηκαν στο Γραφείο Διοξιάδη, και θα περίμενε κανείς να αποτελέσουν το αποκορύφωμα των δοξιαδικών θεωριών περί Οικουμενόπολης αφ' ενός και περί συγκρότησης των πόλεων σε Κοινότητες Ι-Χ βαθμού. Αυτό τυπικά έγινε, αλλά περιορίστηκε στα εισαγωγικά κεφάλαια.
Στο Χωροταξικό Ελλάδος, υπάρχουν δύο ας πούμε «ιδεολογικά» με την πλατύτερη έννοια θέματα: το ένα, με ποιά λογική και ποιές δεσμεύσεις (επιστημονικές) ένα ιδιωτικό Γραφείο αναλαμβάνει να διατυπώσει την επίσημη κυβερνητική πολιτική σε χωροταξικό σχέδιο. Και εδώ υπάρχουν δύο δρόμοι, ο ένας, το Δημόσιο δίνει τις κατευθύνσεις της κυβερνητικής πολιτικής και τα απαραίτητα οικονομικά κλπ στοιχεία, και ο ιδιώτης μελετητής υπό την διαρκή και συνεχή επίβλεψη του κράτους εκπονεί , ας μου επιτραπεί να πώ «τεχνοκρατικά», την εφαρμογή της επί του εδάφους, δηλαδή το χωροταξικό σχέδιο.  Ο άλλος, όπου ο ιδιώτης μελετητής καθορίζει ή έστω συν-καθορίζει αυτήν την κυβερνητική πολιτική, και αυτό είναι μάλλον απαράδεκτο. Βέβαια θα πή κάποιος ότι η σύμφυση Ιδιωτικού Κεφαλαίου και Κράτους είναι τέτοια  στον Κρατικομονοπωλιακό Καπιταλισμό που τα παραπάνω ερωτήματα έχουν μάλλον φιλολογική παρά ουσιαστική σημασία.
Σίγουρα ένα έστω «αριστερό» σχέδιο, θα είχε ως προϋποθέσεις  την «ισόμετρη αξιοποίηση των πλουτοπαραγωγικών πόρων» αποφεύγοντας επιτέλους την μονομερή κατεύθυνση μιάς αμφιλεγόμενης αλλά που εξυπηρετεί τα ξένα μεγάλα κεφάλαια οικονομίας (οικοδομή, εμπόριο, ναυτιλία, όπως διέτασσε η Διεθνής Τράπεζα το 1952 μέσω του Βαρβαρέσου, ή μονομερή τουριστική ανάπτυξη όπως ήταν η συμπληρωματική στον Βαρβαρέσο πολιτική του 1955)[88]. Πιθανώς κάποιο «περισσότερο αριστερό» σχέδιο να σχεδίαζε αυτήν την ανάπτυξη  σε κατεύθυνση ανεξάρτητης πολιτικής από το ξένο Κεφάλαιο όπως είχε στο πρόγραμμά της η ΕΔΑ το 1960[89], ή και κάποιο αριστερότερο σχέδιο κομμουνιστικής ιδεολογίας να έθετε ως στόχο  μια μορφή «λαϊκής Δημοκρατίας» όπως οι κατευθύνσεις του «Ανταίου» και του Μπάτση, που αναλύθηκαν στο Β.Μέρος αυτής της σειράς[90].
Εδώ όμως, έχουμε να κάνουμε με ένα σχέδιο που προσπαθεί να οργανώσεις οικιστικά τον χώρο εν όψει της μελλοντικής Οικουμενόπολης, η οποία μπορεί να έχει εν  μέρει επαληθευθεί ως προς τον χώρο της Αττικής, της Θεσσαλονίκης και μερικών άλλων περιοχών, και στην συνέχεια οργανώνει τις χρήσεις και τις λειτουργίες απάνω σ' αυτήν την κατεύθυνση. Δρόμοι, χρήσεις εδάφους (κυριαρχεί η «οικιστική» χρήση) και άλλα πολεοδομικά, χωροταξικά και οικονομικά στοιχεία διατάσσονται σ' αυτό το πλαίσιο, χωρίς καμμίοα αναφορά για το έιδος της ανάπτυξης, και για το ποιος θα καρπωθεί το όφελος.
Θα μπορούσε κανείς να επισημάνει ότι η «Οικουμενόπολη» -σχέδια της οποίας υπάρχουν ακόμη και από τον Le Corbusier to 1943- δεν είναι τίποτα άλλο από το αποτέλεσμα στον χώρο της «συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης κεφαλαίου», χαρακτηριστικο γνώρισμα του ύστερου Καπιταλισμού[91], αλλά για αυτά όμως θα μιλήσουμε στο Δ.Μέρος αυτής της σειράς.
87. Σχέδιο του Le Corbusier στο ASCORAL[92] το 1943 για την Ευρώπη (Le Corbusier, les trois etablissements humaines, Paris 1959, σελ. 137) Δεν είναι τυχαίο ότι το «κέντρο» της Ευρώπης είναι  κάπου κοντά στο Βερολίνο!!! (ή στην Βιέννη;)

88. Σχέδιο του Δοξιάδη για την οικουμενόπολη της Ευρώπης (Ε.Πανελλήνιο Συνέδριο ΣΑΔΑΣ 1966,  Πρακτικά, σελ. 101)
Με βάση τα παραπάνω γενικά οικονομικά στοιχεία, και από περιληπτική  δημοσίευση του «Χωροταξικού»[93], φαίνεται ότι οι κατευθύνσεις του ήταν «στα πλαίσια» της υφιστάμενης κατάστασης, και το κύριο πρόβλημά του ήταν ο βαθμός επιτυχίας των προβλέψεών του και όχι κάποια ριζική αλλαγή οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής. Θα δούμε αναλυτικότερα το Σχέδιο αυτό στο Δ. Μέρος, μια και η παράδοσή του έγινε το 1976
Για την Πρωτεύουσα, οι κατευθύνσεις του σχεδίου του 1960[94] που προέβλεπε την ελληνική οικουμενόπολη να αρχίζει από το κέντρο της Αθήνας, να περνά μέσα από την κοιλάδα του Κηφισού και το αεροδρόμιο Τατοϊου και να συνεχίζει μέχρι Θήβα και Θεσσαλονίκη, μάλλον είχαν περιοριστεί σε ένα πολύ μικρό «διοικητικό κέντρο» στην θέση του αεροδρομίου Τατοϊου και τίποτα περισσότερο.
Στο πολεοδομικό επίπεδο, η μελέτη δεν διέφερε από τις ήδη εκπονηθείσες από το Υπουργείο Δημοσίων Εργων. Το οδικό δίκτυο ήταν το ίδιο περίπου με του Υπουργείου -στηρίζονταν και οι δύο στην Μελέτη Smith και λογικό ήταν, η Αττική ήταν πιά αρκετά δομημένη ώστε ανάμεσα στα άλλα, και το βασικό οδικό δίκτυο να αποτελούσε μονοσήμαντο και άκαμπτο σύστημα. Και για το σχέδιο αυτό, ισχύουν οι γενικές παρατηρήσεις που έγιναν στο Χωροταξικό Ελλάδος, και θα το δούμε αναλυτικότερα στο επόμενο άρθρο -και του σχεδίου αυτού η παράδοση έγινε το 1976.

89. Δοξιάδης, Χωροταξικό σχέδιο και πρόγραμμα πρωτευούσης, Αθήνα 1976. Τελικά το Σχέδιο δεν διαφέρει από εκείνα που κατά καιρούς συντάσσει το Υπουργείο Δημοσίων Εργων (1954, 1966 κλπ)

90. η αρχική πρόταση Δοξιάδη του 1960, καθαρή και συνεπής με τις αρχές των δοξιαδικών θεωριών. Κ.Δοξιάδης, Η πρωτεύουσά μας και το μέλλον της, Αθήναι 1960, 91. Επαλληλίες βασικού οδικού δικτύου Υπουργείου (η μελέτη Smith)  και Δοξιάδη.  Χωροταξικό σχέδιο και πρόγραμμα πρωτευούσης, Αθήνα 1976 (με κόκκινο Υπ.Δημ.Εργων, με μαύρο Δοξιάδη). Οι μεγάλες διαφορές είναι στις διανοίξεις 3 σηράγγων στον Υμηττό και 1 στο Αιγάλεω που προτείνει το Σχέδιο Δοξιαδη.

92. Δοξιάδης, Εθνικό Χωροταξικό Σχέδιο και Πρόγραμμα της Ελλάδος  Κ.Δοξιάδης, Κείμενα, Σχέδια Οικισμοί, Αθήνα 2006.  Α.Κύρτσος σελ 435. Ο τίτλος του σχεδίου είναι «περιοχές κατάλληλες για οικιστική ανάπτυξη» όπου είναι προφανής η προσπάθεια-υπόβαθρο για να «σχηματιστεί» το ελληνικό τμήμα της Οικουμενόπολης. (θα τα δούμε αναλυτικά στο επόμενο άρθρο).

β. ρυθμιστικά σχέδια.
Λάρισα, μελετητές Εταιρεία Μελετών Περιβάλλοντος, Α.Συμεών, Α.Κολάρος, Σ.Κονταράτος, Ι.Φραντζεσκάκης κ.α. Οι μελετητές, υπήρξαν στελέχη του Γραφείου Δοξιάδη, και είναι εμφανής η επιρροή στην συγκρότηση του σχεδίου των αρχών που διέπουν τα σχέδια του Γραφείου Δοξιάδη. Η πόλη δομείται σε ορθογωνικό κάναβο, με ιεραρχημένα τοπικά κέντρα (θεωρία κοινοτήτων Ι-ΙΧ βαθμού), το γενικό κέντρο μπορεί να επεκτείνεται (θεωρία Δυνάπολης). Οι επίσημες κρατικές μελέτες εκείνης της εποχής (Σχέδιο Μακροχρονίου Προοπτικής και Πρόγραμμα αναπτύξεως περιοχής Θεσσαλίας) προέβλεπαν για Βόλο και Λάρισα 600.000 κατοίκους, η μελέτη υιοθέτησε μια  συντηρητικότερη πρόβλεψη για την Λάρισα στους 200.000 για το έτος 2000. Όμως, η απογραφή του 2001 έδωσε μόνον 124.000 κατοίκους, και από αυτό φαίνεται η αστοχία όχι μόνο των Δημοσίων Υπηρεσιών αλλά και των μελετητών.   Η μελέτη κινείται σε «πολεοδομικό επίπεδο» προσπαθώντας -με βάση το έστω ανεδαφικό μέγεθος του 2000- να οργανώσει βασικά το κυκλοφοριακό σχέδιο και την χρήση εδάφους. Από την παρουσίαση του σχεδίου από τους ίδιους τους μελετητές επισημαίνονται μια σειρά προβλημάτων όπως το αεροδρόμιο, οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις,  (τα οποία θεωρούν αμετακίνητα),  οι σιδηροδρομικές γραμμές, σταθμοί και εγκαταστάσεις,  η αυξημένη ρύπανση του Πηνειού που δεν επιτρέπει την απόρριψη αποβλήτων κλπ. Στην συνέχεια με διαχείριση των προβλημάτων επί του εδάφους σε μια τεχνοκρατικά σωστή, θα έλεγε κανείς, κατεύθυνση οργανώνουν το Ρυθμιστικό Σχέδιο. Βέβαια καμμία σκέψη για το είδος της ανάπτυξης, για την κατεύθυνσή της, για την σχέση της με τις άλλες θεσσαλικές πόλεις (θεωρούν τον Βόλο ως δεύτερο συνεργαζόμενο πόλο) και σε απώτερο μέλλον (προφανώς αν και εφ' όσον ...συμφωνήσει το ΝΑΤΟ!) εύχονται την μεταφορά του αεροδρομίου ανάμεσα Βόλου-Λαρίσης.   Είναι προφανές, ότι στα πλαίσια του υφιστάμενου κοινωνικού συστήματος,  το Σχέδιο εξυπηρετεί την κατάσταση όπως είχε διαμορφωθεί τότε, και όπως προβλέπεται στα πλαίσια αυτά.

93. Λάρισα, Εταιρεία Μελετών Περιβάλλοντος (τεύχος Μελέτης). Η γενική χρήση εδάφους, η οποία εξειδικεύεται στ επόμενο σχέδιο όπου σημειώνονται τα τοπικά κέντρα και το οδικό δίκτυο. Με ώχρα σημειώνονται οι επεκτάσεις και οι γραμμοσκιασμένες περιοχές γύρω από το σχέδιο είναι οι περιοχές μελλοντικής επέκτασης

94. Λάρισα, Εταιρεία Μελετών Περιβάλλοντος, ΑΘ11/1977   σελ. 183

Χωροταξική μελέτη Δελφών-Φωκιδος -Παρνασσού. Μελετητές Ομάς Αρχιτεκτονικών και Οικιστικών Μελετών (ΟΑΟΜ), Κ.Γκάρτσος και πολλοί ειδικοί συνεργάτες. Καθαρά τεχνοκρατική μελέτη, και είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ φραστικά δίνει έμφαση στα «οικονομικά και κοινωνικά» θέματα, τελικά από ό,τι φαίνεται αυτά αφορούν στοιχεία απασχόλησης, νέες θέσεις εργασίας κ.α., όμως δεν θίγεται το γεγονός ότι με την αναπτυξιακή πολιτική που έχει εφαρμοστεί στην περιοχή, έχουν καταστραφεί κοπάδια και καλλιέργειες από τις εκπομπές φθορίου του εργοστασίου αλουμίνας της Pechiney, (γεγονός το οποίο αγνοεί η μελετητική ομάδα, αναφέρει μόνο τις καταστροφές του τοπίου από την επιφανειακή εξόρυξη του βωξίτη), ούτε ότι η ΔΕΗ δίνει το ρεύμα σε τιμές αποικιακές, κάτω του κόστους στο ίδιο ηλεκτροβόρο εργοστάσιο. Μιλάμε για ανάπτυξη, θέτουμε θέματα απασχόλησης και νομίζουμε ότι κάναμε και κοινωνική πολιτική. Για ποιόν, για τίνος όφελος είναι αυτή η ανάπτυξη που κοινωνικά μόνο κάποιες αποικιακές θέσεις εργασίας θα προσφέρει, αυτό είναι στο απυρόβλητο. Και μην ξεχνάμε ότι πρόκειται γιά μια περιοχή σύγκρουσης πολύ μεγάλων συμφερόντων του πολύ μεγάλου Κεφάλαιου: βαρειάς βιομηχανίας, μεταλλευτικών επιχειρήσεων, τουρισμού.
Από κεί και πέρα, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε στην μελετητική ομάδα ότι είχε ανησυχίες,  στο μεν γενικό επίπεδο ως προς την «πολιτική και το πρόγραμμα ανάπτυξης» και επισημαίνει ότι το Κράτος ούτε έδωσε κατευθύνσεις, ούτε πήρε θέση σε γενικότερα προβλήματα, αλλά και έδωσε άδεια εγκατάστασης νέου εργοστασίου της Pechiney δίπλα στην πόλη της Ιτέας αντίθετα με την μελέτη[95]. Τονίζει ακόμη  ότι μόνο με την προσωπική παρέμβαση του Υφυπουργού Κυπρ. Μπίρη το 1974 είχαν προωθηθεί τα ρυμοτομικά σχέδια της μελέτης, με την αποπομπή του από την Κυβέρνηση, τα σχέδια αυτά μπήκαν στο χρονοντούλαπο, επειδή 2-3 μεγαλοκτηματίες της Κίρρας «θιγόταν» και δεν «αξιοποιούσαν» τα δικά τους κτήματα[96]. Όλα αυτά όμως είναι μικρής εμβέλειας προβλήματα σχετικά με τα μεγάλων συμφερόντων θέματα.
Για την Ιστορία, θυμίζουμε ότι ο Κυπριανός Μπίρης, Υφυπουργός Δημοσίων Εργων από 24.11.1974 έως 10.9.1976, ήταν ο «πατήρ» του άρθρου 24 του Συντάγματος του 1975, και αποπέμφθηκε από την Κυβέρνηση διότι αρνήθηκε να δώσει έναν όροφο περισσότερο στο ξενοδοχείο NJV Meridien (από 1.3.1998 Athens Plaza) στην Πλατεία Συντάγματος, συμφερόντων τότε της εφοπλιστικής οικογένειας Βαρδινογιάννη.
95. Ιτέα, ΟΑΟΜ,  κυκλοφοριακό σχέδιο. ΑΘ  11/1977 σελ. 162. ένα σωστό τεχνοκρατικά κυκλοφοριακό σχέδιο,  (περιφερειακοί, κυψέλες κλπ) (πόσο όμως επεκτείνεται έξω από την υφιστάμενη πόλη;)

Χωροταξική και ρυθμιστική μελέτη Βόλου. Γραφείο Παπαγιάννη, συνεργάτες Β.Κιζήλου, Σ.Κούλης, Μ.Μαντουβάλου, Ω.Προκοπίου, Μ.Μαυρίδου, Α.Μπαχαροπούλου, Ι.Φαρατζής. Πρόκειται για μια από τις σοβαρότερες μελέτες, ίσως η μοναδική η οποία θίγει κοινωνικά και οικονομικά θέματα πέρα από τις τεχνοκρατικές προσεγγίσεις των άλλων σχεδίων.

96. Γραφείο Παπαγιάννη, Βόλος, το Ρυθμιστικό Σχέδιο. Διακρίνονται τοι κέντρο και οι γραμμικές επεκτάσεις του, οι περιοχές κατοικίας συγκροτημένες σε γειτονιές με τα τοπικά τους κέντρα, η βιομηχανική ζώνη, το περιβάλλον πράσινο  και οι βασικές κυκλοφοριακές αρτηρίες. Το κέντρο επεκτείνεται γραμμικά σχεδόν , ακτινωτά από το κέντρο στην περιφέρεια

97. Βόλος. Γραφείο Παπαγιάννη, ΑΘ 11/1977 σελ. 173. Η ευρύτερη περιοχή με τις συνεχόμενες βιομηχανικές ζώνες επάνω στον άξονα (οδικό και σιδηροδρομικό) Βόλου-Λάρισας, σημειώνεται σχετικά ήπια ανάπτυξη των ακτών του Παγασητικού και των χωριών του Πηλίου, καθ΄πως και προσπάθεια διάσωσηςε του περιαστικού πρασίνου
Η μελέτη έχοντας στις δύο πρώτες (και καθοριστικές) φάσεις της μελέτης συνεργάτες με έντονο το κοινωνικό υπόβαθρο όπως η Μ.Μαντουβάλου, η Αννα Μπαχαροπούλου και η Μ.Μαυρίδου, έχει δώσει έμφαση στα κοινωνικά στοιχεία του σχεδίου, και αυτό είναι σαφές όταν συγκρίνει κανείς την μελέτη του Βόλου με εκείνη της Καβάλας, οι οποίες εκπονήθηκαν την ίδια εποχή από το ίδιο Γραφείο (Θ.Παπαγιάννη) αλλά με άλλους συνεργάτες η κάθε μία.
Μέσα στο κλίμα του ελληνικού Δημοσίου, την ισχύ του μεγάλου Κεφαλαίου (εν προκειμένω η ΑΓΕΤ), του μικρομεσαίου Κεφαλαίου (μεσαίες γεωργικές εκμεταλλεύσεις και βιομηχανίες) αλλά και της μικροαστικής νοοτροπίας των κατοίκων που έχουν ως στόχο τους το κέρδος από την διαχείριση του αστικού χώρου, η μελέτη επισημαίνει τα κοινωνικά προβλήματα που προκύπτουν : στην κατοικία (αυθαίρετα και πολυκατοικίες) στην ρύπανση του περιβάλλοντος (Παγασητικός, Κάρλα, η ίδια η πόλη από την ΑΓΕΤ κ.α.) και προσπαθεί μέσα στα πλαίσια του Συστήματος να οργανώσει κίνητρα, κ.α. προϋποθέσεις που θα οδηγήσουν σε μια επιθυμητή κατεύθυνση τις πολεοδομικές εξελίξεις. Δεν είναι ορατό αν οι συντάκτες του Σχεδίου είχαν συνειδητοποιήσει ότι τα προβλήματα αυτά είναι σύμφυτα ή συνέπειες με το Κοινωνικό Σύστημα, και απλά δεν μπορούν να το πουν ρητά στην μελέτη, αν και από προηγούμενες θεωρητικές δημοσιεύσεις των συντακτών της μελέτης[97] είναι βέβαιο ότι ήξεραν πολύ καλά τις προϋποθέσεις αλλά και  «τα όριά τους». Πολεοδομικά το σχέδιο, διαρθρώνεται επάνω σ' αυτές τις βάσεις -όσες μπορούν να ελέγξουν- και λογικά μπορεί να λειτουργήσει, αν και στο βαθμό που τα αντικρουόμενα συμφέροντα δεν το «παγώσουν» ή ανατρέψουν, όπως και τελικά έγινε στον ένα ή τον άλλο βαθμό.
Θα ήθελα εδώ να προσθέσω στο σημείο αυτό, απλά για παράδειγμα, πώς τα μικρομεσαία αυτά συμφέροντα μπορούν να αλλοιώσουν ή και ακόμη να καταστρέψουν έναν σχεδιασμό. Κάναμε αγώνα το 1989-1992  για να επαναλειτουργήσει το τραίνο του Πηλίου ως αστική συγκοινωνία, κέντρο Βόλου-Πήλιο και μάλιστα σε δεύτερη φάση με επέκταση ως την Ζαγορά. Εγκρίθηκε η επαναλειτουργία με πολλούς κόπους και πιέσεις, αλλά στην πορεία αφ' ενός ξηλώθηκε όλο το ΔΣ του ΟΣΕ που είχε επαναλειτουργήσει τις καταργημένες από την Χούντα τοπικές γραμμές (Αργος-Ναύπλιο, Λαμία-Στυλίδα, Μεσσήνη-Καλαμάτα, Βόλος-Πήλιο κλπ) αφ' ετέρου, στον Βόλο, εκφυλίστηκε η επαναλειτουργία σε δρομολόγηση για τουριστικούς λόγους ενός παληού τραίνου με κάρβουνα του 1920, στην συνέχεια μετατοπίστηκε η αφετηρία από το Κέντρο στην έξοδο της πόλης και μετά ακόμη πιο πέρα. Η ισχύς των τοπικών ΚΤΕΛ είναι ιδιαίτερα μεγάλη, και  σε πανελλαδική κλίμακα [98], η δε των auto makers lobby ακόμη μεγαλύτερη, και το βλέπουμε σήμερα στην δραματική διάλυση των σιδηροδρομικών μεταφορών στην Ελλάδα[99].
Ρυθμιστική μελέτη αναπτύξεως πόλεως και περιοχής Καλαμάτας. Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών, διευθυντής Αθ.Αραβαντινός, συντάκτες Λ.Βασενχόβεν, Γ.Σαρηγιάννης, Ν.Βασενχόβεν, Κ.Γεράρδη, Φ.Μπαζού, Α,Παπασταματίου, Ν.Πολυδωρίδης, Μ.Μαυρίδου,  και επί πλέον  18 ειδικοί συνεργάτες, (οικονομολόγοι, γεωργοοικονομολόγοι, στατιστικοί, κυκλοφοριολόγοι, γεωλόγοι, κ.α.) Η μελέτη ανατέθηκε από το Υπουργείο Συντονισμού το 1968, και παραδόθηκε το 1970[100].  Είναι άρτια από την τεχνική της πλευρά,  η οργάνωση των χρήσεων εδάφους είναι όπως και στα άλλα σχέδια που αναλύθηκαν, λογική και σωστή τεχνικά, από τις αξιοσημείωτες προτάσεις της πρέπει να σημειωθεί η κυκλοφοριακή μελέτη (υπεύθυνος Ι.Πετρίδης) καθώς και η πρόταση για την εξυγείανση των εσωτερικών των οικοδομικών τετραγώνων. Η ανάπλαση αυτή, συνήθης πρακτική στις ευρωπαϊκές πόλεις, προτάθηκε και αργότερα κυρίως από τον Αραβαντινό[101] και τελικά νομοθετήθηκε στον ΓΟΚ του 1985 (άρθρο 12 «παραχώρηση σε κοινή χρήση ακαλύπτων χώρων» και άρθρο 13, «ενεργό οικοδομικό τετράγωνο», αλλά από όσο γνωρίζω σε ελάχιστες περιπτώσεις έχει εφαρμοστεί δεδομένου ότι για να γίνει αυτό πρέπει σύμφωμα με τον ΓΟΚ να συμφωνήσουν όλοι οι ιδιοκτήτες του οικοδομικού τετραγώνου. Στα αρνητικά της μελέτης θα πρέπει να σημειωθούν η διατήρηση των υψηλών συντελεστών δόμησης -ούτε το Υπουργείο, ούτε ο Δήμος δεχόταν την παραμικρή μείωση των ΣΔ, αλλά και οι υπεύθυνοι στον τομέα αυτόν συντάκτες της μελέτης, τους είχαν μάλλον εθελοντικά αποδεχθεί.
Πρόκειται για μια μελέτη η οποία κινείται εντελώς στα τεχνικά πλαίσια της πολεοδομίας, χωρίς σχεδόν καμμία ιδεολογική αναφορά, ή αναφορά σε κοινωνικούς παράγοντες ή παρόμοια ευρύτερα πλαίσια.

98. Ρυθμιστικό Σχέδιο Καλαμάτας, με ερυθρό κέντρο, κίτρινο κατοικία, μωβ ανοικτό βιομηχανική ζώνη,  μώβ βαθύ κάτω (στο λιμάνι) βιομηχανία, και μωβ στο κέντρο ΣΕΚ και ΚΤΕΛ , κυανό εκπαίδευση, με γκρι το στρατόπεδο. Περίπου μέχρι την δεκαετία του '80, κάθε πόλη είχε και το στρατόπεδό της, αρχικά εκτός πόλεως αλλά τελικά με τις επεκτάσεις είχαν ενσωματωθεί μέσα στον αστικό ιστό. Στην Αθήνα των αρχών του 20ου αιώνα  για παράδειγμα ήταν στα όρια της πόλης (Μακρυγιάννη, Β.Σοφίας νυν ΝΙΜΤΣ, κ.αλλ.) τα οποία όμως ήδη στον Μεσοπόλεμο είχαν ενσωματωθεί σχεδόν στο κέντρο της. Το κέντρο, αναπτύσσεται γραμμικά «παληά πόλη-λιμάνι» με κάθετες προεκτάσεις, ενώ δεν έγινε δεκτή καμμία προσπάθεια να διαφυλαχθεί η περιοχή ανατολικά του συνδετήριου αυτού κέντρου η οποία ήταν γεμάτη πορτοκαλεώνες με το σκεπτικό ότι ήταν ήδη από τον Μεσοπόλεμο «εντός σχεδίου» και αποκλειόταν (νομικά, έτσι ισχυρίζοταν στο Υπουργείο) η από-οικοπεδοποίησή της


99 και 100. Ρυμοτομικό σχέδιο Καλαμάτας. Κίτρινο πεζόδρομοι, κυανό οδοί β.κατηγορίας, μαύρο οδοί α. κατηγορίας. Σημειώνεται η «εσωτερική οικοδομική γραμμή» των υπό ανάπλαση οικοδομικών τετραγώνων, διαδικασία που μελετήθηκε για παράδειγμα σε λεπτομέρεια.

101 και 102. Καλαμάτα, Εσωτερική ανάπλαση οικοδομικών τετραγώνων, όπου ισχύει η εσωτερική οικοδομική γραμμή. Αριστερά υφιστάμενη κατάσταση, δεξιά η ανάπλαση, όπου το εσωτερικό ενοποιείται και διαμορφώνεται σε κήπο ή χώρο στάθμευσης. Η πρόταση νομοθετήθηκε στον ΓΟΚ του 1985 όπως αναφέρθηκε, αλλά έτυχε μάλλον πολύ περιορισμένης εφαρμογής, η έννοια της «ιδιοκτησίας» είναι ιδιαίτερα ισχυρή στην χώρα μας, μια και όλη η οικονομία της από συστάσεως του ελληνικού Βασιλείου στηρίζεται στην οικοδομή...
Χωροταξικό-Ρυθμιστικό Σχέδιο Μυκόνου και ζωνών αναπτύξεως. Α.Καλλιγάς, Α.Ρωμανός, ..Παπαγεωργίου. Υπουργείο Συντονισμού, 1971. Η μελέτη αφορά την γενικότερη ανάπτυξη του τουριστικού συμπλέγματος Μυκόνου, Δήλου και Ρήνειας, και οι κατευθύνσεις στις οποίες δομείται είναι η τουριστική αξιοποίηση και ανάπτυξη. Οι μελετητές απέφυγαν το «ισπανικό μοντέλο» και προσπάθησαν να σχεδιάσουν μια ήπια μεν στην λεπτομέρειά της αλλά εκτεινόμενη σχεδόν σε όλες τις προσφερόμενες παραλίες των νησιών αυτών. Ειδικότερα για την πόλη της Μυκόνου, έγινε προσπάθεια διατήρησης του χαρακτήρα της,  το ιστορικό της κέντρο παρέμεινε εκτός κυκλοφορίας οχημάτων,  και σχεδιάστηκαν σε λεπτομέρεια το ρυμοτομικό της με όσες δεσμεύσεις μπορούσαν να επιβάλλουν για την προστασία της φυσιογνωμίας της. Ηταν ήδη προφανές από τότε προς τα πού πήγαινε η τουριστική ανάπτυξη του νησιού, και είναι γνωστό τι συμβαίνει σήμερα εκεί ως χώρος «αναψυχής» και «προβολής» του jet-set, με ότι συνεπάγεται αυτό, και φυσικά κανένας πολεοδόμος δεν είναι υπεύθυνος για την αποσύνθεση και διαφθορά της. Εχουμε πεί εκατό φορές ότι η Κοινωνία δημιουργεί τον Χώρο και όχι αντίστροφα, το μόνο που θα μπορούσαμε να προσθέσουμε υπό τύπον αστεϊσμού είναι ότι  μόνο με την ... καταστροφή του ιστορικού τοπίου της Μυκόνου θα απελευθερωνόταν το νησί από την  κάθε είδους διαφθορά !!!  (θα πήγαινε αλλού το jet set, αλλά και αυτό δεν είναι σίγουρο (και η παραλιακή Σουνίου έχει μεγάλα ξενοδοχεία και πολυκατοικίες, αλλά δεν έχει αποφύγει την εικόνα της προ-Καστρικής Αβάνας...).
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του '60 όλο το νησί ήταν διάσπαρτο από νόμιμες ή παράνομες οικοδομές σε όλη του την έκταση, οι οποίες εντάθηκαν μετά την Μεταπολίτευση και μάλιστα κτίζονταν «νόμιμα» βάσει του εκκλησιαστικού Δικαίου για το οποίο η άδεια οικοδομής  ιερού ναού είναι απλή και δίνεται από την εκκλησιαστική Αρχή. Με το «παράθυρο» αυτό, οικοδομήθηκαν τεράστιες επαύλεις ως ...παράρτημα ιερών ναϊσκων υπαίθρου, μεθοδολογία όμοια με εκείνη των «αναψυκτηρίων» που εμφανίστηκε μεταγενέστερα όταν τέθηκαν περιορισμοί στην εκκλησιαστική αρμοδιότητα, ή των «κτηρίων σταυλισμού ζώων» και «γεωργικών αποθηκών» σήμερα που ξέσπασε ο σάλος των «αναψυκτηρίων», τα οποία, όπως και τα «προσκτίσματα των ιερών ναϊσκων υπαίθρου», περιλαμβάνουν επαύλεις των 400 και άνω τετραγωνικών, πισίνες, γήπεδα γκόλφ και άλλα εκκλησιαστικά ή γεωργικά κατασκευάσματα.
103. Μύκονος, Δήλος, Ρήνεια. Α.Καλλιγάς,  Α.Ρωμανός και συνεργάτες (1971).  Περιοχές για τουριστική ανάπτυξη (στις βνόρειες ακτές πνέουν ιδιαίτερα ισχυροί άνεμοι όπως ο «Τσικνιάς» που δεν ευνοούν και πολύ τον τουρισμό.

104. Μύκονος, πολεοδομικό-ρυμοτομικό σχέδιο. Με λευκό η ιστορική περιοχή, με μαύρο δρόμοι για οχήματα, με καφέ ή κόκκινο η επέκταση της πόλης (ήταν αναγκαία;;;) στο νότιο τμήμα κυρίως.
105. Η σεισμόπληκτη περιοχή (τμήματα δυτικής Θεσσαλίας και ανατολικής Ηπείρου). Κάλυψη του χώρου με κυκλικές σχηματικές περιοχές  (πρβλ. τα εξάγωνα του Christaller -1933- και του Δοξιάδη -1960).


Ηπείρος-Θεσσαλία[102]. Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών, διευθυντής Α.Κριεζής, συντάκτες Η Μελέτη ανατέθηκε από κοινού στο τέλος Μαίου 1967 από τα Υπουργεία Συντονισμού, Δημοσίων Εργων και  Κοινωνικών Υπηρεσιών με αφορμή τους σεισμούς και τις κατολισθήσεις της 1ης Μαϊου του 1967 και παραδόθηκε τον Αύγουστο του 1968, κυκλοφόρησε ως τόμος το 1971 από το Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών, όπως και όλες οι έρευνες που εκπονούσε το Σπουδαστήριο.   Στην μελέτη αυτή ακολουθείται η κατεύθυνση των χωροταξικών μελετών που είχαν προηγηθεί στο Σπουδαστηριο Πολεοδομικών Μελετών (επί διπλώματι εργασίες ή μελέτες Ηπείρου, Ευβοίας, Πελοποννήσου) οι οποίες είχαν ως αρχή την συγκέντρωση των υπηρεσιών και των οικονομικών  και κοινωνικών δραστηριοτήτων σε «βιώσιμους οικισμούς». Αυτό θα ήταν σωστό ως αρχή, αλλά το ερώτημα είναι με ποιά νέα κατανομή της κατοικίας. Αν δηλαδή θα παρέμεναν οι κάτοικοι στα παληά χωριά τους πράγμα όμως το οποίο είχε  ως απαραίτητη προϋπόθεση την ύπαρξη δημόσιων μέσων μεταφοράς ώστε αυτοί να λειτουργούν ως «προάστεια» των διατηρούμενων και ευνοούμενων οικισμών, ή αν οι «μή βιώσιμοι» οικισμοί θα αφήνονταν στην τύχη τους (κάπου ο Κριεζής μιλούσε ως «θερινές» ή «εποχιακές γεωργικές» κατοικίες[103]), αλλά τότε θα έπρεπε να προβλεφθεί η τύχη των κατοίκων που θα συνέρρεαν στους «βιώσιμους» και που μάλλον  (ή σίγουρα) θα αποτελούσαν φθηνό εργατικό δυναμικό, χωρίς κατοικία και εργασία, και στα ερωτήματα αυτά δεν απαντούσαν ούτε η μελέτη Πελοποννήσου, ούτε η μελέτη Ηπείρου-Θεσσαλίας[104] οι«θέσεις Κριεζή» θεωρούσαν δεδομένο ότι θα ήταν ευτυχείς και μετέχοντες στις αστικές λειτουργίες και το αστικό περιβάλλον οι χωρικοί  των καταργούμενων οικισμών, αλλά δεν εξέταζε το ενδεχόμενο μετατροπής τους σε «αστικό προλεταριάτο»[105].


Πολεοδομικά Πρότυπα. Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών, διευθυντής Αθ.Αραβαντινός, συντάκτες περί τους 25 επιστήμονες, στελέχη της Εδρας Πολεοδομίας κ.α.
Η έρευνα αυτή, ανατέθηκε στο ΣΠΕ το 1972 από το Υπουργείο Συντονισμού και περιλάμβανε 3 γενικές θεωρητικές έρευνες (η έννοια του προτύπου, η έννοια της πόλης, ταξινόμηση ελληνικών πόλεων) και 14 ειδικές  μελέτες προτύπων (κατοικία, εμπόριο, κρατική λειτουργία, γραφεία, εκπαίδευση, πνευματικές δραστηριότητες, αθλητικές εγκαταστάσεις, αστικές μεταφορές, κοινωνική πρόνοια, βιομηχανία, τουρισμός, αστική ρύπανση, δίκτυα). Η έρευνα περατώθηκε το 1976 σε 16 τόμους. Είναι χαρακτηριστικό ότι εκείνη την εποχή η έννοια του «προτύπου» κυριαρχούσε στους πολεοδομικούς κύκλους οι οποίοι ευελπιστούσαν ότι με την θέσπιση προτύπων θα μπορούσε να τεθεί ένας έστω στοιχειώδης φραγμός στην ασυδοσία των κατασκευαστών και επενδυτών. Ετσι, «μελέτες προτύπων», είχαν ανατεθεί παράλληλα και από τον ΣΑΔΑΣ με χρηματοδότηση του ΤΕΕ το 1971, και από το Υπουργείο Δημοσίων Εργων το 1972 στα πλαίσια του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθηνών, αλλά και. Πολύ αργότερα, το ΥΧΟΠ επί Υπουργίας Τρίτση το 1981-83, εκπόνησε στις Υπηρεσίες του επίσης τεύχος «πολεοδομικών σταθερών» που περιλαμβάνει τα κυριότερα πρότυπα τα οποία χρησιμοποιηθηκαν στις μαζικές τότε εκπονήσεις ρυθμιστικών κλπ σχεδίων με την «Επιχείρηση Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης», την γνωστή ΕΠΑ.
Οι τρείς πρώτες μελέτες[106], έθεταν τις θεωρητικές αρχές, η πρώτη και δεύτερη έθεταν κοινωνικοοικονομικά θέματα από σαφή αριστερή και μαρξιστική άποψη (η σχέση της πόλης με το Κοινωνικό Σύστημα, η έννοια του προτύπου στο Σύστημα κ.α.) και η τρίτη ήταν  μια τεχνική ταξινόμηση των πόλεων ανάλογα με το πληθυσμιακό μέγεθος χωρίς αναφορά σε οικονομικοκοινωνικά πλαίσια.
Οι επομενες 14 μελέτες εξέταζαν τις διάφορες λειτουργίες της πόλης και τα πρότυπά τους (κατοικία, εμπόριο, ιδιωτική και δημόσια διοίκηση κλπ) οι περισσότερες από καθαρά τεχνική άποψη χωρίς να υπεισέρχονται σε κοινωνικά προβλήματα και σχέσης τους με το Κοινωνικοοικονομικό Σύστημα.



Συμπερασματικά για την ιδεολογία των Ρυθμιστικών Σχεδίων
Βλέποντας συνολικά τα εκπονηθέντα εκείνη την εποχή Ρυθμιστικά Σχέδια, διακρίνει κανείς την επαγγελματική ευσυνειδησία των μελετητών να εκπονήσουν ένα εφαρμόσιμο σχέδιο, που τουλάχιστον να αντιμετωπίζει τα προβλήματα των πόλεων  αυτών και να προδιαγράφει τις κατά τους μελετητές επιθυμητές εξελίξεις. Τα πιο πολλά είναι τεχνικά σωστά, άλλα περισσότερο άλλα λιγώτερο, αλλά το πρόβλημα δεν είναι εδώ, αλλά στην ιδεολογία που έχουν ως πλαίσιο και ως στόχο. Πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, προσπαθούν αν σχεδιάσουν μια πόλη μέσα στο υφιστάμενο Κοινωνικό Σύστημα, ακόμη και όσοι από τους μελετητές είναι διαφόρων βαθμών αριστεροί. Κανείς, δεν εργάζεται με την σκέψη «για ποιόν, σε τίνος όφελος» σχεδιάζεται το σχέδιο, ούτε ακόμη και στην ανάλυση. Τελικά σχεδόν όλοι, προσπαθούν να δώσουν μια εικόνα της πόλης «εφικτή» με επιθυμητές από την επιστήμη της πολεοδομίας προτάσεις, και κανείς δεν προτείνει ριζικότερες αλλαγές αν όχι στο Σχέδιο, τουλάχιστον θεωρητικά, στις προϋποθέσεις του σχεδιασμού. Η δε «αριστερή ιδεολογία», όπου υπάρχει, δεν ξεπερνά τις κατευθύνσεις της ΕΔΑ του 1960, εκείνης της «ειρηνικής συνύπαρξης» που είδαμε, πώς εκφράζεται στον χώρο, αλλά και πού οδηγούσε.
Το περιοδικό «Αρχιτεκτονικά Θέματα»
Το πρώτο τεύχος του περιοδικού κυκλοφόρησε  στις 14 Απριλίου του 1967. Ουσιαστικά εκφράζει ακόμη την «Ανοιξη του '60», με απουσία όμως του Δεσποτόπουλου αφ' ενός αλλά και τις  «ήπιες» πολιτικές θέσεις αριστερών ή και κομμουνιστών αρχιτεκτόνων, όπως του Προβελέγγιου, του Τομπρογιάννη, του Διαμαντόπουλου, (ίσως ο Μπούζεμπεργκ να ήταν πιο οξύς πολιτικά), θα τα δούμε αυτά αναλυτικά  στην συνέχεια.
Το περιοδικό το εξέδιδε ο Ορέστης Δουμάνης, έχοντας μεγάλη εμπειρία  από την Διεύθυνση αντίστοιχων περιοδικών, διετέλεσε διευθυντής Τύπου και Εκδόσεων του ΤΕΕ (1964-67), διευθυντής-επιμελητής του «Δελτίου Συλλόγου Πολιτικών Μηχανικών Αθηνών» (1962-66), διευθυντής των «Τεχνικών Χρονικών», της «Επιστημονικής Εκδοσης ΤΕΕ» και του «Ενημερωτικού Δελτίου ΤΕΕ» (1964-67), υπεύθυνος αρχιτεκτονικής του περιοδικού «Ζυγός» (1961-63), διευθυντής του περιοδικού «Αρχιτεκτονική» (1963-64), τακτικός συνεργάτης υπεύθυνος για τεχνικά θέματα του «Οικονομικού Ταχυδρόμου» (1966-67).
Στα πρώτο και δεύτερο τεύχος του περιοδικού (1967, 1968) εμφανίζεται ως υπεύθυνος ο ίδιος ο Δουμάνης, και αναφέρονται ως Σύμβουλοι Α.Αραβαντινός, Θ.Αργυρόπουλος, Ι.Δεργκάλιν, Ι.Λιάπης, Κ.Μιχαηλίδης, Θ.Παπαγιάννης, Δ,Φατούρος. Πλην του Παπαγιάννη, ήδη αναγνωρισμένου αρχιτέκτονα, οι άλλοι ήταν καθηγητές στο ΕΜΠ, το ΑΠΘ, και το εξωτερικό. Το ιδεολογικό στίγμα τους κυμαίνεται από την αστική τάξη μέχρι αριστερών αποκλίσεων, ειδικότερα ο Λιάπης εμφανίζονταν ως έντονα πολιτικοποιημένος, σε σημείο που η Χούντα δεν ενέκρινε την ανανέωση της θητείας του, ενώ την Μεταπολίτευση, είχε περάσει σαφώς στην ομάδα των ανανεωτών του ΚΚΕεσ  διατηρώντας φιλία και με τον Γρηγόρη Φαράκο, μετέπειτα ΓΓ του ΚΚΕ αλλά που διαγράφτηκε μετά το 1991. Στο τρίτο, τέταρτο και πέμπτο  τεύχος (1968, 1969,1970,1971) οι Σύμβουλοι δεν αναφέρονται ενώ στο έκτο, έβδομο και όγδοο  (1972, 1973, 1974) αναγράφονται ως Σύμβουλοι Σ.Κονταράτος, Π.Κουλέρμος, Ι.Λιάπης, Χ.Μπούρας, Α.Ξύδης, Δ.Φατούρος, Μαριέλλα Χρηστέα-Δουμάνη[107], Στο όγδοο (1974) αντικαθίσταται ο Κουλέρμος από τον Γ.Λάββα, καθηγητή του ΑΠΘ[108].  Ειδικότερα στο όγδοο τεύχος, συγκροτείται «Συντακτική Επιτροπή» από Ν.Καλογερά, Π.Κομίλη, Σ.Κονταράτο, Α.Ρωμανό και Δ.Φιλιππίδη, «που επικουρείται από την επιτροπή των συμβούλων του περιοδικού που αποτελείται από τους καθηγητές Γ.Λάββα, Ι.Λιάπη, Χ.Μπούρα, και Δ.Φατούρο» (εδώ δεν αναφέρεται η Χρηστέα-Δουμάνη)[109].
Από το 1970, ο Δουμάνης εκδίδει και το περιοδικό «θέματα χώρου+τεχνών» με περιεχόμενο παράλληλο των «Αρχιτεκτονικών Θεμάτων».
106. Το πρώτο τεύχος του περιοδικού «Αρχιτεκτονικά Θέματα που μαζί με το ομόλογό του «Θέματα Χώρου και Τεχνών κάλυψε τον χώρο της αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας, και μάλιστα ευρύτερα από το περιοδικό «Αρχιτεκτονική» που έκλεισε το 1969.

Το πρώτο τεύχος (1967) που θα πρέπει να το θεωρήσουμε ως «προδικτατορικό»,  (κυκλοφόρησε λίγο πριν την δικτατορία) χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια εξασφάλισης συμμετοχής από τα γνωστά τότε αριστερά ονόματα, όπως μάλιστα η διάσπαση του ΚΚΕ δεν είχε ακόμη γίνει, δεν διαφαίνεται επιλογή της μιάς ή της άλλης ομάδας. Σημειώνεται όμως η απουσία ορισμένων στελεχών του ΣΑΔΑΣ, καθαρά μαρξιστικής ιδεολογίας όπως έχουμε σημειώσει στο προηγούμενο άρθρο[110] όπως του Νίκου Σιαπκίδη και του Κώστα Μπίτσιου -εμφανίζονται όμως Ιων Μπούζεμπεργκ, Γιάννης Τομπρογιάννης, Αριστομένης Προβελέγγιος, Γρηγόρης Διαμαντόπουλος.
Η κυρίαρχη γραμμή τόσο στην Εισαγωγή του Ορέστη Δουμάνη που αναλύει τους στόχους του νέου περιοδικού, όσο και σε άλλα άρθρα, όπως της Δανάης Κακουσαίου, του Κώστα Σοφούλη, του Αντώνη Τρίτση, κ.α. ακόμη και του Γιάννη Τομπρογιάννη και του Αριστομένη Προβελέγγιου, είναι η «ανάπτυξη», η «αξιοποίηση των πλουτοπαραγωγικών πόρων», ο «εξορθολογισμός της ελληνικής οικονομίας και χωροταξίας»  και άλλα παρόμοια, ίσως απόηχοι της προδικτατορικής ΕΔΑ, χωρίς καμμία αναφορά από κανέναν, στο θεμελειώδες ερώτημα : «ανάπτυξη για ποιόν, για τίνος όφελος;;;;». Θα περίμενε κανείς από κομμουνιστές πολεοδόμους μια ριζικότερη θεώρηση των πολεοδομικών προβλημάτων, που να αμφισβητούν το ίδιο το Κοινωνικό Σύστημα, αλλά αυτό είχε απωθηθεί σε απώτερο θεωρητικό επίπεδο, με την πολιτική της «ειρηνικής συνύπαρξης» του 20ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ και την επικράτηση των Χρουστσωφικών και στο ΚΚΕ μετά τα γεγονότα της Τασκένδης του 1955.
Το εισαγωγικό κείμενο του Δουμάνη, απαριθμεί τα προβλήματα της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής, χωρίς όμως απολύτως καμμία αναφορά στα αίτια, και όπου αναφέρει αίτια εννοεί τον ελληνικό τρόπο ανάπτυξης που διαφέρει από τον ευρωπαίκό : «...η κυριώτερη όμως (αιτία) είναι η ανυπαρξία μιας βαθύτερης πίστεως στο μέλλον αυτού του τόπου....η απουσία μεγάλων και θαρραλέων πρωτοβουλιών, η διατήρηση μιάς τελματωμένης κοινωνικοοικονομικής ζωής, η σύνδεση με την δυναμικά αναπτυσσόμενη Ευρώπη ... περιόρισαν σε ανησυχητικό βαθμό το αίσθημα της κοινωνικής και συλλογικής ευθύνης σ' έναν λαό που ποτέ δεν φημιζόταν γι' αυτό...»[111] . Από ποιους άραγε περίμενε «πρωτοβουλίες» ; από το Μεγάλο Κεφάλαιο; από τους αστούς πολιτικούς; από τους «φωτισμένους Αρχιτέκτονες» όπως με την λεκορμπυζιανή λογική διακήρυσσε στο Α. Πανελλήνιο Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ ο Α.Προβελέγγιος ;[112]
Και πώς δεν είχε ποτέ «αίσθημα κοινωνικής και συλλογικής ευθύνης» ο ελληνικός λαός; Δεν είχε στον Μεταξά, στην Κατοχή, στην Αντίσταση, στον Εμφύλιο; Δεν είχε στα κρίσιμα χρόνια (1950-1967) της ανασύνταξης του λαϊκού κινήματος μετά τον Εμφύλιο; Μάλλον θα πρέπει να υποθέσουμε ότι τέτοιου είδους κοινωνικές ευθύνες ήταν απευκταίες για το περιοδικό, τον εκδότη του και τους συμβούλους του, αλλά αυτό όμως δεν μας αφορά.
Το πρόβλημα είναι ότι δεν μας εκπλήσσουν και οι θέσεις που διατυπώνουν στα κείμενά τους και οι αριστεροί αρχιτέκτονες, κείμενα τα οποία είναι τελικά α-πολιτικά από την στιγμή που δεν ξεκινάν από το βασικό ερώτημα «για ποιόν, για τίνος όφελος;», και εδώ γίνεται ιδιαίτερα αισθητή η απουσία του Δεσποτόπουλου. Φαίνεται ότι η χρουστσωφική γραμμή της «ειρηνικής συνύπαρξης» είχε ερμηνευτεί ως «εν ονόματι της Ειρήνης παγίωση του status quo»,   το οποίο σήμαινε το τέλος της κάθε επαναστατικής ή ανατρεπτικής ενέργειας...
Η Δανάη Κακουσαίου αφήνει μια πόρτα ανοικτή για ανάπτυξη που «αρνείται την υποδούλωση ορισμένων περιοχών σε άλλες, είτε σε εθνικά είτε σε υπερεθνικά πλαίσια»[113] και περιγράφει μια «ισόρροπη ανάπτυξη» η οποία «...θα  πραγματοποιηθεί με βάση την άριστη κατανομή των πόρων ανάμεσα στις διάφορες περιοχές...»[114] και συνεχίζει περιγράφοντας τεχνικά μια τέτοια ανάπτυξη χωρίς όμως να θίγει ποιος θα την κάνει, σε ποια πολιτική κατεύθυνση, και σε τίνος όφελος.
Ο Κώστας Σοφούλης, αναλύει τα προβλήματα του περιφερειακού προγραμματισμού πάντα όμως από «τεχνικής» σκοπιάς, ασκεί κριτική στην πολυαρχία των δημοσίων υπηρεσιών που έχουν αυτήν την αρμοδιότητα (Υπουργείο Δημοσίων Εργων, Υπουργείο Συντονισμού, ΚΕΠΕ κ.α.) και βλέπει ως αίτιο της ελληνικής κακοδαιμονίας την έλλειψη θεωρίας σε αντίθεση με την Γαλλία, την Γερμανία και την Αγγλία, και την έλλειψη επιστημονικών μεθόδων στην διατύπωση μιάς πολιτικής περιφερειακής ανάπτυξης[115]. Το γιατί βέβαια οι ευρωπαϊκές χώρες είχαν θεωρία και πολιτική ενώ εμείς όχι, αυτό δεν το θίγει, όπως επίσης δεν θίγει το τι θα γινόταν αν είχαμε και μείς θεωρία και πολιτική. Σε τίνος όφελος θα εφαρμοζόταν ;;; Μήπως άλλωστε στις δυτικές χώρες εφαρμόζεται σε όφελος των λαών τους ή των μεγάλων κεφαλαίων τους ;;;
Δυστυχώς και ο Γιάννης Τομπρογιάννης, στέλεχος τότε της ΕΔΑ και μετά του ΚΚΕ, κινείται στο ίδιο μήκος κύματος. Αναλύει με τεχνικούς όρους, κλάδο προς κλάδο τι πρέπει να γίνει, χωρίς καμία απολύτως αναφορά στο πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο[116], προφανώς θεωρεί ότι οι προτάσεις του θα είναι αφ' εαυτών υπέρ του λαού, εφ' όσον πραγματοποιηθούν, όμως αυτό δεν είναι πάντα σίγουρο.
Ο Α.Τζώνης[117], αναλύει ορισμένες «κρατούσες απόψεις» (τις ονομάζει πλάνες, ή διανοητικές ψευδαισθήσεις που επικράτησαν στην Αρχιτεκτονική αντί της Ερευνας) όπως της κατασκευαστικότητας, της επεκτατικότητας, της μετακινήσεως, της ευλυγισίας κ.α. που τελικά οδηγούν σε μια ακατανόητη και λαθεμένη αρχιτεκτονική, και η κριτική του είναι καθαρό πού στοχεύει, σε όλα τα δήθεν ριζοσπαστικά «κινήματα» της δεκαετίας του '60. Σωστό ως άρθρο, ιδεολογικά θα ήταν ολοκληρωμένο αν συνέδεε την εμφάνιση και ανάπτυξη των «κινημάτων» αυτών με το πλαίσιο της πολιτιστικής κατάρρευσης του Καπιταλισμού -θα το δούμε το θέμα και αργότερα.
Στην συνέχεια αναλύονται από τους συντάκτες τους κάποια από τα  εκπονηθέντα Ρυθμιστικά Σχέδια όπως τα Χανιά από τους Θ.Αργυρόπουλο-Α.Τρίτση, Ηράκλειο από τον Α.Προβελέγγιο, Αθήνα από την ομάδα Διαμαντόπουλου (αποτελεί περίληψη των εισηγήσεων στο Ε.Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ), γιά την φιλοσοφία των Ρυθμιστικών Σχεδίων, έχουμε ήδη μιλήσει στο προηγούμενο άρθρο μας[118]. Θα πρέπει να μείνουμε σε τρία άρθρα, του Ι.Μπούζεμπεργκ, του Δ.Φατούρου και του Γ.Κανδύλη, που θίγουν γενικώτερα θέματα αλλά με πολιτική χροιά.
Ο Δ. Φατούρος[119], ασκεί οξεία κριτική στους ρηξικέλευθους αρχιτέκτονες οι οποίοι «προβλέπουν» νέες κοινωνίες, αρχιτεκτονική και πολεοδομία με νέες τεχνολογίες και με γιγάντια πληθυσμιακά μεγέθη (προφανώς αναφέρεται στις θέσεις του Τ.Ζενέτου[120] περί «ηλεκτρονικής πολεδομίας» και του Γ.Κανδύλη[121] περί του «μεγάλου Αριθμού» που κυκλοφορούσαν ευρύτατα σε συνέδρια και δημοσιεύματα, αλλά και στις επίσης ευρύτατα δημοσιευμένες προτάσεις των μεταβολιστών, του Y.Friedmann, του I.Ξενάκη, του Frei Otto και άλλων πολλών[122] και οι οποίοι ξεχνάν την κοινωνιολογία και την ψυχολογία, ασκεί σωστή κριτική στο πρόβλημα του αυτοκινήτου στις πόλεις  τονίζοντας ότι η λύση βρίσκεται στην «πλήρη μεταβολή των συστημάτων μεταφοράς» (αναφέρεται ονομαστικά στον C.Buchanan). Αποδέχεται τις γνωστές θέσεις του Kevin Lynch[123] και  Christofer Alexander[124] .
Όμως, δεν αναφέρεται στις θέσεις του Ι.Δεσποτόπουλου και την κριτική του στο 4ο CIAM[125], και κυρίως ενώ η κριτική του είναι πολύ εποικοδομητική, αποφεύγει να την συνδέσει με το Κοινωνικό Σύστημα,  του λείπει γι' αυτό, ένα μόνο μικρό βηματάκι...
Ο Ιων Μπούζεμπεργκ, στο άρθρο του «Κράτος, Γή και Οικιστική Ανάπτυξη[126]» αναλύει τις γνωστές διαδικασίες εμπορίας της γής και οικοδόμησης, και επισημαίνει ότι η στέγη δεν είναι κάτι που επιλύεται ατομικά αλλά με κρατική παρέμβαση, ότι η γή πρέπει να είναι κρατικό αγαθό που μπορεί να παραχωρείται σε ιδιώτες γιά ορισμένο χρονικό διάστημα, ότι η ιδιωτική γή έχει όχι μόνο δικαιώματα αλλά και υποχρεώσεις, και ακόμη ότι η άνοδος των τιμών των οικοπέδων  είναι οικονομικά επιζήμιο ηθικά απαράδεκτο και κοινωνικά ανεπίτρεπτο επειδή προκαλεί αύξηση του κόστους της κατοικίας, πηγή εύκολου κέρδους για τον ιδιώτη  και συντείνει στην ανισοκατανομή του εισοδήματος. Κατά τον συντάκτη του άρθρου, «...η ελληνική αρνητική πείρα και η θετική ξένη δείχνουν ότι όσο περισσότερο εκτεταμένη είναι η κρατική παρέμβαση στην οικοδομική δραστηριότητα, σ' ανάλογο βαθμό γίνονται παραγωγικές οι ιδιωτικές επενδύσεις...»[127]. Τέλος, επισημαίνει την μηδενική ιδιωτική επένδυση σε έργα κοινής ωφελείας, που υποχρεώνεται τελικά το Κράτος να τα αναλάβει.
Εχω την εντύπωση, ότι ο συγγραφέας, προσπάθησε μέσω της πολιτικής κατοικίας στην Ευρώπη, να μεταφέρει στην Ελλάδα έναν συνδυασμό αστικής πολιτικής (Αγγλία, Γερμανία, Σουηδία κλπ) με την  σοσιαλιστική αρχή ότι το κράτος είναι ο ιδιοκτήτης της γής, και ο κάτοικος ο νομέας, και όπου η κατοικία αποτελεί κοινωνικό αγαθό και όχι εμπόρευμα. Αυτό όμως, μπορεί σε κάποιο βαθμό να ισχύει και στην καπιταλιστική δυτική Ευρώπη, μια και δεν έχουν πρόβλημα εφ' όσον η λαϊκή στέγη ήταν, τουλάχιστον τότε (δεκαετία του '60), αρκετά αποεμπορευματοποιημένη, μέσα στα πλαίσια μιάς συγκεκριμένης κοινωνικής πολιτικής του Μεσοπολέμου η οποία και συνεχίστηκε και μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Για την Ελλάδα όμως υπήρχαν άλλα προβλήματα στην οικονομία της όπου οι παραγωγικές δραστηριότητες ήταν παρασιτικές, και όπου η οικοδομή αποτελούσε βασικό κλάδο παραγωγής, κάτω από τις επιταγές του ΔΝΤ (Εκθεση Βαρβαρέσου του 1952, στην οποία έχουμε αναφερθεί ήδη[128]), και αυτό δεν αναλύεται με αποτέλεσμα να μένει «στον αέρα» η όλη ανάλυση. Είμαστε όμως υποχρεωμένοι να αποδεχτούμε ότι αυτή ήταν και η κυρίαρχη αντίληψη για την παραγωγή κατοικίας εκείνη την  εποχή. Ολοι ζητούσαμε αξιοπρεπή και φθηνή κατοικία για τα λαϊκά στρώματα  με κρατική χρηματοδότηση[129] -όμως η «κρατική δραστηριότητα» μόλις έφθανε το 3% της συνολικής νόμιμης δραστηριότητας.
Τέλος, ο Γ.Κανδύλης, στο άρθρο του «η θέση του αρχιτέκτονα στην κοινωνία που έρχεται»[130], ουσιαστικά επαναλαμβάνει τις γνωστές λεκορμπυζιανές θέσεις για τον αρχιτέκτονα, σωστά βέβαια τονίζει ότι πρέπει να είναι και καλλιτέχνης αλλά και κατασκευαστής, και ακόμη το γνωστό, ότι η αρχιτεκτονική εκφράζει το πνεύμα της εποχής. Τέλος, ότι στην κοινωνία που ζούμε όλα αλλάζουν και αυξάνουν (προφανώς αναφέρεται στην  εισήγησή του στο 2ο Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ που αναφέρθηκε), και τονίζει ότι «...η κοινωνία μας ζητά να κατανοήσουμε, να εμπνευστούμε και να δημιουργήσουμε έναν κόσμο καλύτερο από τον σημερινό...» [131]. Σωστά όλα αυτά, πού είναι όμως η σχέση αρχιτεκτονικής και Κοινωνικού Συστήματος; Που είναι η απάντηση «για ποιόν, για τίνος όφελος» θα είναι η νέα αρχιτεκτονική και ο Νέος Κόσμος;; και θα τον δημιουργήσουν οι αρχιτέκτονες -όπως αφήνει να διαφανεί, σε μια καθαρή λεκορμπυζιανή θέση ;; (θέση που είχε προβληθεί και από τον Προβελέγγιο στο 1ο Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ το 1961[132]).
Αναφερθήκαμε στο άρθρο του  διότι ο συγγραφέας του ανήκε στον αριστερό χώρο, άλλωστε ήταν από τους διασωθέντες το 1945 με την «Αποστολή Μερλιέ»[133], και ως εκ τούτου, εκφράζει αριστερή ιδεολογία. Θα πρέπει εδώ να υπενθυμίσουμε ότι πολλοί από την αποστολή Μερλιέ έφυγαν ως σκληροί κομμουνιστές, αλλά γύρισαν στην Ελλάδα σοσιαλδημοκράτες, με πρόθεση βελτίωσης του κόσμου και όχι ανατροπής του κοινωνικού συστήματος. Λίγοι διατήρησαν τις ιδέες που είχαν όταν έφυγαν, όπως η Αννα και ο Μανώλης Κινδύνης, ο Μέμος Μακρής, η Ελένη Αντωνιάδου, ο Αριστομένης Προβελέγγιος (όσο δεν τον επηρέαζε ο Le Corbusier), η Ελλη Αλεξίου  κ.α., πολλοί όμως εντάχθηκαν σε μια Αριστερά συμβιβασμού, έξω ακόμη και από το Γαλλικό ΚΚ εκείνης της εποχής. Ειδικότερα ο Κανδύλης εκείνη την εποχή (1966-1973) δραστηριοποιείται στην Ελλάδα εκπονώντας μελέτες για μεγάλα τουριστικά συγκροτήματα και προσπαθεί να εμφανίζεται σε θεωρητικά περιοδικά όπως τα Αρχιτεκτονικά Θέματα -απουσιάζει όμως από τον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων και το Δελτίο του.
Στα επόμενα τεύχη των «Αρχιτεκτονικών Θεμάτων», τα οποία εκδόθηκαν μέσα στην εποχή της δικτατορίας, πέρα από τις παρουσιάσεις αρχιτεκτονικών έργων, υπάρχουν αφιερώματα σε ειδικά θέματα, όπως στο 2ο τεύχος (1968) η γνωστή «κριτική της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής» του François Loyer. Στο πολύ τεκμηριωμένο αυτό άρθρο, ο συγγραφέας, περνά (και δικαίως) γενεάς δεκατέσσαρας όλη την μεσοπολεμική και μεταπολεμική ελληνική κατασκευαστική και αρχιτεκτονική δημιουργία.
Στο τεύχος αυτό, προηγείται ένα άρθρο του Π.Μιχελή «η νεοελληνική Αρχιτεκτονική και η τροπή των καιρών» που αποτελούσε την εισήγησή του στο ΣΤ. Πανελλήνιο Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ (Πάτρα 1966), πρόκειται για καθαρά μορφολογικές και κατασκευαστικές παρατηρήσεις που δεν μας αφορούν, όμως σε κάποιο σημείο σημειώνει «... η εκ των έσω αναγέννηση της Τέχνης είναι μάλιστα χαρακτηριστικό της ελληνικής νοοτροπίας ...αρκεί να σκεφθεί κανείς ποια άβυσσος χωρίζει την βυζαντινή από την κλασσική τέχνη, τεχνικώς και μορφολογικώς...»[134]. Να σημειώσουμε ότι δεν είναι ...ελληνική νοοτροπία αλλά παγκόσμια νομοτέλεια; Το θεωρούμε αυτονόητο και είναι απορίας άξιο πώς ένας Μιχελής διατύπωσε μια τέτοια θέση. Σημειώνουμε όμως ότι το ότι η Τέχνη (και η Αρχιτεκτονική, όπως και η Λογοτεχνία, και η Θρησκεία, και η Ιδεολογία κ.α.) είναι εποικοδομήματα της κοινωνικοοικονομικής βάσης, και φυσικά κάτι τέτοιο δεν απασχολεί τον συγγραφέα του άρθρου, παρ' όλο που δυόμισυ δεκαετίες νωρίτερα άφηνε σαφείς νύξεις γι' αυτό[135], (με όσες αντιρρήσεις και να έχουμε και στις τότε στις θέσεις του[136]).
Ο François Loyer, ερμηνεύει αρχικά το θέμα των ξένων επιρροών ή και «αντιγραφών», συνεχίζει αναλύοντας το κατασκευαστικό μέρος (άρα και το μορφολογικό) που σωστά τα βλέπει ως αποτέλεσμα του τρόπου παραγωγής κατοικίας, και επισημαίνει επίσης σωστά ότι «...η αγορά της οικοδομής αντανακλά την κακή προσαρμογή της ελληνικής οικονομίας στις ανάγκες της χώρας...»[137] και σ' αυτό προτείνει μια αλλαγή της κρατικής πολιτικής στην κατοικία και στην ανάληψη από το κράτος μαζί με το ιδιωτικό κεφάλαιο αυτού του τομέα, όπως γίνεται στην Δυτική Ευρώπη, μια καθαρή σοσιαλδημοκρατική τακτική δηλαδή. Στην συνέχεια ασκεί κριτική στην σχέση αρχιτεκτονικής και περιβάλλοντος, όπου στις μεν κερδοσκοπικές κατασκευές το περιβάλλον κακοποιείται ενώ στις πολυτελείς κατασκευές ιδιωτών (επαύλεις ή πολυτελή τουριστικά συγκροτήματα) η προσαρμογή του κτηρίου είναι επιτυχημένη. Βλέποντας κριτικά το άρθρο αυτό, αν του ζητάμε μια αδρή κριτική, νομίζω ότι είναι επιτυχές, αν όμως ζητάμε και μια ιδεολογική κριτική, σαφή και όχι υπολανθάνουσα, τότε νομίζω ότι είχε πολύ δρόμο ακόμη να διανύσει.
Στο ίδιο τεύχος, δημοσιεύεται από τον Σ.Βαγιανό, στέλεχος της Κεντρικής Υπηρεσίας Περιφερειακής Αναπτύξεως (ΚΥΠΑ) του Υπουργείου Συντονισμού, μια σύνοψη των μελετών που έχουν εκπονηθεί με τις αναθέσεις του Δημοσίου, κρατάμε το βασικό : στο ερώτημα που θέτει ο ίδιος «...γιατί τόσες και τόσες μελέτες ...μένουν αχρησιμοποίητες...» δίνει την απάντηση ότι «...οι μελετητές μας δεν γνωρίζουν επαρκώς τον κρατικό μηχανισμό...ενώ γνωρίζουν ελάχιστα από την οικονομική του προγραμματισμού...»[138], μεταθέτει δηλαδή την ευθύνη εφαρμογής ενός κρατικού προγραμματισμού στον ιδιώτη αρχιτέκτονα που εκπόνησε την μελέτη !  Δεν θα το σχολιάσουμε, ακόμη περισσότερο που προέρχεται από ανώτατο στέλεχος του Δημοσίου. Να το εντάξουμε στις λεκορμπυζιανές θέσεις της «παντοδυναμίας του Αρχιτέκτονα», θέσεις που ταλαιπωρούσαν και ταλαιπωρούν ακόμη τις Αρχιτεκτονικές μας Σχολές, ή στο ότι ο Βαγιανός δεν ήθελε ή δεν μπορούσε να πεί περισσότερα;
Το 3ο τεύχος (1969) έχει αφιέρωμα στον Δημήτρη Πικιώνη, πάλι με ένα σημαντικό άρθρο του Στ.Βαγιανού σχετικά με τον Τουρισμό[139], σημαντικό διότι ο συγγραφέας ήταν όπως είδαμε στέλεχος του Υπουργείου Συντονισμού, και εκείνη ακριβώς την εποχή υλοποιείται η πολιτική Μπαλόπουλου του «ισπανικού μοντέλου» που είχε θεσμοθετηθεί από τον Απρίλιο του 1968. Στο άρθρο αυτό ο Βαγιανός, επισημαίνει ότι «...η οικονομία αναπτύσσεται με τρόπο τυχαίο όταν η πορεία της δεν κατευθύνεται συγχρόνως και προς μια κοινωνική πρόοδο. Για τον ίδιο λόγο το τουριστικό πρόβλημα πρέπει οπωσδήποτε να αντιμετωπίζεται μέσα σε πλαίσια σεβασμού των βασικών ανθρώπινων αξιών...»[140] . Στην συνέχεια αναλύει με διαγράμματα και χάρτες μια τουριστική ανάπτυξη στα πλαίσια αυτά στον ελλαδικό χώρο. Προφανώς το άρθρο αποτελεί μια έντονη διαμαρτυρία (και καταγγελία ταυτόχρονα) για όσα γίνονταν εκείνο τον καιρό στον τουριστικό τομέα, την καταστροφή του ήπιου και προσαρμοσμένου στο περιβάλλον τουρισμού της ομάδας Κωνσταντινίδη και την αντικατάστασή του από μεγαθήρια των 300 κλινών και άνω, ιδίως σε τότε αναξιοποίητες περιοχές όπως η Χαλκιδική.
Το 4ο τεύχος (1970),  στρέφεται στις δομές και τα μοντέλα με άρθρα Μ.Παπαδολαμπάκη, Τ.Ζενέτου, Δ.Ρόκου κ.α. ενώ παράλληλα υπάρχει και άρθρο του Α.Ρωμανού για την αυθαίρετη δόμηση. Στο τεύχος αυτό παρουσιάζεται για πρώτη φορά και η δράση του ΣΑΔΑΣ. Για τον ρόλο των μαθηματικών μοντέλων  κλπ αναφερθήκαμε ήδη, σημειώνουμε ότι και ο συνάδελφος Μ.Παπαδολαμπάκης σύντομα ξαναβρήκε τον καλό του εαυτό και στην συνέχεια έγραψε άρθρα με ιδιαίτερο πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενο στο Δελτίο του ΣΑΔΑΣ στην μαχητική του φάση 1972-1974, στα οποία και θα αναφερθούμε στην συνέχεια.
Από τα εκτός μαθηματικών μοντέλων, το άρθρο του Κ.Χατζημιχάλη, όπως και άλλα του τεύχους αυτού, όπως του Σ.Κονταράτου, «ο αρχιτέκτων και η βιομηχανοποίηση της κατασκευής» κ.α κινούνται σε μια «αρχιτεκτονική» θεώρηση της αρχιτεκτονικής, αποφεύγοντας βαθύτερες κοινωνικές αναλύσεις.
Σε αντίθεση, το άρθρο του Α.Ρωμανού κινείται σε περισσότερο κοινωνικά πλαίσια : αρχίζει με μια σωστή ανάλυση του πλαισίου της αυθαίρετης δόμησης, και η ιδεολογία του είναι η γνωστή αριστερή θέση  «το Δημόσιο να αναλάβει την ευθύνη για παροχή κοινωνικής κατοικίας» (Μπούζεμπεργκ, Διαμαντόπουλος, κ.α που ήδη αναφέρθηκαν). Σωστά επισημαίνει ότι ο απλός δανεισμός δεν συμφέρει στον οικιστή όπως επίσης τονίζει το λάθος του Πενταετούς Προγράμματος του ΚΕΠΕ[141] που υποστηρίζει ότι «...η χαμηλή στάθμη (μέγεθος δωματίων, περιβάλλον, εξυπηρετήσεις κλπ) οφείλεται στην έλλειψη συστήματος παροχής  ευνοϊκών στεγαστικών δανείων...»[142] και επιμένει , και σωστά ότι αυτά είναι ευθύνη του Δημοσίου. Αλλωστε, η αποτυχία της πολιτικής δανειοδοτήσεων με την ουσιαστική κατάργηση της οργανωμένης δόμησης από τον ΑΟΕΚ και η μετατροπή του σε μεσολαβητή τραπεζικών δανείων σε όφελος των κατασκευαστών πολυκατοικιών στην Μεταπολίτευση, έδειξε πόσο δίκηο είχε από τότε ο Α.Ρωμανός. Τελικά η πρότασή του συμπυκνώνεται σε εξασφάλιση γής από τοι δημόσιο, τεχνολογική έρευνα για φθηνή κατοικία, βραχυπρόθεσμα δάνεια, και «...αυστηρά όρια δημοσίου ελέγχου και ιδιωτικής πρωτοβουλίας, ώστε να επιτρέπει την δράση πολλών μερικών κατασκευαστικών φορέων ή και των ίδιων των οικιστών με βάση ένα ενιαίο σχέδιο...»[143]. Πολιτικά, η πρόταση κινείται ανάμεσα στις «κλασικές αριστερές» (ενεργός δημόσιος τομέας) και σε νεώτερες, κυρίως προερχόμενες από την Αυστρία του 1918-1920 και την λατινική Αμερική της δεκαετίας του '60 και μετά, (αυτοοργάνωση ιδιωτών, με παράλληλη εκπόνηση από δημόσιο φορέα ενιαίου σχεδίου).
Ιδεολογικά μπορούμε να τοποθετήσουμε αυτές τις προτάσεις σε προσπάθειες επίλυσης του προβλήματος μέσα στο Σύστημα, αλλά θα πρέπει να σημειωθεί ότι στην μεν Αυστρία επειδή αυτή η «εκ των κάτω» πολιτική οδηγούσε σε «σοβιέτ οικιστών»[144] (μην ξεχνάμε ότι είμαστε στο 1920 !) πέρασε γρήγορα και έξυπνα στα χέρια των Δήμων οι οποίοι όμως κατασκεύασαν μεγάλες ποσότητες και σε υψηλή ποιότητα λαϊκές κατοικίες στα διαστήματα 1920-1937 και 1950-1980, στην δε λατινική Αμερική[145], το θέμα δεν λύθηκε παρά μόνο αποσπασματικά και βραχυπρόθεσμα : οι favelas είναι πάντα εκεί[146].
Το 5ο τεύχος (1971) αφιερώνεται στα θέματα «οι επιστήμες του ανθρώπου και και το τεχνητό περιβάλλον» (επιμ. και εισαγωγικό άρθρο Σάββα Κονταράτου και άρθρα μόνο ξένων συγγραφέων όπως οι Η. Lefebvre, K.W.Deutsch, S.Keller, P.Chombart de Lauwe, κ.α.) και «άνθρωπος και τεχνητό περιβάλλον» (επιμ. Π.Κουλέρμου με άρθρο δικό του και άλλων). Το τεύχος αυτό, μάλλον αποτελεί την πρώτη εμφάνιση στην χώρα μας των θεωριών που εμφανίστηκαν τότε στην Ευρώπη μέσα στο κλίμα του Ευρωκομμουνισμού και μιάς πλατειάς «νέας ερμηνείας» του Μαρξισμού, με επικεφαλείς Henri Lefebvre, Françoise Choay, Manuel Castells,  Paul Chombart de Lauwe κ.α.περισσότερο ή λιγώτερο κοντά στην «αναθεώρηση» του  μαρξισμού.
Στο τμήμα  «Αρχιτεκτονική-Πολεοδομία» του περιοδικού, δημοσιεύονται τέσσερα άρθρα, διαφόρων κατευθύνσεων: δύο που θίγουν το κοινωνικό κλπ πλαίσιο, του Δ.Φατούρου (Τέχνη και Αρχιτεκτονική, αντι-αυταρχικές διαδικασίες) και της Μ.Μαντουβάλου (η παραγωγή του τεχνητού περιβάλλοντος και το παραγωγικό σύστημα), μία στα μαθηματικά μοντέλα του Γ.Σαρηγιάννη, που αναλύθηκε ήδη και μία της Α.Τζάκου που αφορά έντονη και σωστή κριτική  στις διάφορες ακραίες προτάσεις για πόλεις, η συγγραφέας τις ονομάζει τους συντάκτες τους «οραματιστές», κριτική που είχε ήδη κάνει ο Δ.Φατούρος[147] όπως αναλύθηκε.
Στο άρθρο του ο Δ.Φατούρος, επιχειρεί μια σύνδεση Τέχνης, Αρχιτεκτονικής και Τεχνολογίας, ως Αρχή μεν σωστά, όμως μη συνδέοντάς τα  με το Κοινωνικοικονομικό Σύστημα, χάνει την ουσία του θέματος, όπως για παράδειγμα όταν αναφέρει ότι μας ενδιαφέρει η μελέτη των παραδοσιακών οικισμών  «...όχι σαν ένα ιστορικό περιγραφικό θέμα ...αλλά σαν οργάνωση ζωής, σαν λύση προβλημάτων ανθρώπινης συμπεριφοράς, κοινωνικής δομής, και οικονομίας διατυπωμένη σε μια συγκεκριμένη «φυσική» οργάνωση...»[148]. Ομως πρέπει να παρατηρήσει κανείς ότι αυτοί οι οικισμοί- όπως και ο κάθε οικισμός, ανήκουν σε ένα συγκεκριμένο Κοινωνικό και Οικονομικό Σύστημα, με τις δικές του παραγωγικές σχέσεις και παραγωγικές δυνάμεις, και στο κάτω-κάτω, δεν ήταν όλοι πανευτυχείς στον παραδοσιακό οικισμό, άλλη η θέση  των γαιοκτημόνων ή των καραβοκυραίων, και άλλη των δουλοπαροίκων, των κολλίγων και των πληρωμάτων των καραβιών. Δυστυχώς, όταν απομονώνουμε στοιχεία, χάνουμε όχι μόνον το σύνολο αλλά και την ουσία του προβλήματος.
Η Μαίρη Μαντουβάλου, κινείται σε μαρξιστικά πλαίσια, πράξη λίαν επικίνδυνη εκείνη την εποχή, και για τον λόγο αυτό ίσως αποφεύγει να χρησιμοποιεί την κλασική μαρξιστική ορολογία και φρασεολογία, έτσι π.χ. τον όρο «παραγωγικό σύστημα» τον αναφέρει και τον επεξηγεί περιφραστικά με τρέχουσα ορολογία[149]. Το κείμενό της είναι εξαιρετικά πυκνό και κατά την άποψή μου εντελώς αποδεκτό ιστορικά, αλλά και πολιτικά -ιδεολογικά. Αναλύει σωστά την σχέση πολεοδομίας και εξάρτησης στον ελληνικό χώρο σχετικά με τον δυτικοευρωπαϊκό, ασκεί έντονη κριτική στις διάφορες μη πολεοδομικές επιστήμες που χρησιμοποιούν οι (τότε) πολεοδόμοι, όπως η κυβερνητική, τα μοντέρνα μαθηματικά  η ψυχολογία, η υγιεινή κ.α. όπως ασκεί επίσης κριτική στην τεχνοκρατική κατεύθυνση της πολεοδομίας όπου το περιβάλλον «...αναλύεται σαν αντικείμενο αυτοτελές...και όχι σαν προϊόν ενός κοινωνικού σχηματισμού..»[150], όπως επίσης και στην τάχα ύπαρξη αξιών ανεξάρτητων από το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο και δέχεται την προσέγγιση μέσω της αστικής κοινωνιολογίας  και της οικονομίας. Δέχεται τον αστικό χώρο σαν μέσο παραγωγής και θεωρεί ότι είναι το υλικό υπόβαθρο με το οποίο μεταβιβάζεται η Εξουσία, και η μορφή του  «...προσδιορίζεται από τις σχέσεις των κοινωνικών τάξεων μέσα στα πλαίσια ενός κοινωνικού σχηματισμού...»[151], και ακόμη ότι ο αστικός χώρος «...υλοποιεί και προβάλλει τις κοινωνικές αρχές και αξίες που διέπουν έναν κοινωνικό σχηματισμό...»[152].  Είναι προφανής η ταύτιση με τις θέσεις του Δεσποτόπουλου που έχουμε ήδη αναλύσει[153] αν και δεν τον αναφέρει στην βιβλιογραφία της η οποία αποτελείται από γαλλικά κυρίως βιβλία των H.Lefebvre, P.Chombart de Lauwe, ή του  G.Lukasz κ.α. Είναι εμφανής η στήριξη σε κείμενα του Δεσποτόπουλου, όπως η έννοια της Κατοικίας[154] ή ότι οι τεράστιοι συνοικισμοί είναι  «...η έκφραση της αποθήκευσης του εργατικού δυναμικού...»[155] κ.α.
Στην συνέχεια αναλύει τις εμπορικές σχέσεις, την καταναλωτική κοινωνία και τον αστικό χώρο με καθαρή μαρξιστική ανάλυση, ασκεί έντονη κριτική στις γνωστές «τέσσερεις λειτουργίες της πόλης» που διατύπωσε ο Le Corbusier και έγιναν σημαία του 4ου CIAM όπου «...έκφραση των θεωριών αυτών αποτέλεσαν τελικά οι καινούργιες πόλεις -υπνωτήρια...»[156] τις οποίες θεωρεί συνέπεια της κεφαλαιοκρατικής επιχείρησης στην οργάνωση του αστικού χώρου.
Πρέπει να σημειωθεί ότι το κείμενο αυτό ενέχει έντονη την μαρξιστική ιδεολογία, όσο και αν δεν αναφέρεται στις πηγές -έργα του Μαρξ και του Ενγκελς- ή σε μαρξιστικά κείμενα όπως του Δεσποτόπουλου, και θα πρέπει να παρατηρήσει κανείς ότι δεν ταυτίζεται με τις στρεβλωμένες θέσεις π.χ. του Lefebvre, όσο και αν παραπέμπει στα έργα του ως βασική βιβλιογραφία. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι πλην των άρθρων του Δεσποτόπουλου (που και αυτά δεν χρησιμοποιούσαν «μαρξιστικούς όρους») ότι είναι το πρώτο άρθρο σοβαρής μαρξιστικής ανάλυσης για την πολεοδομία στην Ελλάδα.
Το 6ο (1972) έχει δύο αφιερώματα, το ένα όπως συνάγεται με την επιμέλεια του Ο.Δουμάνη σχετικά με την παραδοσιακή και σύγχρονη ανώνυμη αρχιτεκτονική, και το άλλο με την επιμέλεια του Δ.Φατούρου σχετικά με συστήματα οργανώσεως και μεθοδολογίας αρχιτεκτονικής. Στο δεύτερο αυτό αφιέρωμα, συγκεντρώνονται μια σειρά άρθρων εντεταγμένων στην χρήση μαθηματικών εννοιών και μοντέλων κ.α. στην Πολεοδομία[157], και αναλύσαμε ήδη αυτή την τάση και  τις ιδεολογικές της συνιστώσες, όπως αναλύθηκε επίσης και η κριτική τους από την Μ.Μαντουβάλου και δεν χρειάζεται να επεκταθούμε περισσότερο.
Το 7ο (1973) συνεχίζει το αφιέρωμα του Φατούρου και έχει ένα ακόμη, στην εκπαίδευση των αρχιτεκτόνων με επιμέλεια του Α.Ρωμανού. Στο πρώτο, πέραν του άρθρου του Δ.Φατούρου, περιλαμβάνονται έξη ακόμη άρθρα γνωστών ξένων ερευνητών (Ch. Alexander, A.Rapoport, S.Chermayeff-A.Τζώνη κ.α.).
Στο τεύχος αυτό παρεμβάλλεται ανάμεσα στα δύο αφιερώματα, μια «επιλογή» από επτά άρθρα. Της ομάδας Superstudio (δώδεκα ιδανικές πόλεις...), του Anatol Kopp (η αρχιτεκτονική της Αριστεράς),  του Horst Rittel (προς έναν δημοκρατικό τρόπο λήψεως αποφάσεων), του Ludwig Glaeser (το έργο του Frei Otto), του Peter Papademetriou (σημειώσεις από τον πολιτισμό της διαφημήσεως), του Τάκη Ζενέτου (Ηλεκτρονική πολεοδομία 3ο μέρος), και των Κ. και Α. Πασιά (προβλήματα επικοινωνίας στον αστικό χώρο). Από αυτά, της Superstudio αναλώνεται εκνευριστικά σε εξεζητημένο ιδιότυπο στυλ γραφής και παρουσιάζει παρανοϊκές προτάσεις για να τις χρησιμοποιήσει σε επίσης παρανοϊκό συμπέρασμα - δεν θα ασχολούμασταν με αυτό, αλλά είναι ενδεικτικό της «ιδεολογίας» που πλασάρεται εκείνη την εποχή, τάχα ανατρεπτική, τάχα ενάντια στο κατεστημένο, ουσιαστικά αποπροσανατολιστική.
Από τα άλλα, του Anatol Kopp αν και εκτείνεται μόνο σε δύο σελίδες, εν τούτοις πιστεύω ότι είναι το πιο σημαντικό για το θέμα μας -και όχι μόνο. Ο Anatol Kopp, συνεχίζοντας την κριτική του ανάλυση της σοβιετικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας του Μεσοπολέμου[158], και έχοντας και την εμπειρία των μέχρι το 1971 που γράφτηκε αυτό το άρθρο γεγονότων, ενισχύει τις παληότερες θέσεις του και τονίζει ότι «...το μάθημα του 1920-1940 δεν έγκειται στα εκπληκτικά αρχιτεκτονικά επιτεύγματα, αλλά στην ιδέα ότι δεν μπορεί να υπάρξει μια αληθινά νέα αρχιτεκτονική, μια επαναστατική αρχιτεκτονική, παρά μόνον σε συνδυασμό με μια πλήρη  κοινωνική ανακατάταξη, γιατί η αρχιτεκτονική, η πολεοδομία και η χρήση γής δεν είναι και δεν θα είναι παρά μια εικόνα της κοινωνίας που τις δημιουργεί...»[159] Η Βάση και το Εποικοδόμημα που λέγαμε...
Και στην συνέχεια, «...το 1968 η αναταραχή στις γαλλικές σχολές της αρχιτεκτονικής έδωσε υπόσταση σ' αυτά τα προβλήματα αλλά δεν κράτησε για πολύ. Μερικοί, απογοητευμένοι από αυτήν την αποτυχία, βρίσκουν καταφύγιο σε μια καινούργια ουτοπία: νομίζουν ότι αλλάζοντας τον δικό τους τρόπο ζωής θα αλλάξουν σιγά-σιγά και την  κοινωνία.....πιστεύω ότι βαθειές αρχιτεκτονικές αλλαγές είναι εφικτές μόνο σε ένα κοινωνικό πλαίσιο ....και όπου η αρχιτεκτονική δεν θα είναι η αιτία αλλά το αποτέλεσμα...»[160] Τι πιο καθαρό από τις μαρξιστικές θέσεις για την (οικονομικοκοινωνική) βάση και το (πολιτιστικό, ιδεολογικό κλπ) εποικοδόμημα ;[161] Και ποιά καλύτερη απάντηση στους αρχιτέκτονες (με επικεφαλής τον Le Corbusier) που με περισσό θράσος (της αγνοίας) και έπαρση, διατείνονται ότι μέσα από την αρχιτεκτονική θα αλλάξουν τον Κόσμο;;;
Τέλος, το 8ο (1974) περιλαμβάνει αφιέρωμα στον ελεύθερο χρόνο, αναψυχή-τουρισμός, με επιμέλεια του Π.Κομίλη. Είναι πλέον η εποχή όπου η «πολιτική Μπαλόπουλου» έχει πια υλοποιηθεί και αρκετά συγκροτήματα άνω των 10 ορόφων και άνω των 300 και 500 κλινών έχουν ξεφυτρώσει σε ανέγγιχτες ως τότε περιοχές, Κρήτη, Χαλκιδική και αλλού. Το αφιέρωμα περιλαμβάνει μάλλον αδύνατα και ίσως και όχι ιδιαίτερα σχετικά άρθρα, στο τέλος του όμως υπάρχουν δύο ανυπόγραφες σελίδες με τίτλο «ο τουρισμός στην πράξη», με αναδημοσίευση ενός άρθρου για την Ισπανία από το der Spiegel και ενός σχολίου των New York Times (επιλογή του επιμελητή;) και δύο σελίδες με φωτογραφίες της Μαρίας Δάρα ελληνικών συγκροτημάτων της κατεύθυνσης Μπαλόπουλου. Σίγουρα το τετρασέλιδο αυτό λέει πολλά που κανονικά θα ώφειλαν να λένε τα άρθρα του αφιερώματος, τα οποία (μαζί και εκείνο του επιμελητή) είναι πολιτικά άχρωμα, κοινωνικά ανύπαρκτα και ιδεολογικά χωρίς περιεχόμενο. Ευτυχώς εκείνη ακριβώς την εποχή (1973-1974) κορυφώνεται η αρχιτεκτονική αντίσταση μέσω του Δελτίου του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων που καλύπτει όλο το πολεοδομικό γίγνεσθαι της δικτατορίας.
Συμπερασματικά για την ιδεολογία που περνούσε μέσα από τα Αρχιτεκτονικά Θέματα.
Μετά την ανάλυση που προηγήθηκε, νομίζω ότι είναι πλέον σαφές ότι τα Αρχιτεκτονικά Θέματα λειτούργησαν πολυσυλλεκτικά, όμως εν πολλοίς εκτός πολιτικής. Η προοδευτικότητα ορισμένων μελών της συντακτικής επιτροπής ή συμβούλων, μάλλον διαφύλασσε την πολυσυλλεκτικότητα, αλλά δεν οδηγούσε σε καμμία περίπτωση σε συγκεκριμένη Ιδεολογία -το πολύ-πολύ να δεχθεί κανείς ότι εξέφραζε το πνεύμα της εποχής, όπως τουλάχιστον αυτό υπήρχε στον διεθνή χώρο, και είδαμε ποιό ήταν αυτό ακριβώς αυτή την εποχή : ξένες προς την πολεοδομία επιστήμες (σημειολογία, μαθηματικά, στρουκτουραλισμός, κυβερνητική, γλωσσολογία, θεωρία δομών κ.α.), από την μια, από την άλλη μορφοκρατικές παρατηρήσεις από διάφορες -πάντα έξω από το κοινωνικό πλαίσιο- θέσεις, ακόμη ακραίες «θεωρίες» που έλαμπαν ως διάττοντες  στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ και εξαφανίζονταν   στον ελάχιστο χρόνο. Τα κύρια θέματα που υπήρχαν στην Ελλάδα εκείνη την εποχή (πολυκατοικιοποίηση και καταστροφή προαστίων και υπαίθρου, ισπανικό μοντέλο στον τουρισμό κ.α.) γενικώς τα αγνοούσαν ακόμη και οι προοδευτικοί συνεργάτες του περιοδικού. Οι δύο εξαιρέσεις, η Μαντουβάλου και ο Anatole Kopp, υπάρχουν για να επιβεβαιώσουν τον κανόνα, ενώ συγγραφείς όπως ο Φατούρος, στα όρια της κοινωνικής ανάλυσης κινούνται πολύ προσεκτικά  -ίσως ηθελημένα;
Αν αυτή ήταν η Κυρίαρχη Ιδεολογία της εποχής στην Πολεοδομία, τότε τα ΑΘ την εκφράζαν πλήρως.  Αριστερή Ιδεολογία όμως (πλην των δύο εξαιρέσεων) δεν αναπτυσσόταν με τίποτα.
Το Δελτίο του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων
Το τελευταίο «Δελτίο» κυκλοφόρησε στις αρχές του 1967, πριν την δικτατορία, με την συνήθη του ύλη, ενημερωτική κυρίως καθώς και προτάσεις για το Ζ.Συνέδριο. Η έκδοση ανεστάλει, και τα επόμενα τεύχη κυκλοφόρησαν ως 1/69 και 2/69. Το πρώτο, είχε μόνο το σχέδιο για νόμο περί Αρχιτεκτονικών διαγωνισμών από την αντίστοιχη Επιτροπή του Συλλόγου, και το δεύτερο μόνον τον Κανονισμό Λειτουργίας των Τμημάτων του Συλλόγου. Δεν υπήρχε κανένα άλλο κείμενο στα τεύχη αυτά. Απλά ο Σύλλογος προσπαθούσε να επιβιώσει.
Πρόεδρος του Συλλόγου στις αρχές του 1967 ήταν ο Ν.Δεσύλας, αντιπρόεδρος ο Π.Λευκαδίτης και ΓΓ ο Μάνθος Δωρής. Το 1968 και το 1969 πρόεδρος ο Αχ. Σπανός, αντιπρόεδρος Κ.Δεκαβάλλας, ΓΓ ο Β.Γρηγοριάδης.
107. Δελτίο ΣΑΔΑΣ, τυπικό τεύχος της περιόδου 1970-1971
Το 1970 στο μεν Δελτίο αναφέρεται ότι πρόεδρος ήταν ο Αχιλ. Σπανός, αντιπρόεδρος Κ.Δεκαβάλλας, ΓΓ τον Β.Γρηγοριάδης, αλλά από τα Πρακτικά  του Συλλόγου αναφέρονται Σπανός-Κονταράτος-Ζάννος. ενώ για το 1971 πρόεδρος Αχ.Σπανός αντιπρόεδρος Κ.Δεκαβάλλας, ΓΓ Β.Γρηγοριάδης (Γ.Σ. 1.2.1971)[162]
Το 1970 κυκλοφόρησαν τρία διπλά τεύχη 1-2/70, 3-4/70 και 5-6/70 καθώς και δύο εκτός αρίθμησης ειδικά τεύχη, το ένα με τον Νόμο περί Αρχιτεκτονικών Διαγωνισμών και το άλλο για τον «Ξενώνα Στάμου Στούρνα». Το 1-2/70 ασχολείται με τον ΣΕΚΑΜ και τον ΚΑΜΠΔΕ, το 3-4/70 με τις αμοιβές μελετών και διάφορους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς (προκηρύξεις, αποτελέσματα κλπ) και το 5-6/70 ξανά με αμοιβές και διαγωνισμούς και έχει δύο σελίδες «κίνηση του συλλόγου» με διάφορα θέματα.
Το 1971 κυκλοφόρησαν δύο τεύχη, το 1+2/71 με θέμα διαγωνισμούς και την ανακοίνωση του νέου Διοικητικού Συμβουλίου (Πρόεδρος Αχ.Σπανός, Αντιπρόεδρος Κ.Δεκαβάλλας, ΓΓ Β.Γρηγοριάδης, μέλη Ε.Γιγάντε, Σ.Κονταράτος, Σ.Αντωνακάκη, το 3-6/71 με την νομοθεσία περί αρχιτεκτονικών διαγωνισμών (τροποποιήσεις κλπ) και πληροφορίες για τρέχοντες διαγωνισμούς, ενώ ανακοινώνεται η σύσταση έξη επιστημονικών επιτροπών για διάφορα θέματα του Συλλόγου, και μια ανακοίνωση για τον εκπονούμενο από το Υπουργείο νέο ΓΟΚ (πρόκειται για τον ΓΟΚ 1973).
Για το 1972 Πρόεδρος είναι ο Μάνθος Δωρής Αντιπρόεδρος ο Σ.Κονταράτος και ΓΓ ο Παναγιώτης Βοκοτόπουλος[163]. Ηδη διαφαίνεται μια προς το κέντρο και αριστερά μετατόπιση του κέντρου βάρους  του ΔΣ του Συλλόγου.
Το 1972 έχουμε  επιτέλους τρία ουσιαστικά τεύχη, το 1/1972 και το 2/1972 με θέμα τα πολυόροφα δημοτικά σχολεία και το 3-4/1972 με θέμα τον κοινωνικό ρόλο του αρχιτέκτονα.
Ετσι, στο 1/1972 και στο 2/1972 δημοσιεύονται πέρα από την τρέχουσα ύλη, ως αφιέρωμα το θέμα του διαγωνισμού που είχε προκηρύξει ο ΟΣΚ για δύο σχολεία των 2400 μαθητών το καθένα, τα λεγόμενα «Πολυόροφα Σχολεία;;;», το ένα στην περιοχή Αμπελοκήπων και το άλλο στην περιοχή Αχαρνών.
Η κινητοποίηση του Συλλόγου ήταν μεγάλη, και στα τεύχη που εκδόθηκαν τα οποία κατά πολύ υπερέβαιναν τα αντίστοιχα «αφιερώματα» του προδικτατορικού Δελτίου, περιλαμβάνονται εισαγωγικό άρθρο του Δ.Φατούρου που αναλύει το θέμα από κτηριολογικής, παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς και μια σειρά άερθρων ειδικών επιστημόνων όπως των ψυχολόγων Φ.Καραπάνου και Μ.Νίλσεν-Γεωργίου (η κοινωνικότητα του παιδιού και τα δεκαόροφα δημοτικά σχολεία), της παιδαγωγού Α.Δεϊμέζη-Καλιότσου (Πρώτες σημειώσεις μιάς παιδαγωγού), στην συνέχεια ένα απάνθισμα των αντιδράσεων του Τύπου ο οποίος στο σύνολο του είχε ταχθεί ενάντια στο εγχείρημα του ΟΣΚ (Το Βήμα με ένα πολύ καλά άρθρα του Α.Αλεξανδρόπουλου, Ακρόπολη, Απογευματινή, Εστία, η Γυναίκα, οι περισσότερες επανήλθαν πολλές φορές στο θέμα). Στην συνέχεια δημοσιεύεται ένα υπόμνημα 18 προσωπικοτήτων , ακαδημαϊκών και καθηγητών ΑΕΙ, καθώς και υπόμνημα της ελληνικής παιδιατρικής εταιρείας. Το Δελτίο κλείνει με τρέχουσα ύλη της δραστηριότητας του Συλλόγου , ανακοινώσεις κ.α.

108. Το δεύτερο από την αναγέννηση του Δελτίου τεύχος, αφιερωμένο στα «πολυόροφα σχολεία»

109 και 110. Η περίφημη Γκράβα, Α.Βραβείο Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού, (1969) Κ.Παπαϊωάννου, Κ.Φινές Ν.Χατζηθεοδώρου ΑΘ 4/1970 σελ. 175. Σύμφωνα με την διακήρυξη, περιλαμβάνει επτά δεκαοκτατάξια γυμνάσια, (τέσσερα αρρένων και τρία θηλέων),  και δωδεκατάξιο δημοτικό σχολείο, αυτό βέβαια σε απλά ελληνικά σημαίνει εικοσιένα γυμνάσια, και δύο δημοτικά.  Ανάμεσα στα άλλα οι συντάκτες σημειώνουν ότι «...η κτηριολογική λύση... βασίζεται στην αρχή της αναπτύξεως όλων των χώρων ...γύρω από μια αυλή διαλλειμάτων...»  Πάλι σε απλά ελληνικά, έχουμε σε κάθε διάλλειμα ένα δεκαοκτατάξιο γυμνάσιο (3 Γυμνάσια επί 6 τάξεις, επί 40 παιδιά (τότε, αν όχι και παραπάνω)  ίσον 760 παιδιά σε περίπου 2500 τ.μ. Περίπου, (από αναγωγή σε κλίμακα χάρτη της περιοχής) γύρω στα  τρία τετραγωνικά μέτρα ανά παιδί, στην καλύτερη περίπτωση. Αν δηλαδή στέκονται όλα ακίνητα και σε ίσες αποστάσεις, θα απέχει το ένα παιδί από το άλλο 1,70 μ.  Οι συντάκτες του Γ.Βραβείου, αναφέρουν (από την προκήρυξη;) 7000 συνολικά μαθητές δηλαδή 1000 μαθητές ανά αυλή επομένως  2500 τ.μ. γιά 1000 μαθητές, 2,5 τ.μ. ανά μαθητή - σε απόσταση δηλαδή 1,50 μέτρο από τον διπλανό του ! Μετά απορούμε γιατί η Γκράβα  έγινε συνώνυμο του «στρατόπεδου συγκέντρωσης» και της κάθε «παραβατικής συμπεριφοράς»....

111. Γκράβα, Β.Βραβείο, Α.Τομπάζης συνεργ. Δ.Διαμαντόπουλος ΑΘ 4/1970 σελ. 177, 112. Γκράβα, Γ. Βραβείο, Ι.Κανετάκης, Δ.Κατζουράκης, Γ.Τσαμπέρης ΑΘ 4/1970 σελ. 179.


113. Γκράβα, Α.Επαινος, Χ.Κόκκας, Ι.Ράνος συνεργ. Λ.Κόκκα ΑΘ 4/1970 σελ. 180. Στο κείμενο των συντακτών, αναφέρεται ότι «...ο διαχωρισμός των συγκροτημάτων αρρένων και θηλέων που προβλέπεται από την διακήρυξη με τρόπο ζωής ώστε το σύνολο να διατηρήσει τον χαρακτήρα της μαθητουπόλεως, μιάς μικρής πόλεως δηλαδή, η οποία εξασφαλίζει ένα περιβάλλον νεανικό, πλούσιο σε δυνατότητες συναντήσεων, επαφής και άμιλλας μεταξύ των κατοίκων της.» Τι να σχολιάσουμε; Την «ταύτιση» με την κάθε εξυπνάδα του αγωνοθέτη, ή το αναμενόμενο λογικό αποτέλεσμα των αρχιτεκτόνων που τους έχουν μάθει στις Σχολές ότι τα ξέρουν όλα, από  αρχιτεκτονική μέχρι κοινωνιολογία και ψυχολογία ....

Πρέπει να σημειωθεί -και θα αναλυθεί στο επόμενο άρθρο για την εποχή της Μεταπολίτευσης-  η απόλυτη συνέχεια από την Επταετία στην Μεταπολίτευση στο θέμα αυτό, όπου το εγχείρημα συνεχίστηκε από τον ΟΣΚ με χρηματοδότηση και όρους της Διεθνούς Τράπεζας, το 1976 με τα 10 γιγάντια Σχολεία των 2400 μαθητών έκαστο, απλά δεν ήταν πολυόροφα. Με απλά λόγια υπήρχε ισχυρός εξωτερικός παράγων, που επέβαλε τις θέσεις του ανεξάρτητα από το πολιτικό καθεστώς της κάθε περιόδου. Σημειώνεται ότι μετά τις αντιδράσεις του Συλλογου το 1972, ενώ στην Επταετία έγιναν  διαγωνισμοί (για την Γκράβα, 1969 και τα πολυόροφα, 1972), στην Μεταπολίτευση έγιναν με απ' ευθείας ανάθεση,  και πάντα υπήρχαν πρόθυμοι συνεργάτες:  και συντηρητικοί, και προοδευτικοί, και αριστεροί, και υπεραριστεροί...). Στο Δελτίο του ΣΑΔΑΣ του Σεπτ.Οκτ. 1976 σημειώνεται ότι αντίστοιχη προσπάθεια από τον ΟΣΚ επιχειρήθηκε τον Απρίλη του 1973  για 10  συγκροτήματα το οποίο ματαιώθηκε από τον ανταγωνισμό των φορέων που θα αναλάμβαναν την εκτέλεσή του (SNCI, Κτηματική, ΕΤΒΑ, ΜΟΜΑ) και ότι οι αναθέσεις του 1975 αφορούσαν και τα ίδια κτήρια του 1973.[164]
Λογικό ήταν μετά από αυτά, και με το δεδομένο ότι δυστυχώς πολλοί αρχιτέκτονες μετείχαν στις διαδικασίες αυτές λαμβάνοντας μέρος στους διαγωνισμούς (για την Γκράβα άγνωστος ο αριθμός αλλά πολλά μεγάλα ονόματα,  11 ήταν ήδη οι μετέχοντες στα πολυόροφα, μην ξεχνάμε και το «Τάμα του Εθνους» με 34 μελέτες -αν και αρκετές ήταν και ολίγον «ψώνια» !) να τεθεί επί τάπητος το θέμα της κοινωνικής ευθύνης και του ρόλου του αρχιτέκτονα, έτσι, το επόμενο τεύχος (3-4/1972) έχει θέμα τον «κοινωνικό ρόλο του Αρχιτέκτονα». Οργανώνεται έτσι μια συζήτηση στον Σύλλογο με εισηγητές Δεσποτόπουλο, Ρωμανό, Μάζη και Κονταράτο και στο πολυσέλιδο δελτίο του ΣΑΔΑΣ που κυκλοφορεί (3-4/1972) δημοσιεύονται τρία ακόμη κείμενα : Δ.Ιατρίδης, «ο ρόλος του αρχιτέκτονα στην οργάνωση και σχεδιασμό του περιβάλλοντος», A.Macmillan «οι αρχιτέκτονες είναι και άνθρωποι», ανυπόγραφο σχόλιο (πιθανόν της Σύνταξης) του Journal of the Royal Town Planning Institute με τίτλο «ας σταθούμε και ας δούμε», του Walter Gropius «ο ρόλος του αρχιτέκτονα στην σημερινή κοινωνία».. Το δεύτερο μέρος του Δελτίου περιλαμβάνει δύο άρθρα για το περιβάλλον και την συνήθη ύλη, διαγωνισμούς κλπ.

114. Δελτίο ΣΑΔΑΣ, το τεύχος-αφιέρωμα στον κοινωνικό ρόλο του αρχιτέκτονα
Η ιδεολογική θέση του Δεσποτόπουλου είναι η γνωστή, περιγράφει την θέση του αρχιτέκτονα σε παληότερες κοινωνίες όπου ο αρχιτέκτονας ήταν υποχρεωμένος να εφαρμόσει το εκάστοτε ισχύον ιδεολογικό πλαίσιο, σημειώνει π.χ. για τον χριστιανισμό ότι σύμφωνα με την Απόφαση της Συνόδου της Νικαίας «...δεν είναι ο αρχιτέκτων ή ο τεχνίτης που διαμορφώνει τα κτίσματα και τις εικόνες αλλά το δόγμα του Χριστιανισμού...»[165], και παρακάτω, «...ούτε ε'ιχε άγχος εάν αυτό που κάνει είναι καλό ή όχι. Ηταν αποφασιστικά σωστό και καλό διότι δεν ήταν προσωπική του δημιουργία, μια αυθαίρετη μονομέρεια, αλλά αποτελούσε την πραγματοποίηση ευρύτερων και κοινωνικών σκοπών της χριστιανικής κοινωνίας...»[166] αναλύει την κατάσταση στην καταναλωτική δυτική  κοινωνία, και παράλληλα τονίζει τις δύο αντιφατικές όψεις της σουηδικής κοινωνίας : την φαινομενικά ισοπεδωμένη και αταξική κοινωνία όπου όλοι έχουν τις ίδιες κοινωνικές παροχές, αλλά που υποκρύπτεται όλος ο [167] καταναλωτισμός της Δύσης, τον οποίο αναλύει και στην  συνέχεια,  και χαρακτηρίζεται ο «αρχιτέκτονας» ως «...πάντοτε πιστός δουλευτής και εκφραστής της κοινωνίας που τον χρησιμοποιεί...»[168] . Στα πλαίσια αυτά, ψέγει τους έλληνες αρχιτέκτονες όπου εκεί που δεν δεσμεύονται από στενές οικονομικές προδιαγραφές όπως στην αθηναϊκή πολυκατοικία, και ενώ θα μπορούσε να σχεδιάσει αξιόλογα κτήρια, Μουσεία, Ξενοδοχεία, κλπ  εν τούτοις καταστρέφουν το περιβάλλον και σημειώνει ότι «..υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα αφανισμού του απαράμιλλου τοπίου π.χ. στην Ρόδο, Χαλκιδική, γύρω από την Αθήνα κλπ...»[169]. Βέβαια εδώ κάνει ένα λάθος ο Δεσποτόπουλος δεδομένου ότι τα ξενοδοχεία που αναφέρει είναι αποτέλεσμα κυβερνητικών (κάτω από τις οδηγίες μεγάλων οικονομικών κύκλων) επιταγών και συγκεκριμένα της πολιτικής του ΕΟΤ υπέρ του ισπανικού μοντέλου που αναλύσαμε ήδη, πάντα τελικά ο αρχιτέκτων ακολουθεί τις επιταγές της κοινωνίας στην οποία ανήκει...
Η καθαρή αυτή μαρξιστική θέση του Δεσποτόπουλου παραπέμπει στην βασική μαρξιστική αρχή, εκείνη της σχέσης «Βάσης-Εποικοδομήματος» στην οποία αναφερθήκαμε ήδη.
Ο Ρωμανός, ανάγει επίσης σωστά το ότι έχει γίνει στον αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό τομέα στο Κοινωνικό Σύστημα (χωρίς να αναφέρει αυτές τις λέξεις -μπορεί να εννοούσε οικονομικά συμφέροντα ή κάτι παρόμοιο) και τονίζει σωστά ότι «...τα νεοκλασικά σπίτια της αθήνας ή της Καστοριάς θα κετεδαφίζονταν και χωρίς αρχιτέκτονες.  Οι δενδροστοιχίες θα ξεριζώνονταν για διαπλατύνσεις δρόμων και χωρίς αρχιτέκτονες. Τα παράλια θα κτίζονταν όπως κτίζονται χωρίς αρχιτέκτονες...»[170] . Στην συνέχεια διακρίνει τέσσερεις στάσεις των αρχιτεκτόνων[171]: 1. την λεγόμενη «ρεαλιστική», όπου ασχολούνται με την λεπτομέρεια π.χ. μια πρόσοψη πολυκατοικίας αδιαφορώντας για το γενικότερο περιβάλλον, λέγοντας ότι «αυτό μπορούν να κάνουν και αυτό κάνουν», 2. την κυνική στάση, όπου «...ξέρουν μεν το πρόβλημα αλλά προτιμούν να το αγνοούν, οχυρώνονται πίσω από τα επαγγελματικά τους προνόμια και συνεχίζουν τις μελέτες και τις εργολαβίες...». 3. την στάση της υπεκφυγής, «...χαρακτηρίζει όσους αναγνωρίζουν μεν το πρόβλημα αλλά τρέπονται σε διάφορες φυγές, όπως της τεχνολογικής μορφοκρατίας, του επιστημονισμού, του αρχιτεκτονικού ντετερμινισμού. Χαρακτηριστικό ευσυνείδητων και συχνά προικισμένων, αλλά απολιτικοποιημένων  αρχιτεκτόνων που προσπαθούν  να μεταθέσουν το πρόβληγμα σε άλλο αντί να παραδεχτούν ότι είναι κατά βάση κοινωνικό. Ο σκοταδισμός και η παρεξήγηση που πηγάζουν από την στάση αυτή είναι δυστυχώς διαδεδομένοι και έχουν τις βάσεις τους στις Αρχιτεκτονικές Σχολές...»[172] . Τέλος, 4. η ριζοσπαστική στάση, όπου τρέπονται σε κοινωνικές δράσεις όπως η παιδεία, η δημοσιογραφία, η διαφώτιση, η συλλογική οργάνωση κλπ. Ο Ρωμανός, σημειώνει ότι μεταξύ τρίτης και τέταρτης υπάρχει μια βασική διαφορά : «...η τρίτη «...προϋποθέτει την πίστη ότι το περιβάλλον πλάθει την κοινωνία, η τέταρτη, ότι η κοινωνία διαμορφώνει το περιβάλλον...»[173]. Ανεξάρτητα του τι πιστεύει ή τι πίστευε ο συγγραφέας, εδώ έχουμε να κάνουμε με μια καθαρή μαρξιστική προσέγγιση της σχέσης αρχιτέκτονα και κοινωνίας, όπως και η προηγούμενη του Δεσποτόπουλου.
Εντελώς καθαρές διαπιστώσεις,  που κλείνουν με σαφείς προτάσεις : «...να εννοήσουμε την κοινωνία ρεαλιστικά....να γνωρίσουμε τις δυνατότητές μας ...μέχρι ποιό σημείο μπορούμε να επιδράσουμε κοινωνικά ...να βάλουμε στόχους αλλαγής των (επαγγελματικών) πλαισίων...να αποκρυσταλλώσουμε μια θέση απέναντι στις συγκεκχυμένες ..τάσεις γύρω από το πρόβλημα της σχέσης καταναλωτικής κοινωνίας και πολιτισμού...»[174], αλλά εδώ θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι κινείται σε επίπεδα «εφικτού» χωρίς πρόθεση ανατροπών.
Στο άρθρο του ο Α.Μάζης[175], κινείται με σωστές παρατηρήσεις αλλά σε καθαρό αρχιτεκτονικό πλαίσιο. Στην συνέχεια ο Σ.Κονταράτος, ασκεί οξεία κριτική για το πόσο ο αρχιτέκτονας μπορεί να διαμορφώσει την κοινωνία, και ακόμη τονίζει ότι «...και αν ακόμη ο αρχιτεκτονημένος χώρος επηρεάζει σημαντικά την κοινωνική ζωή, δεν είναι καθόλου αυτονόητο ότι ο αρχιτέκτονας είναι εκείνος που υπαγορεύει την οργάνωση του χώρου...»[176]. Πολύ καθαρές ιδεολογικά θέσεις, αριστερές και θα έλεγα μαρξιστικές στο θέμα της σχέσης κοινωνίας-αρχιτέκτονα, που δεν είχαν εκφράσει ως τότε μεγάλα ονόματα αριστερών ή και μαρξιστών αρχιτεκτόνων.
Το άρθρο του Δ.Ιατρίδη[177], κινείται μάλλον σε τεχνοκρατική «κοινωνική» ανάλυση, συνήθη στις ΗΠΑ εκείνη την εποχή (ο συγγραφέας ήταν καθηγητής αστικού σχεδιασμού στο Boston College των ΗΠΑ). Ο Andy Macmillan στο άρθρο του[178] κάνει πολλές επισημάνσεις για την σημερινή αρχιτεκτονική, αλλά δεν επεκτείνεται στα θεμελειώδη ερωτήματα που απαιτεί μια αριστερή Ιδεολογική προσέγγιση, όμοια και το σχόλιο του RTPI. Τέλος ο Walter Gropius[179], κινείται μάλλον σε επίπεδο ενός καλού πανυγυρικού λόγου (το άρθρο είναι ακριβώς ο λόγος του στην απονομή σ΄αυτόν του διδακτορικού διπλώματος στο Πανεπιστήμιο της Columbia το 1961), περιέχει ενδιαφέροντα στοιχεία αλλά δυστυχώς λίγο θυμίζει τον Gropius του Bauhaus του Μεσοπολέμου.
Για το 1973 η στροφή προς τα αριστερά  είναι εμφανής, και μάλιστα  σε μαχητική αριστερά : εκλέγεται Πρόεδρος ο Δ.Φατούρος[180] αντιπρόεδρος Η. Παπαγιαννόπουλος, γγ Κ.Κάγιερ και μέλη μια σειρά επίσης αριστερών αρχιτεκτόνων και για το 1974 (ΓΣ 1.3.1974) πρόεδρος Δ.Φατούρος, αντιπρόεδρος Π.Λουκάκης, ΓΓ Γ.Θεοδοσόπουλος.
Το πρώτο εξάμηνο του 1974 υπήρξε δύσκολο για τον Σύλλογο[181], με συνεχείς πιέσεις από την Ασφάλεια η οποία απαιτούσε παραιτήσεις τριών από τα μέλη του ΔΣ. Τελικά παραιτήθηκε όλο το ΔΣ (23.3.74), επαναδιορίστηκε από το Πρωτοδικείο στις 22.5.1974, και επανέρχεται η Ασφάλεια  (25-30 Ιουνίου 1974)η οποία απαγορεύει κάθε δραστηριότητα του ΣΑΔΑΣ και την ΓΣ που είχε προκηρυχθεί για τις 26.7.1974, κλπ. Στις 24.7.74 αντικαθίσταται η Χούντα από πολιτική Κυβέρνηση υπό τον Κ.Καραμανλή, και εδώ θα πρέπει να σημειωθεί, ότι ...απαγορεύτηκε πάλι από την Ασφάλεια[182] η προγραμματισμένη ΓΣ  της 10.9.1974,  αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία !
Τον Ιούνιο και τον Οκτώβριο του 1973 κυκλοφορούν δύο πολυσέλιδα τεύχη του Δελτίου, το ένα (1-2/1973) με βασικά δύο κεντρικά θέματα, το θέμα του Εθνικού Χωροταξικού Σχεδίου (Δοξιάδη) από τον Α.Ρωμανό, και το άλλο τις απαλλοτριώσεις που γινόταν κατά συρροήν σε όλη την Αττική για το αεροδρόμιο, διυλιστήρια,  εργοστάσιο Τσιμέντων στα Μέθανα.
Στο άρθρο του ο Α.Ρωμανός, σταχυολογεί αποσπάσματα από τον αθηναϊκό τύπο και προβάλλει το απαράδεκτο της ανάθεσης σε ιδιώτη ενός προγράμματος όπως το Εθνικό Χωροταξικό Σχέδιο και το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθηνών, το οποίο είναι αποκλειστικά ευθύνη του Κράτους.
Εδώ όμως πρέπει να δούμε κάποια θέματα. Πράγματι τέτοιες μελέτες λογικά είναι κρατική υπόθεση, όμως ποιός είναι ο ρόλος του Κράτους στην Καπιταλιστική Κοινωνία; Φυσικά, για τις ευρωπαϊκές χώρες εκείνη την εποχή αυτό ήταν αδιανόητο, και τέτοιες αναθέσεις ήταν κανόνας σε αφροασιατικές χώρες, όπου και κυρίως δρούσε το Γραφείο Δοξιάδη, και ανάλογα στην Μ.Βρετανία π.χ., όπως το γνωστό γραφείο Gibb, Peter Muller and Partners με αναθέσεις στα αραβικά εμιράτα κ.α. Ομως, βλέποντας το θέμα ευρύτερα, και γνωρίζοντας την σχέση Κράτους και ιδιωτικού κεφάλαιου, και έχοντας ως απόδειξη ότι το Κράτος είναι σύμφυτο με το μονοπωλιακό Κεφάλαιο τις ρυθμίσεις που λαμβάνει σε σειρά θεμάτων, ανάμεσα στις οποίες και την ρύθμιση του χώρου, δεν θα πρέπει να μας κάνει διαφορά η εκπόνηση ενός ρυθμιστικού αν αυτή γίνεται από τον ιδιώτη ή από το Κράτος -τα ίδια συμφέροντα, τα ιδιωτικά τελικά εξυπηρετεί. Το είδαμε στον  αποικιακό Νόμο ΝΔ 2687/1953 περί επενδύσεως και προστασία κεφαλαίων εξωτερικού, το είδαμε στον ΑΝ 395/68, το είδαμε στο ΝΔ 1003/ 1971 για την «ενεργό Πολεοδομία», κ.α. και το βλέπουμε σήμερα με την σειρά των Νόμων που ψηφίζονται οι οποίοι δίνουν πρώην κρατικές αρμοδιότητες στο ιδιωτικό κεφάλαιο. Νομίζω ότι εδώ ιδεολογικά ο Α.Ρωμανός αναλύει το θέμα ως έντιμος φιλελεύθερος δημοκράτης στα πλαίσια ενός κράτους της ακμής της αστικής τάξης, του τέλους του 19ου αιώνα.

115. Δελτίο ΣΑΔΑΣ, το ένα από τα δύο μαχητικά τεύχη  του 1973 πριν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, 1-2, Ιούνιος 1973
Το επόμενο άρθρο στο τεύχος αυτό, αφορά τις σωρηδόν απαλλοτριώσεις υπέρ του μεγάλου Κεφαλαίου εκείνη την εποχή : Σπάτα (αεροδρόμιο), Μενίδι (Ιππόδρομος και πρότυπο διοικητικό κέντρο-δύο απαλλοτριώσεις), Ελευσίνα (διϋλιστήριο της «Πετρόλα-Ελλάς») , Φίλιπποι (θερμοηλεκτρικός σταθμός), Καματερό (κτήρια ΑΕΙ), Μέγαρα (τρίτο διϋλιστήριο της «Στραν ΑΕ» του Ανδρεάδη)[183]. Οι συγγραφείς, εκθέτουν ένα-ένα τα θέματα για κάθε απαλλοτρίωση, επισημαίνουν τις διαδικασίες, αλλά και τις διαφορετικές αντιδράσεις των κατοίκων, και αμφιβάλουν αν κάποιες από αυτές π.χ. ο Ιππόδρομος ή τα διϋλιστήρια πετρελαίου συνιστούν «δημόσια ωφέλεια» που απαιτεί το Σύνταγμα ως προϋπόθεση για απαλλοτρίωση.  Τις έννοιες Κράτος, Εξουσία, Δημόσια Ωφέλεια, κοινωνικές τάξεις τις αναλύουν στο δεύτερο μέρος στο επόμενο τεύχος όπου και τις συνδέουν άμεσα με το θέμα τους.
Το άρθρο της Ι.Δάνου για τα Αναφιώτικα στο ίδιο τεύχος[184], είναι μια πολύ καλή περιγραφή και  έκθεση του ιστορικού της περιοχής και της απαλλοτρίωσης, κάπου αναφέρεται ως φήμες που κυκλοφορούν ανάμεσα στους κατοίκους για την μελλοντική χρήση του χώρου διάφορα πραγματικά ή και φανταστικά σημεία και τίποτα άλλο. Ποια η «τουριστική» σημασία της απαλλοτρίωσης, ποιός θα κερδίσει, σε τίνος όφελος τελικά θα είναι ένα τέτοιο εγχείρημα (μόνο της ανάδειξης του αρχαιολογικού περιπάτου;;;). Το άρθρο δεν υπεισέρχεται στο γεγονός ότι στον Καπιταλισμό, Κράτος = ιδιωτικό Κεφάλαιο (αυτό που λέγεται στην βιβλιογραφία  «Κρατικομονοπωλιακός Καπιταλισμός») και κατά συνέπεια όταν το Κράτος είναι σύμφυτο με το μεγάλο Ιδιωτικό Κεφάλαιο, ή αλλιώς  είναι όργανο του Κεφαλαίου, τότε αποκτά άλλη διάσταση η «δημόσια ωφέλεια» : είναι απλά η ωφέλεια του Κεφαλαίου.
Τα επόμενα άρθρα αφορούν την εγκατάσταση τσιμετοβιομηχανίας της ΑΓΕΤ στα Μέθανα[185], όπου επισημαίνονται οι επικείμενες περιβαλλοντικές καταστροφές, η αρπαγή του χώρου από την βιομηχανία σε βάρος του αθηναϊκού πληθυσμού και άλλες σωστές επισημάνσεις. Ουσιαστικά το άρθρο αποτελεί στο μεγαλύτερο μέρος του ρεπορτάζ από εκδήλωση του ΣΑΔΑΣ, θα πρέπει να επισημανθεί όμως ότι ο συγγραφέας δεν αποφεύγει ακόμη και τις εθνικιστικές κορώνες, αντί να υποστηρίξει την ισόμετρη βιομηχανική ανάπτυξη   στον ελλαδικό χώρο, υιοθετεί την απαράδεκτη θέση του Π.Μυλωνά ότι λόγω έλλειψης εργατικών χεριών στην Τροιζηνία «...κατεβαίνουν Οθωμανοί από την Θράκη. Δίκαια λοιπόν ο καθηγητής Π.Μυλωνάς προτείνει να μη γίνονται βιομηχανίες μόνο στην Αττικη γιατί από την μετανάστευση στην Βόρειο Ελλάδα η οικονομία του τόπου περιέρχεται στους Τούρκους...»[186].
Για να είμαστε δίκαιοι, θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι η μεγάλη πολεμική εναντίον της ΑΓΕΤ στα Μέθανα προερχόταν και από το Συγκρότημα Λαμπράκη, του οποίου ο ιδιοκτήτης είχε άμεσο συμφέρον μια και είχε μια τεράστια έκταση με την βίλλα του στον Πόρο - τελικά το εργοστάσιο έγινε στην Μεταπολιτευση στο Αλιβέρι της Εύβοιας.
Το τεύχος κλείνει με αναφορά στα θέματα της Παιδείας (έχουν προηγηθεί τα γεγονότα της Νομικής), με νέα του Συλλόγου και με δημοσιεύσεις αρχιτεκτονικών διαγωνισμών.
Το δεύτερο, (3/1973), τυπώθηκε πριν τα γεγονότα του Πολυτεχνείου αλλά κυκλοφόρησε μετά την κατάρρευση της δικτατορίας. Αντικείμενό του είναι η βιομηχανία και η σχέση της με τους χώρους κατοικίας και συγκεκριμένα το θέμα «βιομηχανία και κατοικία»[187], απαλλοτριώσεις[188], ένα άρθρο για την πολιτική, την Εξουσία και την πόλη[189], και μεταφράσεις ξένων άρθρων  σχετικά με τους αγώνες για κατοικία στην Χιλή[190]. Το τεύχος κλείνει με εκτενή ειδησεογραφία από την  δράση του Συλλόγου, και ανάλυση των τελευταίων γεγονότων (Παιδεία, γεγονότα Νομικής κλπ) και σχόλια για τον νέο ΓΟΚ[191]. Πρέπει να σημειωθεί, ότι το ιδεολογικό του επίπεδο είναι σημαντικά ανεβασμένο σχετικά με το προηγούμενο τεύχος. Προτάσσεται ένα πολύ καλό σημείωμα του Νίκου Σιαπκίδη[192] «για μια ενεργητική κινητοποίηση του Συλλόγου» το οποίο όμως πρέπει να αναγνωστεί entre les lignes, δεδομένου ότι οι διαπιστώσεις του για τα αυξανόμενα προβλήματα και οι προτάσεις του για συλλογική αντιμετώπιση και δράση μέσα από τον Σύλλογο, δεν αφορούν μόνο τους αρχιτέκτονες αλλά και όλους τους πολίτες εκείνης της εποχής.

116. Το δεύτερο μαχητικό τεύχος, τυπώθηκε τον Νοέμβρη του 1973 και κυκλοφόρησε μετά τον Ιούλιο του 1974
Το άρθρο για τα Αναφιώτικα είναι περισσότερο ειδησεογραφικό, το άρθρο για την βιομηχανία και κατοικία έχει μια εκτενή ανάλυση της οικονομίας της Ελλάδας και ασκεί έντονη κριτική στην «φιλελεύθερη οικονομία», και στην συνέχεια αναλύει τις πολεοδομικές επιπτώσεις και σωστά επισημαίνει την τροπή «...που παίρνει σήμερα η οικονομική ανάπτυξη στην Ελλάδα κάτω από τις συνθήκες μιάς αύξουσας εξάρτησης από το ξένο Κεφάλαιο...και κάτω από τις συνθήκες μιάς γρήγορης βιομηχανικής ανάπτυξης που θέλει να υποτάξει στην λογική της κάθε «προγραμματισμό» αλλά και κάθε κοινωνικό συμφέρον...»[193]. Είναι ένα πολύ καλό άρθρο, και συνδέει (αν και ... προσεκτικά!) την σχέση βιομηχανίας και ιδιωτικού κεφάλαιου με το κράτος και τον ρόλο του, που λέγαμε πριν.
Το άρθρο για τις απαλλοτριώσεις, στο δεύτερο αυτό μέρος του, θέτει θέματα ουσίας, φύσης του Κράτους, Εξουσίας, σύγκρουσης αντιτιθέμενων συμφερόντων διαφόρων κοινωνικών ομάδων. Το άρθρο αυτό, είναι μια πολύ καλή μαρξιστική ανάλυση της έννοιας και του ρόλου του Κράτους, (ιδίως οι σελίδες 20 κ.εφ.), και ό,τι πηγάζει από αυτό, όπως η «Δημόσια Ωφέλεια» για τις απαλλοτριώσεις, η Ιδιοκτησία, κ.α., και δεν φοβάται να σημειώσει ότι όλες οι σχέσεις αυτές  «... δημιουργούν ...μια διάκριση ανάμεσα στις κυρίαρχες ομάδες και στην τάξη των εργαζομένων. Η διάκριση αυτή, είναι βασική στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα παραγωγής, και συγχρόνως πηγή αντιθέσεων. Και οι αντιθέσεις αυτές ούτε εξομαλύνονται, ούτε συμφιλιώνονται. Το μόνο δυνατό «ξεπέρασμα» είναι η κατάργησή τους - αλλά αυτό ισοδυναμεί με την ριζική αλλαγή του όλου κοινωνικοοικονομικού συστήματος...» (η υπογράμμιση στο κείμενο)[194].
Το άρθρο του Μ.Παπαδολαμπάκη, περιγράφει την σχέση Εξουσίας, ταξικής δομής  και πόλης με παράδειγμα το Ραμπάτ του Μαρόκου, την Χιλή, την Κολομβία, αλλά και το Παρίσι κ.α. και τονίζει την αναγκαιότητα αυτοοργάνωσης των κατοίκων για την αντιμετώπιση των κοινωνικών και όχι μόνον στεγαστικών προβλημάτων. Όμως φοβάμαι ότι δίνει πολύ σημασία στην «αυτοοργάνωση» χωρίς να την συνδέει με πολιτική έκφρασή της και μάλιστα τέτοιας που να αμφισβητεί ευθέως το Σύστημα. Αυτό, όπως έχει δείξει η Ιστορία, εκτρέπει αυτές τις ομάδες ή σε ήττα, ή σε ενσωμάτωση στο Σύστημα. Δυστυχώς είναι μια πολύ διαδεδομένη αντίληψη στα κινήματα, και τα παραδείγματα του Ισπανικού Εμφύλιου, της πτώσης του Σαλβατόρ Αλλιέντε αλλά και της σημερινής αμφιλεγόμενης κατάστασης στις Φαβέλες της λατινικής Αμερικής δείχνουν ακριβώς τους κινδύνους μιάς τέτοιας πολιτικής.  Βέβαια, στο δεύτερο μέρος του άρθρου του ο συγγραφέας προσπαθεί να αμβλύνει αυτό το θέμα, και μιλά για πολιτικοποίηση κλπ όμως αν αυτή η πολιτικοποίηση δεν εκφραστεί με ενιαίο πολιτικό φορέα και παραμείνει σε «ομάδες αυτοοργάνωσης» τότε το Κίνημα είναι χαμένο. Όταν ο Μαρξ έλεγε ότι εφ' όσον μία είναι η εργατική τάξη, ένας θα πρέπει να είναι και ο πολιτικός φορέας της, ήξερε τι έλεγε, όπως και ο Φλωράκης που έλεγε ότι «...ένα είναι το Κόμμα...» ! Το αν ο φορέας αυτός εκφυλιστεί μέσα από την γραφειοκρατία και τον καιροσκοπισμό και άλλα κακά που συνοδεύουν την Εξουσία (την κάθε Εξουσία...), και αποδυναμωθεί το Κίνημα, αυτό είναι μια άλλη ιστορία που δεν είναι της παρούσης.
Οι μεταφράσεις των άρθρων που έκανε η Χριστίνα Αγριαντώνη, θίγουν ακριβώς το θέμα αυτό, όμως επιλέγοντας π.χ. αποσπάσματα από το βιβλίο του Manuel Castells ο οποίος υποστηρίζει τις θέσεις του MIR της Χιλής για παράδειγμα, εντάσσονται στην λογική της «αυτοοργάνωσης» και όχι της πολιτικής ενότητας ενός φορέα. Στο σύνολό τους όμως είναι ιδιαίτερα χρήσιμα, τόσο ως προς την έκφραση διαφόρων απόψεων των μελετητών, όσο και γενικού πληροφοριακού υλικού, κυρίως από την περίοδο Αλλιέντε στην Χιλή.
Στο τεύχος αυτό, σημειώνεται το άρθρο των Γ.Θεοδοσόπουλου-Κ.Κάγιερ[195], όπου σωστά σημειώνουν ότι «...ο νέος ΓΟΚ ...θεωρήθηκε ότι εντάσσεται στην οικονομική πολιτική του Κράτους ...η ερμηνεία αυτή δεν πρέπει να αποσπά την προσοχή  από το γεγονός ότι, μέσα σε γενικότερα πλαίσια ευνοεί και αυτός μια ενεργότερη επέμβαση των πολυεθνικών μονοπωλιακών κεφαλαίων και στον τομέα δόμησης...»[196], και αυτό βέβαια το είδαμε στους ΑΝ1003/71 κ.α. όπως αναφέρθηκε ήδη.
Τέλος, τον Μάρτιο του 1974 κυκλοφορεί το τεύχος 1/74, το τελευταίο μέσα στην δικτατορία. Φαίνεται όμως ότι η «ανοχή» της νέας δικτατορίας τελείωσε, εντείνονται οι πιέσεις στην νέα (αριστερή πλέον) διοίκηση του Συλλόγου, και έτσι το τεύχος ασχολείται με ένα «καθαρό» επαγγελματικό θέμα, των νέων μέτρων για την οικοδομή.
117. Δελτίο ΣΑΔΑΣ, το τελευταίο τεύχος που κυκλοφόρησε στην δικτατορία (πρέπει να κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 1974)
Πρέπει βέβαια να σημειώσουμε και κάποιες αξιοπερίεργες ενέργειες του Συλλόγου, όπως τις απανωτές εκδηλώσεις στην Ελληνοαμερικανική Ενωση, η μία στις 29 Νοεμβρίου (1972;) με θέμα την  ζωή και το έργο του Π.Μιχελή, οργάνωση από το Τμήμα Ενημερώσεως και Προβολής του Συλλόγου, και στις 13 Φεβρουαρίου 1973[197] εκδήλωση για τα 50 χρόνια του Συλλόγου[198]. Οι επόμενες εκδηλώσεις του Συλλόγου, έγιναν στα εντευκτήριά του, αίθουσες υπήρχαν, και του Τεχνικού Επιμελητηρίου, και του Συλλόγου και αλλού, δεν θα αρνιόταν κανείς αίθουσα για εκδήλωση για τον Μιχελή ή έστω και ακόμη για τον Σύλλογο. Το ωραίο είναι ότι στην εκδήλωση για τα 50 χρόνια του Συλλόγου, δεσμεύτηκε το ΔΣ του Συλλόγου να εκδώσει ανακοίνωση συμπαράστασης του Συλλόγου στους φοιτητές που είχαν κατακλύσει την αίθουσα, πράγμα το οποίο και έγινε και δημοσιεύθηκε στον Τύπο.
Το περιοδικό Αρχιτεκτονική.
Το περιοδικό «Αρχιτεκτονική» που όπως είδαμε κυκλοφόρησε το 1957, πέρασε τρείς φάσεις, στο πρώτο τεύχος (Ιαν.-Φεβρ.1957) αναφέρεται ως «υπεύθυνος ύλης Κ.Κιτσίκης» από το 2ο (Μάρτιος-Απρίλιος 1967) έως και το 38ο (Ιαν-Φεβρ. 1963) ο Δωρής Μακρής, από το 39ο (Μάϊος-Ιούνιος 1963) ο Ορέστης Δουμάνης, και τέλος από το 51ο (Μάϊος-Ιούνιος 1965) ως το τέλος ο Κ.Γελαντάλης. Στην πρώτη φάση, λειτούργησε ως πολυσυλλεκτικό μεν αλλά με έμφαση στην αρχιτεκτονική κτηρίων της άρχουσας τάξης, (βίλλες, γραφεία τραπεζών, εργοστάσια, ξενοδοχεία κλπ). Επί Δουμάνη έγινε κάποια προσπάθεια να στραφεί σε περισσότερο επιστημονικά και θεωρητικά θέματα και ταυτόχρονα να πλατύνει η ύλη του, χωρίς όμως ιδιαίτερα αποτελέσματα. Στο τέλος της η «Αρχιτεκτονική» ήταν σε επίπεδο περιοδικού των ...ιατρικών σαλονιών, με «ποικίλη» ύλη, όπως αρχαιολογία, κόσμημα, τέχνη κ.α. χωρίς όμως την ποιότητα των Αρχιτεκτονικών Θεμάτων, του Ζυγού  κ.α. σχετικών περιοδικών. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλές φορές προτάσσεται ο αγγλικός τίτλος ενός άρθρου και έπεται με μικρότερα στοιχεία ο ελληνικός, η δε σελιδοποίησή της θυμίζει περιοδικά «ευρείας κυκλοφορίας». Δεν ήταν ποτέ υψηλού επιπέδου η «Αρχιτεκτονική» αλλά τουλάχιστον στην πρώτη της περίοδο εξέφραζε με σοβαρότητα μια συγκεκριμένη τάξη αρχιτεκτόνων και εργοδοτών τους και την αντίστοιχη Ιδεολογία, και ως προς αυτό ήταν πολύ χρήσιμη.

118. Η «Αρχιτεκτονική» τεύχος 63, Ιούνιος-Ιούλιος 1967
Και στις επόμενες φάσεις της όμως, μπορούμε να αντλήσουμε και αντίστοιχο ειδησεογραφικό υλικό από τις σελίδες της. Ετσι, βλέπουμε την «αξιοποίηση μιας ευβοϊκής παραλίας στην οποία σχεδιάζεται ένας παραθεριστικός οικισμός 10.000 λουομένων[199] με ξενοδοχεία, μπάγκαλοους, πλάζ, λυόμενα, οικόπεδα για πώληση ή ενοικίαση  κ.α. της εταιρείας «Κτηματική  Τουριστική και Ναυτιλιακή ΕΠΕ,  Αφοι Ξεν. Γούση». Η περιοχή εντάχθηκε στο σχέδιο, πρέπει να πουλήθηκαν οικόπεδα, και τώρα φημολογείται εγκατάσταση ιχθυοτροφείων και ξενοδοχείων από τον ρώσσο μεγιστάνα Ιβάν Σαββίδη. Κλασική περίπτωση μεγάλων επενδύσεων από το 1965 μέχρι και σήμερα, που για διάφορους λόγους δεν πραγματοποιούνται.
Στο ίδιο τεύχος, εκτίθεται το επενδυτικό σχέδιο μιάς ονομαζόμενης «Κοσμο-Πολιτείας», πάλι κοντά στο Μαρμάρι της Εύβοιας, με 1000 βίλλες, ξενοδοχείο κ.α της εταιρείας Snyder International της Νέας Υόρκης, προαναγγέλεται η άφιξη του Αντιπροέδρου της κ.Paul Schreibman και του ιδρυτού της κ. Cliton B.Snyder για την κατάθεση του θεμελείου λίθου και άλλα πολλά. Τα σχέδια εκπόνησαν το γραφείο του Διευθυντή της Αρχιτεκτονικής Αντώνη Κιτσίκη με Σύμβουλο Αρχιτέκτονα τον Γ.Κανδύλη[200] (ο οποίος έχει δραστηριοποιηθεί έντονα εκείνη την εποχή σε σχέδια τουριστικών αναπτύξεων στην Ελλάδα), διεθνής χαμός δηλαδή. Δεν ξέρουμε αν έγινε κάτι μετά, πιθανόν η πώληση των οικοπέδων, μια και η έκταση είχε ήδη αγοραστεί από «έλληνες επιχειρηματίες συνεργάτες της Snyder» ...[201] Είναι αυτό που λέγαμε στην αρχή του άρθρου, για τα «κοράκια» που επιπίπτουν σε ανώμαλες περιόδους, και μην ξεχνάμε ότι η προεργασία της Snyder (αγορά γής κλπ) είχε γίνει ήδη προ της δικτατορίας σίγουρα μέσα στην αναταραχή των Ιουλιανών και μετά.

119. Η «Κοσμο-πολιτεία» της Snyder International[202]. Σύμφωνα με το υπόμνημα περιλαμβάνονται εκτός των οικοπέδων, ξενοδοχείο, πλάζ, εστιατόρια, αθλητικές εγκαταστάσεις, ταβέρνες, χώρο για πορθμεία, ιχθυόσκαλα (;) πάγο για ιχθυόσκαλα (;;) κ.α.
Η κατεύθυνση πάντως της τουριστικής -κτηματικής «αξιοποίησης» ήταν δεδομένη ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του '60, πολύ πριν τον Μπαλόπουλο. Ήδη στα Αρχιτεκτονικά Θέματα έχουμε σχέδια του Κανδύλη για το Νέο Φάληρο[203] και για τις Σπέτσες[204] κ.α. ενώ εκείνη την εποχή (πριν την δικτατορία) προκηρύσσεται αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για την τουριστική αξιοποίηση όλου του Φαληρικού όρμου σε δύο στάδια. Υπάρχουν δημοσιευμένα σχέδια των διαγωνισμών και των δύο σταδίων, τόσο στα ΑΘ όσο και στην Αρχιτεκτονική, που είναι ενδεικτικά του κλίματος που επικρατούσε τότε, της έντονης τουριστικής αξιοποίησης η οποία δειλά-δειλά απαρνιόταν το μοντέλλο ΕΟΤ- ομάδας Κωνσταντινίδη. Στο πρώτο στάδιο προκρίθηκαν ισότιμα 4 μελέτες και στο δεύτερο στάδιο θα προτείνονταν από τους μελετητές που προκρίθηκαν λύσεις βασισμένες στο πρώτο στάδιο.  Η επόμενη φάση, ήταν το ισπανικό μοντέλο που προωθήθηκε ουσιαστικά από τον ΕΟΤ της χούντας. Χαρακτηριστικό είναι ότι η αποκάθαρση του Φαληρικού Ορμου από τα λύματα του Λεκανοπεδίου, τα οποία απορρίπτονταν ανεπεξέργαστα στην θάλασσα, «εξασφαλιζόταν» με την επιχωμάτωση σε μεγάλη έκταση (200-400 μέτρα βάθος από την παραλία). Η επιχωμάτωση πραγματοποιήθηκε στην δικτατορία από τον Δήμαρχο του Νέου Φαλήρου, όπως λέγεται, ο οποίος υποχρέωνε τα φορτηγά που κουβαλούσαν μπάζα διά της παραλιακής, να τα απορρίπτουν στην θάλασσα, πράγμα που συνέφερε και τους εργολάβους που γλυτώναν χιλιόμετρα αν θα τα πήγαιναν μακρύτερα (και σε παράνομες απορρίψεις).

120. Πρόταση Γ.Κανδύλη για τον Φαληρικό Ορμο (ιδιωτικά, εκτός του διαγωνισμού, ως συνέχεια της εισήγησής του στο Β.Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ και με αφορμή «μια ιδιωτική πρωτοβουλία» του Α.Γ.Λεβέντη, όπως αναφέρει ο ίδιος).  Όπως είναι φανερό, πρόκειται για μια γιγάντια τουριστική εγκατάσταση, αν και χαμηλών υψών, η οποία κλείνει όλον τον όρμο, με επιχωματώσεις  και τεχνητά νησιά [205]



121. Το Φαληρικό Δέλτα, αρχιτεκτονικός διαγωνισμός Α.Φάση. Α.Γεωργιάδης, Β.Γρηγοριάδης, Ν.Σαπουντζής[206] περιλαμβάνει ανάμεσα στα άλλα και πολυόροφο ξενοδοχείο 630 κλινών. Ολες οι λύσεις, επιχωματώνουν την ακτή σε βάθος 200-400 μέτρων μέσα στην θάλασσα.




122. Το Φαληρικό Δέλτα, αρχιτεκτονικός διαγωνισμός Α.Φάση.  Θ.Αργυρόπουλος, Γ.Καλογιαννίδης, Ο.Παπαχρήστου, Π.Τζώνος, συνεργ. Ξ.Χόϊπελ [207]. Η λύση, περιλαμβάνει πολυόροφα ξενοδοχεία



123 και 124. Το Φαληρικό Δέλτα, αρχιτεκτονικός διαγωνισμός Α.Φάση. Θύμιος Παπαγιάννης, Μιχ. Φωτιάδης[208]
125. Το Φαληρικό Δέλτα, αρχιτεκτονικός διαγωνισμός Α.Φάση. Ν.Βαλσαμάκης, Κ.Δεκαβάλλας, Β.Μπογάκος[208] . η λύση από ότι φαίνεται από την δημοσίευση, αναπτύσσεται με χαμηλή δόμηση


126. Τουριστική αξιοποίηση Φαληρικου Ορμου, Α.Βραβείο  της δεύτερης φάσης. Ν.Βαλσαμάκης, Κ.Δεκαβάλλας, Β.Μπογάκος[210]. στην δεύτερη φάση η λύση περιέλαβε και υψηλή δόμηση αλλά στα άκρα (Π.Φάληρο και Καστέλλα) για να μην εμποδίζεται η θέα από την Λ.Συγγρού, όπως αναφέρουν οι μελετητές.


Είναι χαρακτηριστική η δημοσίευση δύο  άρθρων στην Αρχιτεκτονική, τεύχος 63, Ιούνιος-Ιούλιος του 1967, ένα θεωρητικό του Ι.Μιχαήλ σχετικά με την τριτογενή απασχόληση[211] στο οποίο αναλύει ιστορικά την γιγάντωση του τριτογενούς τομέα, χωρίς όμως να αναφέρει τα οικονομικά και κοινωνικά αίτια και την σχέση τους με το καπιταλιστικό σύστημα, παρ' όλο που αναφέρεται και σε θέσεις του Δεσποτόπουλου γιά τα «κοινωνικά κέντρα» κλπ, πρόκειται για μια καλή ανάλυση χωρίς όμως πολιτικές και ιδεολογικές συνιστώσες.
Το δεύτερο άρθρο,  αφορά το Λεκανοπέδιο, και πρόκειται για το βασικό μέρος της εισήγησης του Π.Βασιλειάδη[212] στο Ε.Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ, στο οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί αναλυτικά στο δεύτερο μέρος αυτής της σειράς[213].  Η βασική γραμμή του Βασιλειάδη ήταν ότι το μονοκεντρικό μοντέλλο του Λεκανοπεδίου έπρεπε να διαιρεθεί σε μεγάλες μονάδες των 200-300.000 κατοίκων και αυτές σε «γειτονιές» (έτσι τις ονομάζει) των 50.000 κατοίκων[214] και αυτό για το καλό των κατοίκων που θα αισθάνονται πιο οικεία και με καλύτερες εξυπηρετήσεις κλπ. Δεν θα αναφερόμαστε ξανά στο θέμα αυτό, το έχουμε αναλύσει και ιδεολογικά σε συνδυασμό και με την παράλληλη πρόταση της ΕΜΟΚΑ στο ίδιο Συνέδριο, όμως πρέπει να σημειωθούν οι σχετικές θέσεις του Βασιλειάδη όπως εκφραζόταν στις συνεδριάσεις της ISoCaRP[215] στην οποία μετείχαμε πολλοί συνάδελφοι,  μετά την θέσπιση του ΑΝ395/68, ο οποίος ευελπιστούσε ότι η αύξηση των ΣΔ στην περιφέρεια θα ανακούφιζε το κέντρο και θα έρριχνε τις τιμές γης ώστε να γίνει εφικτότερη μια ανάπλασή του. Ακόμη ο Βασιλειάδης, απέφευγε να προβεί ως Διευθυντής του Υπουργείου αν όχι σε κατάργηση, όσο ήταν ακόμη καιρός, τουλάχιστον σε άμβλυνση του ΑΝ395/68 παρ' όλες τις επίμονες πιέσεις  που του ασκούσαμε (Αραβαντινός κ.α) στις συνεδριάσεις της ISoCaRP και όπου αλλού βρίσκαμε ευκαιρία.
Για την Ιστορία, η International Society of City and Regional Planners, (ISoCaRP) ιδρύθηκε στο Αμστερνταμ το 1965 με ιδρυτικά μέλη από την Ελλάδα Α.Αραβαντινός, Π.Βασιλειάδης, Ι.Δεσποτόπουλος, Γ.Σκιαδαρέσης, Κ.Δοξιάδης, και Θ.Αργυρόπουλος, ενώ το 1974 αριθμούσε ήδη 35 μέλη[216]. Πρόεδρος ήταν πάντα ο Π.Βασιλειάδης . Μετά την δικτατορία το ελληνικό τμήμα της αποτέλεσε τον ΣΕΠΟΧ, Σύλλογος Ελλήνων Πολεοδόμων και Χωροτακτών. Από την ISoCaRP ο γράφων αποχώρησε το 1975 σε ένδειξη διαμαρτυρίας επειδή ο έλληνας εκπρόσωπός μας στο Συνέδριο του Εδιμβούργου το 1975 με θέμα την πολιτιστική κληρονομιά[217] δεν κατέθεσε την διαμαρτυρία μας για τις πολιτιστικές καταστροφές στην Κύπρο το 1974, όπως είχε ρητή εντολή από το ελληνικό Τμήμα.

127. Η «Αρχιτεκτονική» του Οκτωβρίου-Δεκεμβρίου 1967, τεύχος 65-66, πολλαπλό τεύχος, μάλλον το τελευταίο, συνεχίστηκε ως «Αρχιτεκτονική και πλαστικές τέχνες»  ως το 1970 οπότε έκλεισε οριστικά.


Οι σπουδές στο ΕΜΠ και η ιδεολογία που διαμορφώνονταν
Ο χώρος των Αρχιτεκτονικών Σχολών, όπως είναι γνωστό, είναι όχι απλά ο χώρος που διδάσκεται μια συγκεκριμένη ιδεολογία ανάλογα με τον διδάσκοντα, αλλά και ο χώρος που διαμορφώνεται μια ιδεολογία, η οποία εξαρτάται  από το ευρύτερο πολιτικό  και ιδεολογικό πλαίσιο και το πώς αυτό διοχετεύεται στον φοιτητικό και παράλληλα και στον χώρο των διδασκόντων. Φυσικά για όλους ισχύει, ότι άλλοι μπορεί να είναι επιδεκτικοί σε συζήτηση και διαμόρφωση απόψεων  και ιδεολογιών και άλλοι με σταθερές θέσεις, ανεξάρτητα κατεύθυνσης, συνήθως, ο φοιτητικός χώρος είναι περισσότερο δεκτικός σε συζητήσεις, και είναι φυσικό αυτό, μια και ακόμη δεν έχουν παγιώσει μια συγκεκριμένη -οποιαδήποτε- Ιδεολογία.
Είναι προφανές ότι η ιδεολογία συνδέεται και με την πολιτική πρακτική, έτσι συγκεκριμένες ιδεολογίες  πάνε χέρι-χέρι με αντίστοιχες  και συγκεκριμένες πολιτικές πρακτικές.
Πέρα από εκρηκτικά παραδείγματα που είδαμε ήδη, όπως του «Μάη του '68», σε κάθε εποχή και χώρα, οι ιδεολογικές ζυμώσεις στον φοιτητικό χώρο (και όχι μόνον βέβαια) είναι συνεχείς και ορατές. Το πόσο  εξαρτάται η κατεύθυνσή τους από τους διδάσκοντες ή από δικά τους ερεθίσματα, είναι κάτι μεταβλητό και που εξαρτάται από τον διδάσκοντα, από το πόσο αποδεκτές μπορούν να είναι οι κατευθύνσεις του, και πόσο «εντεταγμένος» είναι σε κάποιο γενικό και περιρρέον ιδεολογικό πλαίσιο. Ετσι, μπορούμε να έχουμε κάθε περίπτωση, από εκείνη που ο καθηγητής έχει μια συγκεκριμένη Ιδεολογία αλλά που δεν αφομοιώνεται από μεγάλες ομάδες φοιτητών, όπως ήταν ο Δεσποτόπουλος, όπου όλοι ακολουθούσαν τις μορφολογικές και αρχιτεκτονικές του «οδηγίες», αλλά ελάχιστοι και μάλιστα μετά από χρόνια συνειδητοποιούσαν την ουσία της ιδεολογίας του. Το άλλο άκρο είναι η πλήρης αποδοχή της ιδεολογίας του διδάσκοντα από μεγάλες μάζες φοιτητών, και αυτό συμβαίνει  σε περιπτώσεις όπου αυτή η ιδεολογία αφ' ενός ταυτίζεται με το γενικό πλαίσιο, και αφ' ετέρου δεν είναι «σκληρή» και ιδιαίτερα ανατρεπτική, μην ξεχνάμε ότι και ο χώρος των φοιτητών της Αρχιτεκτονικής δεν ανήκει και ιδιαίτερα στο προλεταριάτο, μάλλον αντίθετα...
Τέτοιες περιπτώσεις είχαμε στην Μεταπολίτευση, όπου η επίδραση του περιρρέοντος γενικού πλαισίου είχε αυτά τα χαρακτηριστικά τα οποία διαμόρφωναν μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, θα την δούμε στο επόμενο ποιά ήταν και γιατί. Από κεί και πέρα, προφανώς υπάρχουν ιδεολογίες διδασκόντων  που όχι μόνον δεν πείθουν, αλλά και εξοργίζουν τους φοιτητές, και τέτοιες περιπτώσεις είχαμε λίγο πριν την δικτατορία  με καθηγητή που είχε τότε εκλεγεί, είχαν γίνει αποχές φοιτητών λόγω της συγκεκριμένης εκλογής, κυκλοφόρησαν ένα σωρό «ανέκδοτα» από την διδασκαλία του, έγιναν παραιτήσεις επιμελητών και βοηθών, και τελικά ο καθηγητής παρέμεινε σε έναν δικό του περιορισμένο κύκλο φοιτητών οι οποίοι ήταν φύσει κοντά στην ιδεολογία του, μιάς εκμοντερνισμένης αλλά αποστεωμένης Ecole des Beaux Arts. Και ο διάδοχός του Κασσάνδρα, δεν υπήρξε φωτεινό παράδειγμα διδάσκοντα, τόσο με την επίσης μορφοκρατική και άσχετη αρχιτεκτονική που δίδασκε όσο και με την όπως αποκαλύφθηκε μετά, στενή συνεργασία του με την Χούντα. Εκλέχτηκε και αυτός, δίδαξε, συνταξιοδοτήθηκε, πέρασε και έφυγε, και κανείς δεν τον θυμάται, όπως και πολλούς άλλους.
128. Εκφώνηση θέματος από τον καθηγητή Β.Κασσάνδρα, με περισσή μεγαλοπρέπεια γαλλικής Ecole de Beaux Arts (...Ο Καθηγητής ...προτείνει ως θέμα...), έδινε θέματα που κυρίως είχε επεξεργαστεί ο ίδιος ως αρχιτέκτων της μεγάλης αστικής τάξης στην Ελλάδα : πολυτελείς κατοικίες, γραφεία τραπεζών, ξενοδοχεία, κ.α. Τα θέματα που έδινε στους φοιτητές, αφορούσαν μέγαρα Πρεσβειών, μοτέλ, δημαρχείο, ναυτικό όμιλο, γραφείον αρχιτεκτονικών μελετών (σε καλό προάστειο των Αθηνών) εξοχική κατοικία με 15 δωμάτια, πισίνα και γκαράζ, κατοικία μουσικού με ιδιωτική αίθουσα συναυλιών κ.α. Ο Βάσος Κασσάνδρας (1904-1973), εκλέχτηκε στο ΕΜΠ το 1964 και δίδαξε έως το 1971, συνέχισε την πολιτική και την ιδεολογία του Κώστα Κιτσίκη στην αρχιτεκτονική, άλλωστε ανήκαν στην ίδια κοινωνική τάξη, απλά ο ένας ήταν μπωζαρίτης, ενώ ο άλλος γερμανοτραφής.
Από την άλλη μεριά, ιδεολογικές αντιπαραθέσεις φοιτητών-διδασκόντων υπήρχαν πάντα στην Σχολή, με μεγαλύτερη ένταση στην δεκαετία του '60 και μάλιστα με τα «μεγάλα κεφάλια» της Σχολής όπως ο Μιχελής [218], όπως αναλύθηκε ήδη στο Β.Μέρος αυτής της σειράς.  Η «χρονιά του 63» είχε έντονες αντιρρήσεις! Αντιρρήσεις που κάλυπταν όλο το πρόγραμμα της Σχολής, κυρίως στις κτηριολογικές συνθέσεις όπου είχαμε βαρεθεί τις βίλλες του Κιτσίκη  και τα ξενοδοχεία του Ρουσόπουλου και ζητούσαμε περισσότερο κοινωνικά θέματα, λαϊκή κατοικία, σχολεία κ.α. Είχαμε συγκροτήσει και μια άτυπη φοιτητική «Επιτροπή Σπουδών» ήδη από το 3ο έτος για την συνολική αναμόρφωση του περιεχομένου του προγράμματος της Σχολής, με τον Στάμο Στούρνα, τον Ρόη Παπαγγέλου, τον υπογράφοντα και άλλους συμφοιτητές μας. Πρέπει να σημειωθεί ότι η «χρονιά του 63» περιλάμβανε πολλά στελέχη του φοιτητικού κινήματος, μέλη και στελέχη της ΕΔΑ, στελέχη φοιτητικών οργανώσεων -στην χρονιά αυτή έγινε (Απρίλης 1963) το 4ο Πανσπουδαστικό Συνέδριο στο οποίο ιδρύθηκε η ΕΦΕΕ: Ιων Μπούζεμπεργκ, Ράνια Κλουτσινιώτου, Τάσος Μανωλίτσης, Κωστής Παπαντωνίου, Ρένα Λευκαδίτου, Νάσος Γεωργουσόπουλος, Τάκης Ανταχόπουλος, Ρόης Παπαγγέλου, ο πρόωρα χαμένος Στάμος Στούρνας (+1961)  και πολλοί άλλοι της ίδιας χρονιάς,  στην οποία συσπειρώνονταν και από άλλα έτη, όπως ο Ηλίας Παπαγιαννόπουλος, η Αργυρώ Γκαμίνη, η Μαρία Πρωϊμάκη, ή και από άλλες Σχολές, όπως ο Πάνος Βέττας, ο Ντίνος Μπενακόπουλος και άλλοι πολλοί.
Φοιτητικές εργασίες (προπτυχιακές και μεταπτυχιακές) στην Εδρα Πολεοδομίας του  ΕΜΠ.
Mέσα στο «κλίμα της εποχής» που περιγράφτηκε πριν, πολλοί ασχολήθηκαν με μαθηματικά μοντέλα και την Κυβερνητική στην Πολεοδομία, όπως και ο ίδιος ο γράφων για δυό ολόκληρα χρόνια εκπονώντας την διδακτορική του διατριβή και γράφοντας 2-3 σχετικά άρθρα[219]. Βλέποντας όμως αυτοκριτικά (ελπίζω έγκαιρα !) το αδιέξοδο αλλά και την αποστέωση του περιεχομένου της Πολεοδομίας στο οποίο οδηγούσαν αυτού του είδους οι αναζητήσεις σταμάτησε αυτήν την κατεύθυνση, το τελευταίο από αυτά[220], αφορούσε την συγκρότηση της γεωμετρικής διάταξης χρήσεων σε ένα μεσαιωνικό μοναστήρι -του St.Gallen- μέσω ενός «συστήματος προτιμήσεων»  (=σχέσεων των χρήσεων μεταξύ τους) που κατέληγε στην επίλυση ενός συστήματος ανισοτήτων με τελική σχεδίαση του οργανογράμματος της Μονής βάσει των «αποστάσεων  που ανταποκρίνονταν στις «προτιμήσεις», η εισαγωγή όμως, αφορούσε απαραίτητα την γνώση μιάς μεσαιωνικής πόλης, και αυτή η Εισαγωγή αποτέλεσε και την έναρξη της έντονης πλέον ενασχόλησης του γράφοντος με τις σχέσεις  ιστορίας, οικονομίας  και κοινωνίας στην πόλη. Το μαθηματικό μέρος δημοσιεύθηκε αργότερα, το 1977[221].
Θα πρέπει να σημειώσω (και με συγκίνηση, έστω και μετά από σαράντα χρόνια) ότι καθοριστικό ρόλο στο να ξαναδώ την Πολεοδομία όπως πραγματικά την πίστευα, ως κοινωνική επιστήμη και όχι (έστω και πρόσκαιρα) ως μαθηματικά μοντέλα, έπαιξε ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο άνθρωπος που μας είχε μάθει πραγματική και σωστή Ιστορία της Τέχνης όταν μας δίδασκε το 1958-1960. Το 1971, μέλος του Συλλόγου Καθηγητών της Σχολής που έκρινε το διδακτορικό μου, με κάλεσε μετά την ψηφοφορία και μου μετέφερε αυτά που είχε πεί στην Συνεδρίαση : φοβόταν ότι «η μετατροπή των Aνθρώπων σε Aριθμούς θα ήταν ολέθρια». Εννέα λέξεις, αλλά με  καθοριστική σημασία.
Για να επανέλθουμε στο θέμα μας, είχαμε έτσι φοιτητικές εργασίες σχετικές με μαθηματικά μοντέλα, αλλά και παράλληλα και εργασίες με ιστορικό περιεχόμενο και τις κοινωνικές ρίζες των πολεοδομικών προβλημάτων όπως και εργασίες για συγκεκριμένα κοινωνικά και πολεοδομικά θέματα, όπως :
Στην περιοχή των μαθηματικών μοντέλων, διπλωματικές : «Μοντέλο κατανομής αστικού πληθυσμού-εφαρμογή Καλαμάτα», (Βοϊβόνδα, Κοντός, Μαυράκη, 1970), «στοχαστική αντιμετώπιση χωροταξικών μεταβολών», (Αναστασιάδου, Κατσίνης, Περτσεμλίδης 1971), διαλέξεις: η τεχνολογική εξέλιξις εις την οργάνωση της πόλεως, Ελευθεράκη, Καρακάση, Κουρής κ.α.1972), ο υπολογιστής στον σχεδιασμό του περιβάλλοντος  (Δεληγιάννη, Ζαχούρ, Λιόση κ.α., 1972), κ.α. Στο πλαίσιο αυτό, εντάσσεται και η μοναδική Υφηγεσία εκείνη την εποχή στην Σχολή[222].
Oμως, υπήρχε και η άλλη πλευρά. Στην ιστορική περιοχή : «Το ελληνικό χωριό και οι διαδικασίες που το γέννησαν», (Αυγερινού, Μικρός 1973), «1922-1928, μελέτη της μεταλλαγής της κοινωνικής, οικονομικής και ανθρωπογεωγραφικής οργάνωσης του ελληνικού χώρου», (Αναγνωστόπουλος 1973), διαλέξεις : «Ιστορικά αστικά κέντρα» (Γιαννακόπουλος, Κουρουσόπουλος, Νιάρχος κ.α., 1972),  κ.α., τουλάχιστον οι δύο πρωτες σίγουρα με επιδράσεις της «γαλλικής» μαρξιστικής ομάδας της Ελένης Αντωνιάδου που είδαμε.
Και ακόμη, σε κοινωνικά θέματα της αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας,  διπλωματικές : «Διερεύνηση των παραγόντων που δημιουργούν αυθαίρετα», (Κωτσή, Παπακωνσταντίνου, Παπατριανταφύλλου κ.α. 1972), «μια θεώρηση του φαινομένου της υπανάπτυξης από κοινωνιολογική σκοπιά» (Καλεμκερής, Κωτσή, Παπακωνσταντίνου, κ.α. 1972), «συνεισφορά στην ανάλυση του πλαισίου δράσης των αρχιτεκτόνων», (Αγγελίδου, Πρεβελάκης,1973), διαλέξεις : «κοινωνική σημασία των κέντρων των πόλεων» (Γαργάλα, Κακαβούλης, Καλεμκερής κ.α. 1972), «κριτική αντιμετώπιση των μελετών που διερευνούν τη σχέση αστικό περιβάλλον-κοινωνική συμπεριφορά», (Λιβανού, Λιδωρικιώτης, Παπανικολάου κ.α., 1972), «Θέματα από την εξέλιξη στην Ελλάδα, περιοχή εργατικής κατοικίας», (Αγγελίδης, Καλτσά, Λουπάσης κ.α. 1973), κ.α.
Πολλές διπλωματικές έχουν ήδη δημοσιευθεί στα Αρχιτεκτονικά Θέματα και την Αρχιτεκτονική, και έχουμε μια καλή εικόνα. Παράλληλα είχαν κυκλοφορήσει δύο «λευκώματα» της Σχολής, το 1970 και το 1973 με την εκπαιδευτική δραστηριότητα της Σχολής, όπου δίνεται μιά σχετικά ακριβής εικόνα της κατεύθυνσής της στα διάφορα μαθήματα.

129 και 130. Τα δύο λευκώματα φοιτητικών εργασιών που κυκλοφόρησαν επί Κοσμητείας Φ.Λοϊζου (1970) το πρώτο και Δ.Κωνσταντινίδη (1973) το δεύτερο.


Αναλύοντας τα φοιτητικά θέματα στην περιοχή της Πολεοδομίας μέσα από τα Λευκώματα, μπορούμε να ανιχνεύσουμε τις ιδεολογικές κατευθύνσεις, διδασκόντων και φοιτητών εκείνης της εποχής, συμπληρωματικά με όσα αναφέρθηκαν ήδη από το Αρχείο του Τομέα. Η θεματολογία, αφορά είτε «κατοικία» σε μεγάλες μονάδες γειτονιών, είτε ρυθμιστικά σχέδια. Οι «μονάδες κατοικίας» ήταν το σύνηθες θέμα του 3ου έτους, (μεγέθους μιάς γειτονιάς των 2000 κατοίκων περίπου) στο 4ο το θέμα ήταν κέντρο ή κέντρο με κατοικία, και στο Ε. έτος Ρυθμιστικό Σχέδιο ή παρόμοιας κλίμακας.

131. Συνεχές οικιστικόν πλέγμα γειτονιάς χαμηλής πυκνότητος» (θέμα Γ.έτους). 132. «αναμόρφωσις τυπικής κεντρικής υπό ανάπτυξιν περιοχής .Ψυρρή.» (διπλωματική εργασία). (και τα δύο από το Λεύκωμα του 1970). Και τα δύο θέματα εντάσσονται στις μελέτες περιοχών κατοικίας, εδώ εμφανίζεται η τυπική μορφολόγηση της «κατά στοίχους» δόμησης. Χαρακτηριστικό στην 2η περίπτωση, η αγνόηση κάθε αναφοράς στον παραδοσιακό και ιστορικό χαρακτήρα της περιοχής του Ψυρρή, παρ' όλο που τόσο στην Εδρα όσο και στο Σπουδαστήριο είχαν επεξεργαστεί και σε πολύ λεπτομέρεια μάλιστα παραδοσιακοί οικισμοί όπως η Ανδρίτσαινα, η Λειβαδιά, το Λεωνίδι, η Πάργα, το Ναύπλιο κ.α. με σημαντική επεξεργασία της προστασίας και διατήρησης του παραδοσιακού χαρακτήρα τους.


133. «οικιστική μονάς», θέμα Γ. έτους, (από το Λεύκωμα του 1973.  134. «πολεοδομική δομή μικρού αστικού κέντρου», διπλωματική εργασία. (από το Λεύκωμα του 1970). Στην πρώτη περίπτωση διακρίνεται μια πολύ καλή συνθετική προσπάθεια απελευθέρωσης από την τυπική «κατά στοίχους» δόμηση, στην δεύτερη, έχουμε την επίδραση των ιαπωνικών χωροκατασκευών που ήταν τότε του συρμού, όπως αναφέρθηκε.

135. «συγκρότημα πολυκατοικιών, θέμα Γ.έτους. (Λεύκωμα 1970)  136. «περιοχή κέντρου-κατοικίας» θέμα Δ.έτους (Λεύκωμα 1973). Επίδραση από της μεγαλοκατασκευές που ήταν τότε στο μεσουράνημά τους, σε διάφορες μορφές, μεγάλων μπλόκ, χωροκατασκευές κ.α. Βέβαια η «οικιστική μονάδα»  ήταν εξοπλισμένη πλήρως με τις απαραίτητες λειτουργίες (καταστήματα, σχολεία, αθλητικές εγκαταστάσεις κ.α.), αλλά τα γιγαντιαία κτήρια δημιουργουν μια καλή μακέττα, αλλά όχι μια πόλη σε ανθρώπινη κλίμακα. Η θέση που ανέπτυσσε ο Δεσποτοπουλος, ο οποιος χαρακτήριζε τις σύγχρονες πόλεις ως «αποθήκες εργατικών χεριών», και ότι η κατοικία είναι «συν-κατοικείν», κοινωνικό δηλαδή αντικείμενο και όχι  μορφολογικό-αρχιτεκτονικό, δεν είχε γίνει κατανοητή ούτε από τους φοιτητές  αλλά ούτε και από τους διδάσκοντες.

137. «Ρυθμιστικόν Σχέδιον Λεωνιδίου» θέμα Ε. έτους. (Λεύκωμα 1970). Στο Ε. έτος, δινόταν ως θέμα μια επαρχιακή πόλη, στην οποία μετέβαινε όλη η τάξη και την μελετούσε για μια εβδομάδα περίπου, τέτοια θέματα είχαν εκπονηθεί για το Ναύπλιο, τα Γιάννενα, την Πάργα, την Λειβαδιά κ.α. Τα σχέδια, ήταν αρκετά ρεαλιστικά και προσπαθούσαν να επιλύσουν θέματα όπως το κυκλοφοριακό, το πράσινο, το κέντρο, η συγκρότηση σε γειτονιές και ο εμπλουτισμός τους με εξυπηρετήσεις, αλλά σκέψεις και συζητήσεις σχετικά με τις τιμές γής και την επίδρασή τους στον σχεδιασμό, τους συντελεστές δόμησης  και τον ΑΝ 395/68 (για τα μετά το 1968 θέματα), για τις δυνατότητες εφαρμογής κλπ μάλλον δεν ήταν συνήθεις. Η Ιδεολογία ήταν κοινή με εκείνη των επαγγελματικών Ρυθμιστικών Σχεδίων που εκπονούσαν τα ιδιωτικά γραφεία.

Οι διπλωματικές αφορούσαν συνήθως ρυθμιστικά σχέδια. Στο θέμα της οικιστικής μονάδας, δινόταν τα πρότυπα λειτουργιών, πυκνότητες, αναγκαίες εξυπηρετήσεις (σχολεία, τοπικό κέντρο κλπ) και από κεί και πέρα κάθε φοιτητής εξέφραζε με τον δικό του τρόπο την σύνθεσή του, είτε επηρεασμένος από αντίστοιχα θέματα στις κτηριολογίες, είτε από τις δημοσιευσεις των αρχιεκτονικών περιοδικών, συνήθως την γαλλική L'Architecture d' Aujourd' Hui, την ιταλική Urbanistica ή άλλα περιοδικά κατά περίπτωση. Εκείνη την εποχή είχαν κυκλοφορήσει και η σειρά των «νέων πόλεων» στην Μ.Βρετανία, την Σουηδία, την Γαλλια, το Ισραήλ κλπ, βιβλία-λευκώματα που «έδιναν γραμμή» σε μορφολογικές αναζητήσεις, αλλά μάλλον χωρίς ιδιαίτερο προβληματισμό. Οικονομικές και κοινωνικές παράμετροι, ήταν μάλλον φιλολογικό είδος, γενικώς συζητιώταν και στις ασκήσεις αλλά χωρίς ιδιαίτερη σκοτούρα. Ετσι, τα φοιτητικά θέματα κινούνται «στο κλίμα της εποχής» : τυπικές μονάδες των μπλόκ του Μεσοπολέμου, όπως άλλωστε κτιζόταν και όλη η Ευρώπη, ανατολικά και δυτικά, μεγαλοκατασκευές ή χωροκατασκευές (της μόδας τότε με την ακμή των ιαπώνων και μεταβολιστών, Kenzo Tange και άλλων αστέρων της αρχιτεκτονικής), χωρίς όμως να υπεισέρχονται σε θέματα κοινωνικής συγκρότησης αυτών των μονάδων, απλά, τυπικά είχαν τις απαιτούμενες λειτουργίες, σχολεία, καταστήματα κλπ. Ολοι γνωρίζαμε τον όρο «πόλεις-υπνωτήρια» αλλά δεν κάναμε τον κόπο να τον δουμε και στην πράξη.

138. «Ρυθμιστικόν Σχέδιον Γυθείου. Μεθοδολογία λήψεως Αποφάσεων, μητρώα εκλογής και συμβιβαστικότητας λύσεων, και διάγραμμα εκλογής λύσεων». διπλωματική εργασία. Το dessision making ήταν επίσης της μόδας τότε, είχαν γραφεί άρθρα επί άρθρων και βιβλία επι βιβλίων, μαζί με το advocasy planning, τον «συμμετοχικό σχεδιασμό»[223] και άλλα παρόμοια, τα οποία ουσιαστικά έδιναν την ψευδαίσθηση ότι οι χρήστες συμμετέχουν στον σχεδιασμό-στην πράξη γινόταν αυτό που εξυπηρετούσε τους κατασκευαστές και τους επενδυτές. 139. Ρυθμιστικόν Σχέδιον Ηγουμενίτσας, διπλωματική εργασία. (και τα δυο από το Λεύκωμα του 1973).


Στα θέματα Ρυθμιστικών σχεδίων τα πράγματα ήταν λιγώτερο «ελεύθερα» δεδομένου ότι το ΡΣ έπρεπε να λειτουργεί πολεοδομικά, κυκλοφοριακά κλπ. Τεχνοκρατικά τα σχέδια δουλεύονταν πολύ, αλλά οι κοινωνικές παράμετροι, οι αξίες γής, η σύγκρουση λειτουργιών αλλά και συμφερόντων, κάποτε συζητιώνταν στις ασκήσεις. Το αποτέλεσμα εξαρτιώταν από τον υπεύθυνο επιμελητή της ομάδας και από τον ίδιο τον φοιτητή, ανάλογα με τις ανησυχίες τους. Η σε βάθος κοινωνική και οικονομική ανάλυση περιοχών ή προτάσεων ρυθμιστικών σχεδίων εμφανίστηκε με έμφαση στο θέμα του Αιγάλεω που δόθηκε για δυό χρονιές 1972-1973 και 1973-1974. Το θέμα ξεκίνησε με αφορμή την υπαγωγή του Πυριτιδοποιείου σε περιοχή ανάπλασης με το ΝΔ 1003/71, και έγινε ανάλυση όλης της περιοχής  από όλη την τάξη και με αφορμή αυτό έγιναν και πολλές οικονομικές, κοινωνικές και άλλες συζητήσεις και εμβαθύνσεις, αναλύθηκε ακόμη και το ίδιο το ΝΔ, (υπεύθυνοι για το θέμα ήταν Μαίρη Μαντουβάλου και η Αννα Παπασταματίου-Σαρηγιάννη).
Η έρευνα της ιστορίας της πόλης με την θεώρηση ότι η πόλη είναι κοινωνικό φαινόμενο. Στο ακαδημαϊκό έτος 1972-1973, είχε δοθεί στο νέο τότε μάθημα «Ιστορία της Πόλης» που διδασκόταν στο Γ.Ετος[224], μια σειρά θεμάτων με αντικείμενο την ανάλυση ελληνικών πόλεων από την αρχαιότητα μέχρι την σύγχρονη εποχή. Η κατεύθυνση που δόθηκε στους φοιτητές ήταν στα πλαίσια της κοινωνικής σημασίας της πόλης, όπως αυτή είχε περιγραφεί στα άρθρα του Κριεζή[225] και κυρίως του Δεσποτόπουλου[226] οι κατευθύνσεις αυτές περιλαμβάνονται στο τεύχος των φοιτητικών εργασιών που εκδόθηκε με το τέλος του ακαδημαϊκού έτους, ως «πρόλογος» του υπεύθυνου του μαθήματος[227]. Η ανταπόκριση των στην κοινωνική ανάλυση των οικισμών και πόλεων, ήταν πάρα πολύ καλή, είχαν οι φοιτητές μας ξεπεράσει το «αρχαιολογικό επίπεδο» και είδαν την πόλη ως κοινωνικό φαινόμενο και την δομή της ως αποτέλεσμα του κοινωνικού συστήματος στο οποίο ανήκε. Ιδεολογικά, αν το δούμε ως γνωριμία με τις καθαρά μαρξιστικές θέσεις του Δεσποτόπουλου, και δεδομένης της κατανόησής τους από τους φοιτητές, πιστεύω ότι ένα αρκετά καλό, στα μέτρα του δυνατού,  αποτέλεσμα, και ακόμη περισσότερο αν σημειώσουμε εκείνα τα ακαδημαϊκά έτη (1972-1974) είχε εκπονηθεί και το «Αιγάλεω» ως θέμα δύο συνεχών ετών, με έντονο κοινωνικό περιεχόμενο, όπως αναλύθηκε. Είχε ήδη αρχίσει η Σχολή να απομακρύνεται από τα μορφοκρατικά σχέδια και τα μαθηματικά μοντέλα.

140. Το τεύχος των φοιτητικών εργασιών «η ελληνική πόλις», 1973.
Πρέπει να σημειωθεί, ότι ιδεολογικές συζητήσεις δεν γινόταν «εκ συστήματος» εκείνη την περίοδο, όπως θα γίνονται στην Μεταπολίτευση αλλά μόνον τυχαία με διάφορες αφορμές. Φαίνεται όμως ότι υπήρχαν αυτιά και μάτια που έβλεπαν και άκουγαν ό,τι άμεσα πολιτικό συζητιώταν, και ενημερώναν τον κυβερνητικό Επίτροπο. Από έγγραφα που βρέθηκαν στην κατάληψη της 17ης Νοέμβρη 1973, απεδείχθη ότι δύο καθηγητές -οι οποίοι και απολύθηκαν αμέσως στην Μεταπολίτευση- «ενημέρωναν τας Αρχάς», σίγουρα όμως για άμεσες πολιτικές συζητήσεις, ιδεολογικά θέματα και αν ακόμη συζητιώταν, μάλλον δεν ήταν σε θέση να τα κατανοήσουν... Κάποια στιγμή, κοινοποιήθηκε σε όλο το διδακτικό προσωπικό έγγραφο του τότε Αντιπρύτανη Π.Λαδόπουλου που «βάζει στην θέση τους» εκείνους που πολιτικολογούν  και καθιστά υπεύθυνους «διά την προς τον νόμον συμμόρφωσιν» τους αντίστοιχους καθηγητές.


141 και 142. «...σας γνωρίζομεν ότι ως περιήλθε εις γνώσιν της Συγκλήτου...» (ποιος το κάρφωσε άραγε ;;;!!!) «...τινές εκ του Βοηθητικού Διδακτικού Προσωπικού ....προβαίνουν εις κριτικήν των γνώσεων των σπουδαστών ή  εις ασχέτους προς το έργον αυτών παρατηρήσεις...», και καθιστούσε υπευθύνους τους καθηγητές «δια την προς τον Νόμον συμμόρφωσιν».  Αντίστοιχη ενέργεια είχε γίνει στο ΑΠΘ όπου προπηλακίστηκαν ο καθηγητής Δ.Φατούρος και οι φοιτητές του στην διάρκεια των ασκήσεων, επειδή «υπήρχαν πληροφορίες ότι συζητούσε πολιτικά θέματα με τους φοιτητές»


Ευχαριστίες
Και εδώ πάλι πρέπει να ευχαριστήσω θερμά τους  φίλους και συναδέλφους που επικοινώνησαν μαζί μου και συμπλήρωσαν το θέμα με νέα στοιχεία, ή μου θύμισαν συμβάντα και πρόσωπα ή επισήμαναν κενά και ελλείψεις, όπως ο Διονύσης Ζήβας, ο Νίκος Σιαπκίδης, ο Νίκος Σαραντάκος, ο Κώστας Παντελόγλου, στέλεχος της ΕΔΑ και δημοτικός σύμβουλος Αθήνας στον Συνδυασμό του Γιάννη Παπαθεωδόρου, ο Βασίλης Δωροβίνης, ο Μάνος Μπίρης, ο Δημήτρης Ψαρράς από τον «Ιό» της Ελευθεροτυπίας και μετά της Εφημερίδας των Συντακτών. Επίσης περιμένουμε πολλά από την διδακτορική διατριβή που εκπονεί ο συνάδελφος Πασχάλης Σαμαρίνης στην Αρχιτεκτονική του ΕΜΠ με θέμα «χωρικές πολιτικές  και λόγος για την πόλη την περίοδο της δικτατορίας (1967-1974).  Τομές και συνέχειες στην διαδικασία συγκρότησης του ελληνικού αστικού χώρου» (επιβλ. Ντίνα Βαϊου).


Μερικές συμπληρώσεις και διορθώσεις στο Α. και Β. Μέρος.
1. Η ιδεολογική χειραγώγηση.
1. Ως προς την προσπάθεια ιδεολογικής χειραγώγησης της νεολαίας στην δικτατορία του Μεταξά, σημαντικά είναι τα δύο βιβλία του Γιώργου Ανδρειωμένου, το ένα «Η νέα γενιά υπό καθοδήγηση: το παράδειγμα του περιοδικού η Νεολαία (1938-1941)» και το άλλο «η πνευματική ζωή υπό επιτήρηση : το παράδειγμα του περιοδικού το Νέον Κράτος».
Στην αναλυτική παρουσίαση των περιεχομένων των περιοδικών αυτών, βλέπει κανείς όλη την κυβερνητική προσπάθεια της μεταξικής δικτατορίας επιβολής ιδεολογικού ελέγχου τόσο στην Νεολαία όσο και στην πνευματική ζωή, αν μάλιστα δούμε τα βιβλία αυτά σε συνδυασμό με το άρθρο του Ιωάννη Στεφανίδη «...η δημοκρατία δυσχερής; Η ανάπτυξη των μηχανισμών του "αντικομμουνιστικού αγώνος" 1958-1961» στο περιοδικό Μνήμων, τόμος 29ος Αθήνα 2008 σελ. 199-241, και το βιβλίο του Παύλου Πετρίδη «Εξουσία και Παραεξουσία στην Ελλάδα 1957-1967, απόρρητα ντοκουμέντα», Αθήνα 2000, τα οποία αναφέρονται στην μετεμφυλιοπολεμική εποχή, έχουμε μιά πολύ καλή εικόνα του ιδεολογικού πολέμου της άρχουσας τάξης σε δύο εποχές τις οποίες θα αποτολμούσαμε να τις ονομάσουμε  σχεδόν παράλληλες. (η τρίτη ...παράλληλη εποχή, αναλύθηκε ήδη στο παρόν άρθρο).
2. στο θέμα της «Αφανούς Επιτροπής» για τον ιδεολογικό πόλεμο κατά της Αριστεράς στην οποία αναφερθήκαμε στο προηγούμενο άρθρο, θα πρέπει να κάνουμε τις επόμενες διευκρινήσεις από στοιχεία των παραπάνω συγγραμμάτων που αναφέραμε (Στεφανίδης και Πετρίδης). Από ό,τι προκύπτει, αν και όχι με απόλυτη σαφήνεια των πηγών :
α.  η περίφημη «Αφανής Επιτροπή» (1958) που αναφέρει ο Σάββας Κωνσταντόπουλος, σύμφωνα με αρχειακές πηγές που αναφέρει ο Ι.Στεφανίδης [228] αποτελείται από τους Ε. Αβέρωφ (Υπουργός Εξωτερικών), Κ.Τσάτσος (Υπουργός Προεδρίας, όπου υπάγεται και η ΚΥΠ[229]), Α. Δημητράτος (Υπουργός Εργασίας), Καλαντζής (Υφυπ. Εσωτερικών) Α.Νάτσινας (Διοικητής της ΚΥΠ), και τον πρώτο καιρό και ο Σ.Κωνσταντόπουλος, όλοι de jure  μέλη της.
β. για την υποβοήθηση του έργου της Επιτροπής αυτής, συγκροτήθηκε την ίδια χρονιά με εντολή του Πρωθυπουργού Κ.Καραμανλή «Ειδική Συμβουλευτική Επιτροπή»[230] υπαγόμενη στην «Υπηρεσία Ειδικών Μελετών» της ΚΥΠ. Επικεφαλείς της ήταν στελέχη της ΚΥΠ, ενώ ως «σύμβουλοι» είχαν προσφέρει τις υπηρεσίες τους πολλά γνωστά ονόματα, όπως οι Ν.Βέρρος (δημοσιογράφος), Γ.Ασημακόπουλος (Πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων, Αγγελος Προκοπίου (ως Δ/της Προγράμματος του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας), Α.Σεραφετινίδης (δικηγόρος), Δ.Πουλάκος (δημοσιογράφος) Κ.Μητρέλης (ΚΥΠ), Γ.Παπαδόπουλος (συνταγματάρχης πυροβολικού, μέλος του ΙΔΕΑ[231] και αρχηγός της 21ης ), Ε.Σταυρίδης (ΓΓ του ΚΚΕ το 1927), Γ.Γεωργαλάς («σοβιετολογος») κ.α.
γ. στις 30 Αυγούστου του 1960 με Διαταγή του Κ.Καραμανλή με την ιδιότητά του και ως Υπουργού Εθνικής Αμύνης συγκροτείται μια «Δευτεροβάθμιος Συντονιστική Επιτροπή»[232] η οποία αποτελείται από ανώτατους de jure υπηρεσιακούς παράγοντες (αρχηγοί ΓΕΕΘΑ[233], ΚΥΠ, ΓΔΕΑ[234], Χωροφυλακής, Αστυνομίας, κ.α., συνολικά 10 πρόσωπα) αντικείμενο της οποίας είναι η προπαγάνδα σε διάφορους τομείς, (Νεολαίας, κ.α). Είναι λογικό και προφανές ότι τα ανώτατα αυτά στελέχη, εμφανίζονται ενεργά και στην  δολοφονία Λαμπράκη και στην δικτατορία της 21ης Απριλίου, οι στρατιωτικοί δε, ανήκουν όλοι στον ΙΔΕΑ.  Η επιτροπή αυτή ανήκει στο ΓΕΕΘΑ όπου και συνεδριάζει -άλλωστε Πρόεδρός της είναι ο Αρχηγός του ΓΕΕΘΑ[235].
δ. αργότερα -1961- πέρασαν οι αρμοδιότητες αυτές στην ΓΔΤΠ (Γενική Διεύθυνση Τύπου και Πληροφοριών  του Υπουργείου Προεδρίας)[236].
ε. Οι πηγές αναφέρουν πολλές και ποικίλες συνδέσεις των Επιτροπών αυτών, τόσο με ανάλογες ελληνικές κρατικές Υπηρεσίες και τα Ανάκτορα, όσο και με ξένες υπηρεσίες (πρεσβεία ΗΠΑ, CIA[237], κ.α) [238].
Το έργο των Επιτροπών και Υπηρεσιών αυτών στον Ιδεολογικό Τομέα, περιλαμβάνει σχέδια επί σχεδίων για «ενεργοποίηση» εθνικοφρόνων δημοσιογράφων και πνευματικών ανθρώπων, δημιουργία ή υποβοήθηση Οργανώσεων (κυρίως Νεολαίας) όπως της γνωστής ΕΚΟΦ[239], επ' αμοιβή και κατ' εντολήν συγγραφή άρθρων και σχολίων[240], την δι' αστυνομικών μέτρων  παρεμπόδιση «κομμουνιστικών» εκδηλώσεων, ακόμη και προβολής ταινιών όπως η «Συνοικία τ' Ονειρο» [241] . Μπορούμε να υπενθυμίσουμε εδώ και ένα παράλληλο συμβάν που αναφέρθηκε στο Β. άρθρο αυτής της σειράς, της προσπάθειας παρεμπόδισης της εκδήλωσης στην μνήμη του συμφοιτητή μας Στάμου Στούρνα στην Αρχαιολογική Εταιρεία το 1962[242].
Ειδικότερα στον ιδεολογικό τομέα, ιδρύθηκαν (κατασκευάστηκαν) οργανώσεις όπως η «Ελληνική Επιμορφωτική Εταιρεία», η οποία συστήθηκε από τον Κ.Καραμανλή τον Σεπτέμβριο του 1957, με χρηματοδότηση από τα «μυστικά κονδύλια» της ΓΔΤΠ και της ΚΥΠ και «τεχνική βοήθεια» από την USIS[243]. Στο προεδρείο τοποθετήθηκαν γνωστά ονόματα όπως ο Δημ. Τσάκωνας (εκλέχτηκε καθηγητής στην Πάντειο το 1968 και υπουργοποιήθηκε το 1969 ως το 1974), και Δημ.Νιάνιας (ΓΓ Υπ.Παιδείας στην Κυβέρνηση Πιπινέλη το 1963, εκλέχτηκε καθηγητής στο Ε.Μ.Πολυτεχνείο το 1965), ο Αγαμέμνων Κουτσόγιωργας και άλλοι όπως ο Ανδρέας Καραντώνης, ο Μιχαήλ Περάνθης κ.α  ενώ την αφανή καθοδήγηση  είχε εκ μέρους της ΓΔΤΠ ο Γεώργιος Γεωργαλάς, ο Αγγελος Προκοπίου, και άλλοι, «ειδικοί σύμβουλοι» της ΓΔΤΠ.
Για καθηγητές του Πολυτεχνείου (προφανώς και άλλων ΑΕΙ) που μετείχαν σε τέτοιες σκοτεινές επιτροπές και σε σχέσεις τους με την ΚΥΠ, την ΓΔΕΑ ακόμη και την CIA  ή την USIS έχουν λεχθεί πολλά αλλά χωρίς να τεκμηριώνονται, πάντως μέσα στην δικτατορία, αρκετοί «αποκαλύφθηκαν» καταλαμβάνοντας υψηλές δημόσιες θέσεις ή και απλά με την πολιτική συμπεριφορά τους αποκάλυψαν πολλά για την ιδεολογία τους, και γιατί όχι, και για τις συνδέσεις τους, όπως ήταν φυσικό.
Σίγουρα όλες αυτές οι ιδεολογικές υπηρεσίες δεν είχαν ασχοληθεί με την Πολεοδομία, μια και ως επιστήμη δεν είχε ακόμη εκδηλώσει ιδεολογικές εμφανίσεις, και είδαμε στο προηγούμενο άρθρο την ιδεολογική κατάσταση στον χώρο αυτό στην εικοσαετία 1945-1967. Απλά, σε γενικά πλαίσια σίγουρα ο ΣΑΔΑΣ ήταν στα μαύρα κατάστιχα, στον βαθμό που στελέχη του δραστηριοποιούνταν με ιδεολογική και πολιτική ένταση σε άλλους χώρους, όπως του συνδικαλισμού, της Τέχνης, του τύπου κ.α. π.χ. σε μια σειρά περιοδικών που ήταν ήδη στην μαύρη λίστα, όπως η Επιθεώρηση Τέχνης, η Πανσπουδαστική, τα Σύγχρονα Θέματα, οι Δρόμοι της Ειρήνης, τα Ελληνοκινεζικά Χρονικά, κ.α. Αλλωστε, οι παραπάνω «Επιτροπές» και Υπηρεσίες, παρακολουθούσαν στενά την γενική πολιτιστική κίνηση : σε έγγραφο της Υπηρεσίας Πληροφοριών του Υπουργείου Προεδρίας καταγράφονται για το 1961 ως «κομμουνιστικά», 12 περιοδικά, 22 σύλλογοι και οργανώσεις, ανάμεσα στους οποίους ο Σύλλογος Κρητών Σπουδαστών, με πρωτοβουλία  του οποίου  έγινε η πρώτη παρουσίαση του «Επιτάφιου» του Μίκη Θεοδωράκη, κινηματογραφικές ταινίες, θέατρα, λογοτεχνικά βιβλία, ποιητικές συλλογές κ.α.[244]
Το ωραίο στην υπόθεση, είναι ότι η Εκθεση αυτή, αφού αναλύσει την κατάσταση, σε παραρτήματα καταγράφει τις κομμουνιστικές εκδόσεις  κατά το 1961, τις «μετωπικές κομμουνιστικές οργανώσεις», τις κομμουνιστικές εκπομπές ραδιοσταθμών (Φωνή της Αλήθειας και εκπομπές από Λαϊκές Δημοκρατίες, την δραστηριότητα των κομμουνιστών στον πολιτιστικό τομέα και τέλος, ως αντεπίθεση,  απαριθμεί «προτεινόμεναι αντικομμουνιστικαί εκδόσεις»  όπου φιγουράρουν όλα τα καταδικασμένα από τους σοβιετικούς έργα, τα έργα του Οργουελ και το «Τσιμέντο» του Γκλαντκώφ που αναφέραμε στην αρχή: για το τελευταίο, τι να θαυμάσει κανείς, τις σοβιετικές ή τις ελληνικές μυστικές υπηρεσίες ;;;!!! όσο για τον πολύ Οργουελ, όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, ενεργούσε στην Μ.Βρετανία ως πράκτορας, «καρφώνοντας» βρετανούς συναδέλφους του συγγραφείς[245], (38 ονόματα με τους χαρακτηρισμούς «κρυπτοκομμουνιστής», «συνοδοιπόρος», «πράκτορας», «συμπαθών», «εβραίος», «πολωνοεβραίος» κ.α) -κάτι ανάλογο έκανε την ίδια εποχή και ο Ελία Καζάν[246], ήταν η εποχή του Ψυχρού Πολέμου και του Μακκαρθισμού...
2. Για το περιοδικό «Σύγχρονα Θέματα».
Στο περιοδικό, αρθρογραφούσαν πολλοί αριστεροί τεχνικοί, όπως ο Γιάννης Τομπρογιάννης, ο Κώστας Παντελόγλου και άλλοι με θέματα πολεοδομικά και κυρίως αναπτυξιακά της κατεύθυνσης της «ανεξάρτητης ανάπτυξης και ολόπλευρης αξιοποίησης των πλουτοπραγωγικών πόρων» όπως ήδη αναλύσαμε (θέσεις Κιτσίκη και ΕΔΑ γενικότερα μετά το 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ).
3. για την δράση της δημοτικής παράταξης του Νίκου Κιτσίκη στην δεκαετία του '60.
Ο Νίκος Κιτσίκης, στην δεκαετία του '30 οργάνωνε διαλέξεις στο ΤΕΕ του οποίου ήταν Πρόεδρος με θέματα ανάπτυξης κυρίως, οι διαλέξεις είχαν μεγάλη  απήχηση και τις παρακολουθούσε και ο ίδιος ο Ελ.Βενιζέλος[247]. Η ιδεολογία του τότε ήταν «τεχνική», και έμμεσα πολιτική, μια και προπαγάνδιζε υπέρ της ολόπλευρης ανάπτυξης της χώρας -θέσεις που ανάλυσε και ο Δ.Μπάτσης στο γνωστό βιβλίο του, αλλά το 1947 η «σοσιαλιστική κατεύθυνση»  στην οικονομία και την ανάπτυξη, είχε πλέον πάρει σάρκα και οστά. Ο Κιτσίκης είχε εξελίξει την σκέψη του στην κατεύθυνση αυτή, αρθρογραφώντας στον «Ανταίο» ως ενεργό μέλος του ΕΠΑΝ. Για τις ιδεολογικές κατευθύνσεις του Κιτσίκη μέσα στην ΕΔΑ ως βουλευτής της και στον Δήμο Αθηναίων έχουμε μιλήσει στο Β.Μέρος αυτής της σειράς. Εχοντας υιοθετήσει η ΕΔΑ  μετά το 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ  την χρουστσωφική γραμμή της «ειρηνικής συνύπαρξης» και οι θέσεις του Κιτσίκη ήταν σε αντιστοιχία με την προπολεμική του κατεύθυνση,  που ανέλυε τις παραγωγικές δυνατότητες της χώρας, οπωσδήποτε σε ένα αριστερό πλαίσιο που απέκλειε την καταλήστευση του εθνικού πλούτου, όχι όμως σε επαναστατική κατεύθυνση ανατροπής του Συστήματος. Εχουμε έτσι πολλές ομιλίες στην Βουλή και τον Δήμο, και εισηγήσεις δικές του και συνεργατών του όπως ο Κώστας Παντελόγλου, πάντα μαχητικές και στην παραπάνω κατεύθυνση της «ειρηνικής συνύπαρξης».

4. ποιά η ιδεολογία των σχεδίων του Κ.Δοξιάδη.
Ο Κ.Δοξιάδης, προφανώς δεν ήταν αριστερός ή κομμουνιστής, σε καμμία περίπτωση. Ηταν όμως πολύ καλός στην δουλειά του και σίγουρα πολύ ενήμερος για το τι συνέβαινε στον διεθνή πολεοδομικό χώρο. Η εργασίες του στην Κατοχή και στα πρώτα μετακατοχικά χρόνια στον δημόσιο τομέα και ακόμη ως πολιτικού (Υφυπουργός Οικισμού και Ανοικοδομήσεως, 1945, Συντονισμού 1950) θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως τεχνοκρατικές «στα πλαίσια» του υφιστάμενου  πολιτικού και κοινωνικού συστήματος. Προσπάθησε να οργανώσει την Ανασυγκρότηση, αλλά η κατεύθυνση της ανασυγκρότησης αυτής δεν ήταν π.χ. στα πλαίσια του «Ανταίου». Ο Δοξιάδης, στόχευε στην ανασυγκρότηση του ελληνικού χώρου στην κατεύθυνση που ήδη αυτός είχε, προσπαθούσε χωροταξικά να οργανώσει την  οικονομική κατάσταση που επικρατούσε στον γεωργικό τομέα, την ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων οικισμών από τον πόλεμο και τον Εμφύλιο και στην κατεύθυνση αυτή ήταν και οι πολυπληθείς εκδόσεις του Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως που αναφέρθηκαν στο Β. μέρος αυτής της εργασίας. Τώρα όμως (1973, οπότε του ανατέθηκε το Χωροταξικό Ελλάδος και το Χωροταξικό Πρωτευούσης) η κατάσταση είχε αλλάξει σημαντικά, και ο Δοξιάδης, πιστός στην αρχή του να οργανώσει τον χώρο στις εκάστοτε δεδομένες συνθήκες, ιδεολογικά δεν είχε καμμία «τομή» αλλά συνέχιζε την «τεχνική» οργάνωση του χώρου στα πλαίσια της υφιστάμενης κατάστασης, τόσο, που ακόμη και η θεωρητική του θέση του 1960 για το κέντρο των Αθηνών εκτός του συμπαγούς ιστού της πόλης είχε εντελώς ατονίσει και το σχέδιο ήταν τελικά παράλληλο με εκείνα που εκπονούσε το Υπουργείο -αλλά αυτό θα το δουμε στο Δ. Μέρος αυτής της σειράς.


5. Μερικά για την προσπάθεια αστικής ιδεολογικής διαφώτισης από καθηγητές στο Πολυτεχνείο στην δεκαετία του '60.
Θα είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε και την «άλλη πλευρά» του ιδεολογικού πολέμου, εκείνη που ασκείτο από τον καθηγητικό χώρο, είτε ανοικτά είτε όχι. Ένα παράδειγμα είναι γύρω στο 1960, όπου ξαφνικά (και σίγουρα συνδέεται με την δραστηριότητα των  κυβερνητικών Επιτροπών που είδαμε πριν, της ΓΓΤΠ, της «Δευτεροβάθμιας Επιτροπής» κ.α.) οργανώθηκε διάλεξη σε όλους τους φοιτητές του ΕΜΠ στο μεγάλο Αμφιθέατρο Γκίνη (δεν υπήρχε ακόμη τότε το ΜΑΧ) με ομιλητή Καθηγητή της Σχολής Μηχανολόγων-Ηλεκτρολόγων με τίτλο «γιατί δεν είμαι κομμουνιστής». Πήγαμε όλοι, περισσότερο οι αριστεροί για να δούμε τι θα πεί, είπε διάφορα ευτράπελα, όπως ότι στον κομμουνισμό δεν υπάρχει ελευθερία και όλοι φοράν τα ίδια ρούχα, (ήταν τότε σε έξαρση οι μπλέ στολές-φόρμες των κινέζων του Μάο, και πού να έβλεπε ο ταλαίπωρος σήμερα που όλοι, αγόρια -κορίτσια  φοράμε ομοιόμορφα μπλού τζην), είπε και άλλα και στο τέλος έκλεισε με μια δραματική «κορώνα» : «με συμφέρει εμένα να είμαι κομμουνιστής ;» όπου βέβαια έγινε το σώσε, διότι ο εν λόγω καθηγητής είχε το προσωνύμιο  «ο κύριος 4%» από τις προμήθειες που έπαιρνε, όπως είχε γραφεί στον Τύπο, ως επικεφαλής μεγάλου Οργανισμού του ευρύτερου Δημόσιου τομέα...Στην διάλεξη εκείνη, περάσαμε αμέσως στην αντεπίθεση, ο Ντίνος Μπενακόπουλος σήκωσε το χέρι του και ρώτησε με περισσή σεμνότητα «αν η διάλεξη αυτή εντάσσεται σε ευρύτερο πλαίσιο διαλέξεων (!) και αν θα δεχτεί ο κύριος Καθηγητής συζήτηση». Εγινε σχετικό σούσουρο -δεν περίμεναν ίσως ανοικτή αντίδραση από μας-  σηκώθηκε αμέσως ο Πέτρος Θεοδωρακάκος, καθηγητής της Γυμναστικής με πλήθος δεξιές συνδέσεις, δράσεις και υπευθυνότητες να δεί ποιός μίλησε, έγινε κάποια σύντομη κρυφοσυζήτηση με τον παρευρισκόμενο Πρύτανη, και ο ομιλητής διπλωματικά απέφυγε το πρώτο ερώτημα, και στο δεύτερο είπε ότι χαίρεται που έχουμε απορίες και θέλει και εκείνος τον διάλογο, είναι στην διάθεσή μας, και όσοι θέλουμε, να πάμε στο γραφείο του να συζητήσουμε. Σιγά και πήγαμε !!!
Το δεύτερο παράδειγμα  ήταν από τον Μιχελή, ο οποίος είχε επιστρέψει από εκπαιδευτικό ταξείδι στις ΗΠΑ, είχε γράψει  ιδιαίτερα εγκωμιαστικά άρθρα[248] «για την χώρα της Ελευθερίας και της Κατανάλωσης» κ.α.[249] έγραφε τότε, ότι «...ο Νέος Κόσμος, (δηλαδή οι ΗΠΑ) ...δημιούργησε μια δημοκρατία νέου τύπου με ιδεώδη ελευθερίας και ανθρωπιάς, ...η μεγάλη βιομηχανική παραγωγή στηρίζεται στο μεγάλο καταναλωτικό κοινό, ...το ίδιο το εργοστάσιο πληρώνει καλά τους εργάτες για να είναι σε θέση να αγοράσουν...(σε σύγκριση με την Αρχαία Ρώμη) μοιάζουν γιατί έχουν την ικανότητα να οργανώνουν τα πλήθη, ...διαφέρουν όμως σε τούτο, ότι δεν στρατοκρατούνται και δεν έχουν βλέψεις κατακτητικές...»[250]. Τι να σχολιάσουμε; Ότι τα κείμενα αυτά γράφτηκαν την εποχή του Μακκαρθισμού, ότι εκείνη την εποχή οι ΗΠΑ διεξήγαγαν τον Πόλεμο της Κορέας, και ότι ήταν πίσω από  όλες τις δικτατορίες στην Λατινική Αμερική, ότι μόλις είχαν περάσει πέντε χρόνια από τον Εμφύλιο και η αμερικανική παρουσία στην Ελλάδα ήταν περισσότερο από έντονη, ή ότι μέσα στις ίδιες τις ΗΠΑ υπήρχαν εκατομμύρια πολίτες δεύτερης κατηγορίας, λευκοί φτωχοί, μαύροι υπό διωγμό, μετανάστες, πορτορικανοί, ισπανόφωνοι του νότου, και άλλοι που δεν είχαν «πού την κεφαλή κλίναι», όχι να αγοράσουν αυτοκίνητο ή ηλεκτρικό ψυγείο...
Στο μάθημα είπε τα ίδια, κυρίως ότι η κατανάλωση στηρίζει την κοινωνία, προωθείται το βιομηχανικό σχέδιο, η σύγχρονη μορφολογία και άλλα πολλά, και είπε χαρακτηριστικά ότι τα αυτοκίνητα μετά από 1-2 χρόνια τα πετάνε και παίρνουν καινούργια. Τότε σηκώθηκε ο Τάσος Μανωλίτσης και με πολύ «αφέλεια» ρώτησε «δεν μας λέτε κύριε καθηγητά πού τα πετάνε να πάμε να πάρουμε και εμείς που δεν έχουμε;;!!» και φυσικά έγινε ο χαμός.
Το τρίτο παράδειγμα είναι από μια διάλεξη του Heisenberg,  πάλι στο αμφιθέατρο Γκίνη, γύρω στο 1960, με θέμα τις σύγχρονες θεωρίες της Φυσικής. Τότε ο Heisenberg ήταν και «προσωπικός» καθηγητής της Βασιλίσσης Φρειδερίκης η οποία ενδιαφερόταν για την Πυρηνική Φυσική. Γέμισε το αμφιθέατρο κόσμο, Heisenberg  ήταν αυτός, ήρθε και η Φρειδερίκη και φυσικά γέμισε το Πολυτεχνείο μυστικούς και εν στολή. Είπε τα δικά του ο ομιλητής, κυρίως σε  πλαίσια «ιδεαλιστικού αγνωστικισμού», είχε διατυπωθεί τότε η θεωρία περί «ελευθέρας βουλήσεως του ηλεκτρονίου» η οποία οδηγούσε σε θεωρίες αδυναμίας  Γνώσης πέρα από κάποια όρια, και κατά συνέπεια στην ύπαρξη κάποιας Ανώτερης Δύναμης (ταυτόσημες θεωρίες με τις σύγχρονες περί του «σωματιδίου του Θεού» και του πειράματος στο CERN). Η αντίδρασή μας δεν ήταν βέβαια εφικτή εκείνη την στιγμή μέσα στο Αμφιθέατρο, πέρασε όμως με άρθρα στην Πανσπουδαστική[251] σε γενικότερη απάντηση  των θεωριών του Heisenberg  και των παρόμοιων από την πλευρά της μαρξιστικής φιλοσοφίας.
143. Η εφημερίδα «Νέα Ελλάδα», εφημερίδα του ΕΑΜ,  της 15ης Σεπτεμβρίου 1945, με το πρόγραμμα του ΕΑΜ  γιά την Αθήνα (πηγή, φωτοαντίγραφο από το  Αρχείο Κ.Μπίρη, με την φιλική προσφορά του Μάνου Μπίρη).

6. Το Πρόγραμμα του ΕΑΜ το 1945 για τα πολεοδομικά προβλήματα στην Αθήνα.
Είναι γνωστό ότι το θέμα της Ανασυγκρότησης απασχολούσε και τους αριστερούς (ΕΠΑΝ, Ανταίος, Δ.Μπάτσης , Ν.Κιτσίκης κ.α, αλλά και την Κυβέρνηση, και σχέδια είχαν εκπονήσει και ο Δοξιάδης (μέσα στην Κατοχή και μετά ως Υφυπουργός Ανοικοδομήσεως) και ο Μπίρης ειδικά για την Αθήνα, και άλλοι που έχουν αναφερθεί στο Β.Μέρος αυτής της σειράς.
Το «Πρόγραμμα», όπως δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα του ΕΑΜ «Ελεύθερη Ελλάδα» στις 15.9.1945, αναλύει μιά σειρά αυτονόητων θέσεων ως προς την πολεοδομική ανασυγκρότηση της Αθήνας όπως την εξάλειψη των τρωγλών και των προσφυγικών παραπηγμάτων και οικοδόμηση λαϊκής κατοικίας «με συνδυασμό κρατικής και ιδιωτικής πρωτοβουλιας» (αναφέρεται σε συγκρότηση «μεγάλων λαϊκών συνεταιρισμών ανοικοδομήσεως»), στον εμπλουτισμό της πόλης με πράσινο, αναδασώσεις (τα περιαστικά δάση είχαν αποψιλωθεί στην Κατοχή από τον πληθυσμό), Κεντρική και συνοικιακές αγορές (Κεντρική υπήρχε όμως), αλλά και στον διαχωρισμό των λειτουργιών της πόλης (εμπορικές, βιομηχανικές, αρχαιολογικές, στρατιωτικές...), επαναλαμβάνοντας τις λανθασμένες θέσεις του 4ου CIAM το γνωστό μας zoning), στην  κυκλοφορία εντελώς λανθασμένα προτείνει την αντικατάσταση των τραμ με τρόλεϋ, αλλά και την συνέχιση του Ηλεκτρικού ως την Κηφισιά και την επέκτασή του κ.α.
Ομως, δεν πρέπει να κατηγορήσουμε τους συντάκτες του Προγράμματος αυτού, δεδομένου ότι μέχρι και το 1970 η «Χάρτα της Αθήνας» του  4o CIAM θεωρείται από όλους (πλην του Δεσποτόπουλου) ως το προοδευτικό Συνέδριο[252] (οι θέσεις του ήταν παράλληλες με εκείνες του Bauhaus και των σοβιετικών πολεοδόμων). Οσο για την κατάργηση του τραμ οι συντάκτες δεν πρέπει να είχαν ειδικές γνώσεις μεταφορικών συστημάτων, όπως π.χ. οι συνάδελφοί τους από την Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας ή της Τσεχοσλοβακίας, Ουγγαρίας κ.α. λαϊκών δημοκρατιών, ή ακόμη και των δυτικών συναδέλφων τους (Ελβετία, Δυτ. Γερμανία, Σκανδιναυϊκές χώρες) οι οποίες διατήρησαν το τραμ ως κόρη οφθαλμού, γνωρίζοντας τα μεταφορικά τεχνικά και πολεοδομικά του στοιχεία.
Βέβαια, το ότι τον Σεπτέμβρη του 1945 το ΕΑΜ έλπιζε ακόμη σε δημοκρατικές εξελίξεις όταν ήδη η τρομοκρατία ετοίμαζε τον Εμφύλιο με το γνωστό «μεταβαρκιαζιανό καθεστώς» των Σουρλαίων κ.α., (στις 16 Ιουνίου 1945 είχε δολοφονηθεί (ή αυτοκτονήσει) ο Αρης Βελουχιώτης που είχε διαφωνήσει με την Συμφωνία της Βάρκιζας σε ενέδρα παρακρατικών και στρατού), είναι μια άλλη ιστορία εκτός του θέματός μας.
Σίγουρα και το Γ.Μέρος αυτής της εργασίας έχει ελλείψεις, και στο τελευταίο Δ.Μέρος, θα υπάρξουν και νέες συμπληρώσεις τόσο σ' αυτό όσο και στα άλλα δύο που προηγήθηκαν. Από τώρα ο συγγραφέας είναι ευγνώμων σε όσους του υποδείξουν ατέλειες, κενά ή και λάθη, ή του παράσχουν στοιχεία για διάφορα σημεία και θέματα  στο κείμενο.
του Γεωργίου Μ.Σαρηγιάννη
Παραπομπές
[1]François Morin, Un Monde sans Wall Street? Paris 2011 (ελλ.μτφρ. ενας κόσμος χωρίς την Wall Street, Αθήνα 2011) σελ. 39
[2] François Morin Ενας κόσμος χωρίς την  Wall Street οπ.παρ. 40
[3]K.Marx, Το Κεφάλαιο, τόμος 3ος, κεφ. 25 «Πίστη και πλασματικό Κεφάλαιο» σελ. 505 κ.εφ.
[4] Για τα «πλασματικά» ή «χάρτινα» προϊόντα υπάρχει ογκώδης βιβλιογραφία, δες ενδεικτικά του  François Morin που αναφέρθηκε, ακόμη Σ.Αντωνοπούλου, σύγχρονος καπιταλισμός και παγκοσμιοποίηση, Αθήνα 2008, και νωρίτερα, Δ.Καζάκης, «η έκρηξη του πλασματικού Κεφαλαίου» Ριζοσπάστης 6.5.1993
[5] K.Marx Το Κεφάλαιο, τόμος τρίτος, κεφ. 27ο σελ. 553
[6]Μποστ,  «αραβικέ ιστορίε, η κρίσις των πετρελαίων», αρχές του 1974, όπου άραβας σεϊχης δίνει εντολές στους εξήντα γυιούς του....
[7] Ελ. Σκιαδάς, «Ο Μικρός Ρωμηός» , ιστοσελίδα στο διαδίκτυο, (25.10.2013).
[8] Σ.Τσιλένης, η μειονότητα των ορθοδόξων χριστιανών στις επίσημες στατιστικές της σύγχρονης Τουρκίας, Πρακτικά Συνεδρίου «Οι χωρικές διαστάσεις των δημογραφικών φαινομένων» Βόλος 2000.
[9] Γ.Σαρηγιάννης «θα είχε ανατραπεί ο Σοσιαλισμός αν δεν είχε διαβρωθεί από τα μέσα; Και μεις τι διδαχτήκαμε από τα λάθη μας;»  ΚΟΜΕΠ Δεκεμβρίου 2000, τεύχος προσυνεδριακού διαλόγου για το 16ο Συνέδριο του ΚΚΕ. Του ίδιου, «Τα λάθη του ΚΚΣΕ να μην γίνουν και λάθη δικά μας» Ριζοσπάστης 7.2.2009. Για το θέμα υπάρχει φυσικά πλούσια βιβλιογραφία από όλες τις απόψεις, αλλά εκφεύγει των ορίων της παρούσης.
[10] Δες πρόχειρα, Wikipedia, «Στοά P2» (Propaganda Due) en.wikipedia.org/wiki/Propaganda_Due
[11] Υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία και αναλύσεις, τόσο σε γενικά ιστορικά έργα π.χ. Σόλωνα Γρηγοριάδης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, Αθήνα 2011, τ.12 κεφ. 7ο, η οικονομία της δικτατορίας, σελ. 295-349, όσο και σε ειδικές μονογραφίες, π.χ. Journal of the Hellenic Diaspora Vol 2 (1975)Permanent URL: http://hdl.handle.net/10066/4929 «Η ελληνική οικονομία κατά τη διάρκεια της δικτατορίας (1967-1974): Μια επισκόπηση» του Βασίλη Καφίρη. Δες ακόμη Ν.Μπογιόπουλος, «τα καλά της Χούντας» στον Ριζοσπάστη 27.4.2013.
[12] Για όλα τα παραπάνω, δες πρόχειρα στο «Ιστορικό Λεύκωμα» της Καθημερινής, στους αντίστοιχους τόμους του (Αθήνα, 1997 κ.εφ.)
[13] Σ.Γρηγοριάδης, Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, τ.12, Αθήνα 2011, κεφ. 7. Η οικονομία της δικτατορίας, σελ.295 κ.εφ.
[14] Δες στην συνέχεια ανάλυση για τον ΑΝ395/68
[15] Για τον ρόλο της οικοδομής στην οικονομία και την χρήση της σε περιόδους κρίσιμες (1929, 1955, 1968 κλπ) έχουν γραφεί δεκάδες άρθρα και βιβλία, δες αναλυτική βιβλιογραφία στο Γ.Σαρηγιάννης, si le batiment va bien ... μέρος Α. στο GreekArchitects.gr ανάρτηση 7 Ιουνίου 2012.
[16] Wikipedia, Tom Papas 2.12.2013
[17] Σ.Γρηγοριάδης , οπ.παρ. 338
[18] Σ.Γρηγοριάδης, 329
[19] ΦΕΚ 30Γ  της 27ης Ιανουαρίου 1968
[20] Μαρίνος Σαρηγιάννης, τότε Επιθεωρητής Δημοσίων Εργων
[21] ΦΕΚ 30Γ της 27ης Ιανουαρίου 1968
[22] Ιστότοπος  Σύνδεσμος Ελλάδας-Κίνας (25.11.2013)
[23] Συνέντευξη του Σ.Π.Ζερβού, Πανσπουδαστική τ. 39-40 , Μάϊος 1962
[24] A.Kriesis, a regional planning scheme for a country under development, Patras 1963, μεταφρασμένο δημοσιεύθηκε στα Τεχνικά Χρονικά τ.2/1966 (Α.Κριεζής, «Περιφερειακός Προγραμματισμός εις χώραν υπό  ανάπτυξιν»)
[26] «διά συνεργασίαν μετά των κομμουνιστών ....και έλλειψη του απαιτούμενου ηθικού κύρους δια την  άσκησιν του λειτουργήματός τους...» Ι.Συντακτική Πράξις 1967
[27] Μ.Μαρμαράς, Η Αστική Πολυκατοικία του Μεσοπολέμου..........., σελ. 46, Γ.Σαρηγιάννης «Πολεοδομικός εκσυγχρονισμός σε ελληνικά πλαίσια, από τα σχέδια πόλης στην εμπορευματοποίηση της μεγαλοαστικής κατοικίας», σελ. 201-222, και παράρτημα « Κυβερνήσεις και υπουργοί Συγκοινωνιών 1910-1940 σελ. 431-438, στο Ελευθέριος Βενιζέλος και ελληνική πόλη, Πρακτικά Συνεδρίου Χανιά 2002. Αθήνα, 2005, του ίδιου si le batiment va bien ... μέρος Α. στο GreekArchitects.gr ανάρτηση 7 Ιουνίου 2012.
[28] Δες την πολύ καλή μελέτη του Γιώργη Ρούση : «ο Λένιν για την Γραφειοκρατία» έκδ. Σύγχρονης Εποχής, Αθήνα 1985, δες ακόμη το μυθιστόρημα του Φιοντόρ Β.Γκλαντκόφ «Τσιμέντο» (1925), ελλ.μτφρ. εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987 που περιγράφει την διείσδυση ήδη από το 1920 στην σοβιετική κοινωνία των διάφορων καιροσκόπων κ.α. όπως και η σοβιετική ταινία «το πριμ» του Σεργκέϊ Μικαελυάν (1974),  που περιγράφει την μπρεζνιεφική στασιμότητα, εκτροφείο κάθε διαστρέβλωσης της μαρξιστικής θεωρίας και απομάκρυνσης από τον σοσιαλιστικό δρόμο ανάπτυξης.
[29] Γ.Σαρηγιάννης, «Προβλήματα γραμμής και λειτουργίας του Κόμματος», άρθρο στα πλαίσια του προσυνεδριακού διαλόγου για το 19ο Συνέδριου του ΚΚΕ, ΚΟΜΕΠ 2/2012 σελ. 267 κ.εφ., ακόμη, του ίδιου , «Τέχνη και Κοινωνία, σχετικά με τον όρο «Ρεαλισμός» και τα παράγωγά του», Διάπλους, Φεβρ.-Μάρτ.2009,
[30] Από το λατινικό agitatio, διασάλευση, αναταραχή (από το ρ. agito, διαταράσσω), στην πολιτική ορολογία σημαίνει σκόπιμο άρθρο ή ενέργεια που προκαλεί αναταραχή, ή διασάλευση μιάς κατάστασης με σκοπό την  παρότρυνση των μαζών σε κάποια κατεύθυνση.
[31] Μ.Β.Ποπόφ, «η συζήτηση για το ξεπέρασμα της εμπορευματικής παραγωγής στον σοσιαλισμό» ΚΟΜΕΠ 3/2003
[32] Προς το παρόν, (το θέμα θα αναλυθεί στην επόμενη ενότητα της «Μεταπολίτευσης») δες Γ.Σαρηγιάννη, Εισαγωγή στην ιστορία και θεωρία της πόλης, Αθήνα 1985, σελ. 32-36 για μια πρώτη κριτική στον H.Lefebvre
[33] Δες το άρθρο του Κώστα Σκολαρίκου, «ο Ευρωκομμουνισμός και η ελληνική του έκφραση» ΚΟΜΕΠ τεύχος 4/2008 όπου και πλούσια βιβλιογραφία.
[34]Χρήστος Σίμος «Ευρωκομμουνισμός: Μια τελειωμένη ιστορία (;)» στην ιστοσελίδα της Νεολαίας του Συνασπισμού, www.neolaiasyn.gr (επίσκ. 16.11.2013)
[35] Κωστής Μοσκώφ, «Η Εθνική και Κοινωνική Συνείδηση στην Ελλάδα 1830-1900», Θεσσαλονίκη 1972, Κ.Τσουκαλάς,  Η Ελληνική Τραγωδία» Αθήνα 1974 (Παρίσι 1969), Κ.Βεργόπουλος, «το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα». Αθήνα 1975 (Παρίσι 1974), δες ακόμη συγκεντρωτικά στην έκδοση «η οικονομική δομή των Βαλκανίων, 15ος -19ος αιώνας, επιμ. Έκδ. Σ.Ασδραχάς, Αθήνα 1979
[36] Π.Αγιάνογλου, «το πέρασμα από την Φεουδαρχία στον Καπιταλισμό στην Ελλάδα», Αθήνα 1982
[37] Κώστας Αναγνωστόπουλος «1922-1928, μελέτη της μεταλλαγής  της κοινωνικής , οικονομικής και ανθρωπογεωγραφικής οργάνωσης του ελληνικού χώρου», Εδρα Πολεοδομίας, ΕΜΠ, Αθήναι 1973 και Σ.Αυγερινού και Δημ. Μικρός «το ελληνικό χωριό και οι διαδικασίες του το γέννησαν», Εδρα Πολεοδομίας, ΕΜΠ,  Αθήνα 1973
[38] Δ.Ν.Καρύδης, Πολεοδομικά των Αθηνών (και) της Τουρκοκρατίας, ΕΜΠ, 1981.
[39] Δ.Σαββόπουλος «οι παληοί μας φίλοι» από τον δίσκο «το φορτηγό» 1966 (πάντα προφητικός ο Σαββόπουλος...)
[40] Γ.Σαρηγιάννης, «Η Αννα Κινδύνη και η Εποχή της», Ριζοσπάστης 25 Φλεβ. 2009, του ίδιου, «Τέχνη και Κοινωνία, σχετικά με τον όρο «Ρεαλισμός» και τα παράγωγά του», Διάπλους, Φεβρ.-Μάρτ.2009, του ίδιου, Η Χάρτα της Αθήνας, μέρος Α. www.GreekArchitects.gr, ανάρτηση 12 12 2010
[41] Πηγές των σχεδίων είναι : του Τάσσου, ο κατάλογος της Εθνικής Πινακοθήκης (1975), η σειρά της εφημερίδας «Τα Νέα» σύγχρονοι έλληνες εικαστικοί του Γιάννη Μπόλη, κ.α. της Κατράκη, η αναφερθείσα σειρά των «Νέων», και το τεύχος «Βάσω Κατράκη» του Μουσείου Κατράκη στο Αιτωλικό, του Τσαρούχη ο τόμος «Γιάννης Τσαρούχης» του Ιδρύματος Γιάννη Τσαρούχη (1990) και της σειράς των «Νέων», του Γαϊτη από την σειρά των «Νέων».
[42] Υπάρχουν πάρα πολλά sites στο διαδίκτυο σχετικά με το Γουέμπλεϋ και την σχετική πολιτική της δικτατορίας, βλ. ενδεικτικά  Φωτεινή Τομαή,  το πολιτικό παρασκήνιο του τελικού στο Γουέμπλεϋ, Το Βήμα, 20.4.2008
[43] Με τον Ερυθρό Αστέρα έπαιξε ο Παναθηναϊκός στις 14.4.1971 στο Βελιγράδι
[44] Βλ. ένα πολύ αποκαλυπτικό βίντεο με συνέντευξη της Δέσποινας Παπαδοπούλου « η Αλήθεια γιά το Γουέμπλεϋ» στο  www.youtube.com/watch?v=DpwuzOOVjug‎ (επίσκ. 30.10.2013) όπου αναφέρει ότι ο Παττακός της είπε «μην ανησυχείς, το πληρώσαμε και θα το πάρουμε ! » (Παρόντες στο γήπεδο η μισή Χούντα με επικεφαλής τον Παττακό).
[45] Γ.Σαρηγιάννης, «Λαϊκός Αθλητισμός - Επαγγελματικός Αθλητισμός» στο Αζιμούθιο τ.48, Απρ.-Ιούν. 2007.
[46] Γράφτηκε 5 Φεβρουαρίου 1969, δημοσιεύθηκε από τον Ικαρο το 1974
[47] Ν.Μακρυνικόλα, το Χρονικό του Κέδρου 1954-2004, Αθήνα 2004.
[48] Βίκτωρ Θ.Μελάς, «Κάρολος Κούν, σκόρπιες αναμνήσεις από την ζωή του» ΜΙΕΤ, Αθήνα 2011 σελ 59.
[49] Κάρολος Κούν, «Κάνουμε θέατρο για την  ψυχή μας», Αθήνα 1987, σελ.120
[50] Βίκτωρ Μελάς, Κάρολος Κούν , σκόρπιες αναμνήσεις από την ζωή του, Αθήνα 2011, σελ. 58
[51] Κώστας Βλησίδης, «όψεις του ρεμπέτικου» Αθήνα 2004, του ίδιου, «σπάνια κείμενα για το ρεμπέτικο 1929-1959» Αθήνα 2006.
[52] Βλ. περισσότερη ανάλυση στο Γ.Σαρηγιάννης «η μικροαστική πόλη», στο τεύχος -αφιέρωμα στον «μικροαστό, από την φάρσα στην τραγωδία» του περιοδικού Διάπλους, τ. 26, Ιούνιος-Ιούλιος 2008\
[53] Κ.Μητρόπουλος, «από την γή στην σελήνη, ένα κόμικς αλαλούμ», δημοσιεύτηκε στον Ταχυδρόμο το 1967 και κυκλοφόρησε σε βιβλίο το 1970
[54] Εχω την γνώμη ότι η λέξη «βλήμα» ενέχει εδώ και την λαϊκή έννοια του περιορισμένης εξυπνάδας ατόμου, και αναφέρεται σε όλη την χούντα.
[55] Στην 14η συνέχεια, της 11.2.1969
[56] J.B.McLoughlin, Plannig Theory, a system approach (1973) κ.α.
[57] Andreas Faludi, A Reader in Planning Theory (1973), κ.α.
[58] Jos Weber,  Neue Wege zur Untersuchung und Lösung unserer heutige städteplanerischen Probleme, στο FORUM, Test-kwadraat XXI-5, χ.χ. (μάλλον το 1969). Σεμινάριο Πολεοδομίας (1967-1969) στην Staatliche Hochschule fur bildende Künste, Hamburg, και ακόμη, τεύχος  με σχέδια για το Mümmelmannsberg Hamburg (1968) J.B.Bakema, J.Weber, και οι φοιτητές K.Fehlemann, C.Nibbes, V.Sonnenschein
[59] G.Politzer, στοιχειώδεις αρχές της Φιλοσοφίας, ελλ.μετφρ. Αθήνα 1954
[60] Norbert Wiener, Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine, Hermann Editions in Paris, Cambridge MIT Press,Wiley & Sons in NY 1948.
[61] Βλαντιμίρ Πιχόροβιτς, «από την  ιστορία της Κυβερνητικής στην ΕΣΣΔ, μια διαμάχη χωρίς αλήθειες», ΚΟΜΕΠ 2009 τεύχος 4
[62] Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, ελλ.μτφρ. 1980,  λήμμα Τ.Ντ.Λισένκο
[63] Βλ. το αυτοβιογραφικό σημείωμα του σοβιετικού γλωσσολόγου Ανδρέα Μπιελέτσκι στο ΑνδρέαςΑλεξάνδρου Μπιελέτσκι, «Τα ελληνικά τοπωνύμια της Κριμαίας και το γλωσσικό ιδίωμα των ελλήνων της Ουκρανίας» Αθήνα 2009, σελ. 7, καταστάσεις που επιτέλους, αν και αργά, προκάλεσαν την παρέμβαση του ίδιου του Σταλιν: Ι.Β.Στάλιν, «σχετικά με τον μαρξισμό στην γλωσσολογία» περιοδικό Bolshevik 29.6.1950, ελλ. μετφρ. Νέος Κόσμος 7/1950 (αναδημοσιεύθηκε πρόσφατα σε ένθετο στον Ριζοσπάστη)
[64] όπως το AD, την L'Architecture d'Aujourd'Hui, Architectural Design, Forum, Architecturwetbewerbe, κ.α.
[65] Ruth Eaton, die ideale Stadt Berlin 2003, Justus Dahinden, Stadtstrukturen für Morgen, Stuttgart 1971, Γ.Σαρηγιάννης, τα σύγχρονα ρεύματα στην Αρχιτεκτονική και την Πολεοδομία και το κοινωνικο-οικονομικό υπόβαθρό τους. Αθήνα 1989, πολυγρ. έκδ. Τομέα Πολεοδομίας του ΕΜΠ.  κ.α.
[66] Δες στου Ulrich Konrads, Programme und Manifeste zur Architektur des 20.Jh, Berlin 1964 ελλ. μτφρ. Μανιφέστα και Προγράμματα της Αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα, Αθήνα 1977, και ακόμη, ανάλυση στο Α. και Β. μέρος αυτής της σειράς άρθρων  στο www.GreekArchitectw.gr που αναφέρθηκαν.
[67] Δες τις εργασίες Μαντουβάλου, Ρωμανού κ.ά. στα ΑΘ εκείνης της εποχής, που αναλύονται στην συνέχεια , και ακόμη στο Γ.Σαρηγιάννης, Τα σύγχρονα ρεύματα στην Αρχιτεκτονική και την Πολεοδομία και το κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρό τους, Αθήνα 1989 (πολυγρ. Έκδοση Τομέα Πολεοδομίας ΕΜΠ), όπως επίσης του ίδιου  στα άρθρα «Η Χάρτα της Αθήνας» Μέρος Α. και Μέρος Β. στο www.GreekArchitects.gr
[68] Ένα απλό δείγμα, στα Τεχνικά Χρονικά, Ενημερωτικό Δελτίο 838 της 26ης Απριλίου 1975, σελ. 49-55 κ.αλλ.
[69] Αριστερή Ιδεολογία..., Μέρος Β., GreekArchitects.gr ανάρτηση 24 Ιανουαρίου 2013.
[70] 80 χρόνια ΤΕΕ , έκδοση ΤΕΕ Νοέμβριος 2003 σελ. 116-117
[71] Πολυόροφοι πύργοι, λύση ή μια ακόμη καταστροφή της Αθήνας, στο GreekArchitects , ανάρτηση  27.8.2010
[72] si le batiment va bien, tout va bien,  Β.Μέρος, ανάρτηση  12 Ιουλίου 2012, στο GreekArchitects.
[73] si le batiment va bien, tout va bien,  οπ.παρ.
[74] Θα πρέπει να  είναι η 27.784/17.4.1968 Απόφαση του ΕΟΤ, αλλά δεν έγινε δυνατό να επιβεβαιωθεί.
[75] Προσυνέδριο Απρίλιος 1977, Α.Συνέδριο Μάϊος 1979
[76] λεπτομέρειες για το πώς έγινε δυνατή η δημοσίευση, βλ. στο GreekArchitects.gr , Γ.Σαρηγιάννης, «si le batiment va bien...» Μέρος Β. ανάρτηση 12 Ιουλίου 2012
[77] Βλ. περισσότερη και σε βάθος ανάλυση στο www.GreekArchitects.gr Γ.Σαρηγιάννης, «τα ρυθμιστικά σχέδια των Αθηνών και οι μεταβολές των πλαισίων τους», ανάρτηση 11 Οκτωβρίου 2010.
[78] Γ.Σαρηγιάννης, si le bâtiment va bien, tout va bien   Β.Μέρος, www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 12 Ιουλίου 2012\
[79] ΓΟΚ 1955, ΦΕΚ 266Α /30 Σεπτ. 1955, άρθρο 4 παρ. 4.
[80] Γ.Σαρηγιάννης, si le bâtiment va bien, tout va bien   Α.Μέρος, www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 7 Ιουνίου 2012
[81] ΓΟΚ 1973, άρθρο 38
[82] Γ.Σαρηγιάννης, «η εξέλιξη της εμπορευματοποιήσεως της κατοικίας και η επίδρασή της στην μορφή της κατοικίας και της πόλεως», και «η σύγχρονη πολεοδομική Νομοθεσία σαν αποτέλεσμα της θέσεως της κατοικίας στην παραγωγική διαδικασία», και τα δύο στα  Αρχιτεκτονικά Θέματα 12/1978, και του ίδιου, si le bâtiment va bien, tout va bien   Α.Μέρος, www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 7 Ιουνίου 2012 και si le bâtiment va bien, tout va bien   Β.Μέρος, www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 12 Ιουλίου 2012
[83] Ι.Δεσποτόπουλος , πρόλογος στο Αλ.Λοϊζος «Ο Ηλιασμός εις την Αρχιτεκτονικήν και την Πολεοδομίαν» στην σειρά εκδόσεων του Υφυπουργείου Ανοικοδομήσεως (Κ.Δοξιάδης) Αθήναι 1946, σελ. 9
[84] οπ.παρ.
[85] οπ.παρ.
[86] Α.Λοϊζος, «Εφαρμογαί του Ηλιασμού εις την Αρχιτεκτονικήν και την Πολεοδομίαν», Αθήναι 1970.
[87] Αρχιτεκτονικά Θέματα, τεύχος-αφιέρωμα στην ρύθμιση του χώρου στην Ελλάδα, τ. 11/1977, σελ. 152 κ.εφ.
[88] Βλ. λεπτομερή ανάλυση και βιβλιογραφία στο Γ.Σαρηγιάννης,  «Αθήνα 1830-2000», Αθήνα 2000, σελ. 146 κ.εφ.
[89] Το θεμα έχει αναλυθεί στο Β.Μέρος αυτής της σειράς
[90] οπ.παρ.
[91] Για την συγκεντροποίηση κλπ εκτός του «Κεφάλαιου» του K.Marx, δες ειδικότερα το κλασικό σύγγραμα του Β.Ι.Λένιν, «ο ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του Καπιταλισμού», που γράφτηκε στην Ζυρίχη το 1916 και κυκλοφόρησε στην Πετρούπολη το 1917 (ελλ. μετφρ. Αθήνα 1964).
[92] Assemblée de Constructeurs pour une Rénovation Architecturale, ιδρύθηκε από τον Le Corbusier το 1942
[93] Α.Τορτοπίδης, «Εθνικό Χωροταξικό Σχέδιο Ελλάδος, τριάντα χρόνια πρίν» Πρακτικά Συνεδρίου «Ο Κ.Δοξιάδης και το Εργο του τ. 2ος, Αθήνα 2009, σελ. 16. εφ. Α.Κύρτσης, Κ.Α.Δοξιάδης. λκείμενα, σχέδια, οικισμοί, Αθήνα 2006, σελ. 434 κ.εφ.
[94] Κ.Δοξιάδης, Η πρωτεύουσά μας και το Μέλλον της, Αθήνα 1960. βλ. ανάλυση στο Β. Μέρος αυτής της σειράς.
[95] ΑΘ 11/1977, σελ. 160
[96] ΑΘ 11/1977 σελ. 162
[97] Δες στην συνέχεια κριτική άρθρων Μ.Μαντουβάλου  κ.α. στα Αρχιτεκτονικά Θέματα τ.5/1971
[98] Βλ. αντίστοιχα Πρακτικά Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου του ΟΣΕ 1989-1992, και Γ.Σαρηγιάννης, «το παρόν και το μέλλον των σιδηροδρομικών μεταφορών στην Ελλάδα», Αθήνα 1993
[99] Γ.Σαρηγιάννης, «η υποδομή των μεταφορών στον ελληνικό χώρο» Πρακτικά Συνεδρίου «το παρόν και το μέλλον της ελληνικής οικονομίας», Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 1997,  τ. Α. σελ. 261-275, του ίδιου «ο ΟΣΕ σε τροχιά εικονικής πραγματικότητας», Σιδηροτροχιά, τ.25, Δεκ. 2003, κ.α.
[100] Η μελέτη εκδόθηκε σε τόμο το 1971.
[101] Ανάπλαση προβληματικών περιοχών κατοικίας υψηλών και μέσων πυκνοτήτων στα αστικά κέντρα», Αθήνα 1987, ερευνητικό στο ΚΕΠΕ, ανατέθηκε το 1982, συντάκτες Α.Αραβαντινός (υπεύθ. Μελέτης), Π.Γετίμης, Γ.Πρωτοψάλτης και Δ.Χριστοφιλόπουλος  και επίσης, «Ανάπλαση κεντρικών περιοχών κατοικίας-μελέτη περίπτωσης Κάτω Πατήσια». Αθήνα 1992. Ερευνητικό Πρόγραμμα με ανάθεση στον Τομέα Πολεοδομίας από το ΥΠΕΧΩΔΕ το 1985, ερευνητική ομάδα Π.Κοσμάκη, Ι.Λιάπη (επιστ.υπεύθ.) Δ.Λουκόπουλος, Μ.Μαντουβάλου, Ι.Πολύζος.
[102] «Ηπειρος - Θεσσαλία, χωροταξική διερεύνηση, οικιστική αναδιάρθρωση σεισμοπλήκτου περιοχής, ρυθμιστικά σχέδια Ροδαυγής, Σαλαώρας, Πέτρας».  Αθήναι 1971
[103] A.Kriesis a regional planning scheme for a country under development, Patras 1963, αναδημοσιευμένο σε ελληνική μετάφραση Α.Κριεζής «Περιφερειακός Προγραμματισμός εις χώραν υπό ανάπτυξιν», Τεχνικά Χρονικά, 2/1966, επιστημονική έκδοση, σελ. 450-454
[104] Για περισσότερη ανάλυση του προβλήματος βλ. Γ.Σαρηγιάννης  «Οι ορεινοί οικισμοί της Ηπείρου-το πρόβλημα της επιβίωσής τους κσι η πριν είκοσι χρόνια μελέτη τους», στο Ηπειρωτικά Χρονικά, 1988 σελ. 242 κ.εφ.
[105] Α.Κριεζής, όπ.παρ. σελ 452
[106] Μ.Μαντουβάλου-Α.Μπαχαροπούλου, «η θεωρητική έννοια του προτύπου», Γ.Σαρηγιάννης «η έννοια και λειτουργία της πόλης», Κ.Γεράρδη-Μ.Παπαδάκης (συνεργ.) «ταξινόμηση ελληνικών πόλεων
[107] Οι πρώτες σελίδες των αντίστοιχων τευχών 1967-1973
[108] Τεύχος 8/1974 σελ. 22
[109] Τεύχος 8/1974 σελ.  23
[110] Γ.Σαρηγιάννης, Η αριστερή ιδεολογία... μέρος Β. www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 24.1.2013
[111] Ο.Δουμάνης, «Εισαγωγή» στο πρώτο τεύχος των «Αρχιτεκτονικών Θεμάτων» σελ. 19
[112] Βλ. ανάλυση Γ.Σαρηγιάννης   «η αριστερή ιδεολογία  στην πολεοδομία στην Ελλάδα, μέρος Β. η Ανοιξη του '60» www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 24.1.2013
[113] Δανάη Κακουσαίου, «η έννοια του οικονομικού χώρου» ΑΘ 1/1967
[114] Δανάη Κακουσαίου, «η έννοια ...» οπ.παρ.  σελ. 23
[115] Κώστας Σοφούλης «περιφερειακή ανάπτυξη ή χωροταξία των εθνικών φιλοδοξιών». ΑΘ 1/1967, σελ. 25
[116] Ι.Τομπρογιάννης «χωροταξικός προγραμματισμός και οικονομική ανάπτυξη» , ΑΘ 1/1967 σελ. 26 κ.εφ.
[117] Α.Τζώνης, σημειώσεις πάνω σε επτά πλάνες της σύγχρονης Αρχιτεκτονικής, ΑΘ 1/1967, σελ. 82
[118] Γ.Σαρηγιάννης  «η αριστερή ιδεολογία  στην πολεοδομία στην Ελλάδα, μέρος Β. η Ανοιξη του '60» www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 24.1.2013
[119] Δ.Φατούρος, «Προοπτικές της Μακροαρχιτεκτονικής. Πρώτη υπόθεση». ΑΘ 1/1967, σελ. 71 κ.εφ.
[120] Αρχιτεκτονική 42/1963, (ως ανακοίνωση στο Ε. συνέδριο του ΣΑΔΑΣ),  Τεχνικά Χρονικά 3-4/1967, Πρακτικά του Συνεδρίου σελ. 244 (1975)  και στα ΑΘ, τεύχη 1,3,4,7, και 8, ακόμη στο Architectural Review 4/1964, Architectural Design 5/1964 κ.αλλ.
[121] Γ.Κανδύλης,  Εισήγηση στο 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο ΣΑΔΑΣ, Θεσσαλονίκη 1962, Πρακτικά στο Τεχνικά Χρονικά Γενική Εκδοσις εκτ. Τεύχος 248, σελ. 75 κ.εφ. , του ίδιου η θέση του αρχιτέκτονα στην κοινωνία που έρχεται , ΑΘ 1/1967 σελ. 266
[122] Βλ. συγκεντρωτικά στην Architecture d' Aujourd' Hui, τεύχη 102 και 146,  αλλά και σε άλλα περιοδικά της εποχής ακόμη και  του σοσιαλιστικού χώρου  όπως το περιοδικό Deutsche  Architektur  επίσημο όργανο των γερμανών αρχιτεκτόνων της DDR, τεύχος 6/1962 ιδωμένο από την σκοπιά του  «συλλογικού κτηρίου-πόλης». κ.α., βλ. ακόμη και Γ.Σαρηγιάννης  τα σύγχρονα ρεύματα στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία και το κοινωνικο-οικονομικό υπόβαθρό τους» πολυγραφημένο τεύχος έκδοση Τομέα Πολεοδομίας ΕΜΠ, Αθήνα 1989
[123] Kevin Lynch, the Image of the City, MIT press and Harward University press, Cambridge 1960.
[124] Christofer Alexander, the city is not a tree. Δημοσιεύθηκε πρώτα στο Architectural Forum τεύχος 3/1965 και στην συνέχεια  στο Bauen +Wohnen και σε άλλα. Στα ελληνικά έχει δημοσιευθεί στον τόμο «Επί Πόλεως», Θεσσαλονίκη 1986.
[125] Δες για όλα τα παραπάνω αναλυτικά στο Γ.Σαρηγιάννης, «Η Χάρτα της Αθήνας , Μέρος Α» και «Μέρος Β.» στο www.GreekArchitects.gr , αναρτήσεις  12.12. 2010 και 4.1.2011 αντίστοιχα, και του ίδιου, Τα σύγχρονα ρεύματα στην Αρχιτεκτονική και την πολεοδομία και το κοινωνικο-οικονομικό υπόβαθρό τους,  (Πανεπιστημιακές σημειώσεις) Αθήναι 1989.
[126] Ιων Μπούζεμπεργκ, Κράτος, Γή και Οικιστική Ανάπτυξη, ΑΘ 1/1967, σελ. 78 κ.εφ.
[127] Ιων Μπούζεμπεργκ, «Κράτος, Γή και οικιστική ανάπτυξη», ΑΘ 1/1967 σελ. 79
[128] Γ.Σαρηγιάννης, «si le bâtiment va bien, tout va bien» μέρος Α. και μέρος Β., στο www.GreekArchitects.gr αναρτήσεις 7 Ιουνίου 2012 και 12 Ιουλίου 2012 αντίστοιχα, και ακόμη του ίδιου, «Αθήνα 1830-2000» που αναφέρθηκε.
[129] Βλ. και τις εισηγήσεις -ακόμη και τις κρατικές- στο 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο του ΣΑΔΑΣ, Θεσσαλονίκη 1962 με θέμα «Πολεοδομία και Κατοικία».
[130] Γ.Κανδύλης, «η θέση του αρχιτέκτονα στην κοινωνία που έρχεται» ΑΘ τ.1/1967 σελ. 276
[131] Γ.Κανδύλης, οπ.παρ.
[132] Δες ανάλυση στο Α. Μέρος αυτής της σειράς άρθρων
[133] Νέλλη Ανδρικοπούλου, το ταξίδι του Ματαρόα, 1945. Αθήνα 2007, σελ. 42
[134] Π.Μιχελής, «η νεοελληνική αρχιτεκτονική και η τροπή των καιρών»
[135] Π.Μιχελής, Η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη, Αθήναι 1940, δες για παράδειγμα κεφ. Κοινωνία και Τέχνη, σελ. 2-23
[136] Βλ. στο πρώτο μέρος της σειράς «Αριστερή Ιδεολογία...», www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 24.1.2013
[137] François Loyer, «κριτική της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής», ΑΘ τεύχος 2/1968, σελ. 32
[138] Στάμος Βαγιανός, «μελέτες πολεοδομικής και τουριστικής αναπτύξεως Κρήτης» ΑΘ τεύχος 2/1968, σελ. 43
[139] Σ.Βαγιανός, «τουρισμός , αναψυχή-περιήγηση-ομαδικός τουρισμός». ΑΘ 3/1969 σελ. 126 κ.εφ.
[140] Σ.Βαγιανός, οπ.παρ. σελ. 127
[141] ΚΕΠΕ, Σχέδιον Προγράμματος Οικονομικής Αναπτύξεως 1966-70. Αθήναι 1967
[142] Α.Ρωμανός, «Αυθαίρετη δόμηση και στεγαστικό πρόβλημα», ΑΘ 4/1970
[143] Α.Ρωμανός, οπ.παρ. 29.
[144] Γ.Σαρηγιάννης Χάρτα της Αθήνας, Μέρος Α. www.GreekArchitects.gr ανάρτηση 12.12.2010, του ίδιου «η Βιέννη και το μεταφορικό της σύστημα», μεταπτυχιακό μάθημα, ανηρτημένο από το 2008 στην ιστοσελίδα του Ε.Μ.Πολυτεχνείου στο μάθημα «Μεταφορικά Συστήματα Πόλεων, Εφαρμογές» (εαρινό εξάμηνο).
[145] Μ.Παπαδολαμπάκης «Αγώνες, το δικαίωμα στη γή, στη στέγη, στον τρόπο ζωής» και Χ.Αγριαντώνη «αγώνες για την κατοικία στην Χιλή (μετάφραση κειμένων), και τα δύο άρθρα, στο Δελτίο του ΣΑΔΑΣ τ.3 Οκτώβρης 1973
[146] Γ.Σαρηγιάννης «παραγκουπόλεις, ένα τυπικό καπιταλιστικό φαινόμενο» Διάπλους τεύχος 27, Αύγ.-Σεπτ. 2008, όπου και αναλυτική βιβλιογραφία.
[147] Δ.Φατούρος, «Προοπτικές της Μακροαρχιτεκτονικής. Πρώτη υπόθεση» ΑΘ τεύχος 1/1967
[148] Δ.Φατούρος, «Τέχνη και Αρχιτεκτονική: αντι-αυταρχικές διαδικασίες» ΑΘ τεύχος 5/1971, σελ. 129
[149] Μ.Μαντουβάλου, «η παραγωγή του τεχνητού περιβάλλοντος και το παραγωγικό σύστημα» ΑΘ τ.5/1971 σελ. 131
[150] Μ.Μαντουβάλου, οπ.παρ. 131
[151] Μ.Μαντουβάλου, οπ.παρ. σελ. 132
[152] Μ.Μαντουβάλου, οπ.παρ. 133
[153] Γ.Σαρηγιάννης, Η Χάρτα .... του ίδιου «η αριστερή ιδεολογία ...» μέρος Α και Μέρος Β. όπου γίνονται συγκεκριμένες αναφορές σε κείμενα του Δεσποτόπουλο.
[154] Όπως την αναλύει ο Δ. στην Χάρτα της Αθήνας ΙΙ (βλ. ανάλυση στο Γ.Σαρηγιάννης «Η Χάρτα....Μέρος Β.» όπ.παρ. )
[155] Ι.Δεσποτόπουλος , «Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις στην σύγχρονη πολεοδομία», Αρχιτεκτονική 33/1962
[156] Μ.Μαντουβάλου , οπ.παρ. σελ. 135
[157] Δ.Φατούρος, «νοητικοί χειρισμοί στην διαδικασία λύσεως του αρχιτεκτονικού προβλήματος», Φ.Ωραιόπουλος, «μηχανισμός έκφρασης στο σχέδιο. Μια πορεία σχεδιασμού», Σ.Κονταράτος, «η γενική θεωρία συστημάτων και τα προβλήματα περιβάλλοντος», Ν.Ρόμπος, «σημειώσεις για μια συσχετισμένη και συγκριτική βιο-οικολογική και οικιστικο-αρχιτεκτονική θεωρία...» Π.Λαζαρίδης, Αρχιτεκτονική σημειολογία. Μια όψη αρχιτεκτονικής επικοινωνίας»,  Χ.Γέσιος, «η τυπική χωρογλώσσα FOSPLAN», Γ.Σαρηγιάννης, «πολεοδομικά δυναμικά πεδία», Α.Τζώνης, «μετασχηματισμοί της αρχικής δομής».
[158] Anatol Kopp, Ville et Revolution Paris 1967, ελλ.μτφρ. Πόλη και Επανάσταση, Αθήνα 1976
[159] Anatol Kopp  Η Αρχιτεκτονική της Αριστεράς, ΑΘ τεύχος 7/1973 σελ. 96
[160] Anatol Kopp, οπ.παρ. 96
[161] K.Marx-Fr.Engels,  Η Γερμανική Ιδεολογία, passim., δες ακόμη Κ.Marx, Πρόλογος στην «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», επίσης,  Επιστολή του Engels στον Bloch 21-22 Σεπτ.1890 κ.α.
[162] Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1+2 1971
[163] Δελτίο ΣΑΔΑΣ 3-4-1972
[164] Δελτίο ΣΑΔΑΣ Σεπτ. Οκτ. 1976 σελ. 22
[165] Ι.Δεσποτόπουλος, ο κοινωνικός ρόλος του αρχιτέκτονα, Δελτίο ΣΑΔΑΣ 3-4/1972, σελ. 87
[166] Ι.Δεσποτόπουλος, οπ.παρ. 87
[167] Ι.Δεσποτόπουλος, οπ.παρ.
[168] Ι.Δεσποτόπουλος, οπ.παρ. 91
[169] Ι.Δεσποτόπουλος , οπ.παρ. 101
[170] Α.Ρωμανός «ο κοινωνικός ρόλος του αρχιτέκτονα» Δελτίο ΣΑΔΑΣ 3-4/1972 σελ. 104
[171]  Α.Ρωμανός , οπ.παρ. 104 κ.εφ.
[172] Α.Ρωμανός, οπ.παρ. 105
[173] Α.Ρωμανός , οπ.παρ. 106
[174] Α.Ρωμανός, οπ.παρ. 106
[175] Α.Μάζης «ο κοινωνικός ρόλος του αρχιτέκτονα» Δελτίο ΣΑΔΑΣ 3-4/1972, σελ. 107-111
[176] Σ.Κονταράτος, «ο κοινωνικός ρόλος του αρχιτέκτονα» Δελτίο ΣΑΔΑΣ 3-4/1972, σελ.113
[177] Σ.Ιατρίδης «ο ρόλος του αρχιτέκτονα και του πολεοδόμου στην οργάνωση και τον σχεδιασμό του περιβάλλοντος», Δελτίο ΣΑΔΑΣ 3-4/1972, σελ.115-126
[178] A.Macmillan, «οι αρχιτέκτονες είναι και άνθρωποι», Δελτίο ΣΑΔΑΣ 3-4/1972, σελ. 127
[179] «ο ρόλος του αρχιτέκτονα στη σημερινή κοινωνία» Δελτίο ΣΑΔΑΣ 3-4/1972, σελ.134 κ.έφ.
[180] Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/1973 σελ. 45
[181] Δελτίο ΣΑΔΑΣ 2/Σεπτέμβρης 1974
[182] Δελτίο ΣΑΔΑΣ 2/Σεπτέμβρης 1974
[183] Θ.Βεργόπουλος, Μ.Μαντουβάλου, Α.Παπαϊωάννου «Απαλλοτριώσεις», Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/1973 σελ. 8 κ.εφ.
[184] Ι.Δάνος, ιστορία μιάς απαλλοτρίωσης από το Δημόσιο, Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/Ιούνιος 1973 σελ. 20 κ.εφ.
[185] Δ.Διαμαντόπουλος, «τσιμεντοβιομηχανία στην καρδιά του Σαρωνικού», Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/Ιούνιος 1973 σελ. 32 κ.εφ.
[186] Δ.Διαμαντόπουλος, οπ.παρ. σελ. 35
[187] Αλ.Δάνος, Α.Κουρτέσης, Λ.Μπόμπου, Μ.Παπασυμεών, Θ.Πιτσιρίλου, «βιομηχανία και κατοικία»,  Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/Οκτώβριος 1973, σελ. 10
[188] Θ.Βεργόποπυλος, Μ.Μαντουβάλου, «απαλλοτριώσεις», Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/Οκτώβριος 1973, σελ. 18
[189] Μ.Παπαδολαμπάκης, «Αγώνες, το δικαίωμα στην γή, στην στέγη , στον τρόπο ζωής» Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/Οκτώβριος 1973, σελ. 33
[190] Επιλογή και μτφρ. από Χ.Αγριαντώνη, Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/Οκτώβριος 1973, σελ.46
[191] Γ.Θεοδοσόπουλος, Κ.Κάγιερ, «σχόλια» Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/Οκτώβριος 1973, σελ. 67.
[192] Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/Οκτώβριος 1973, σελ. 7
[193] Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/Οκτώβριος 1973, σελ. 17
[194] Θ.Βεγόπουλος, Μ.Μαντουβάλου, «η Κρατική επέμβαση και η άλλη θέση», Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/Οκτώβριος 1973, σελ. 20-21\
[195] Γ.Θεοδοσόπουλος-Κ.Κάγιερ, «ΓΟΚ, Σχόλια» Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/Οκτώβριος 1973, σελ. 66 κ.εφ.
[196] Γ.Θεοδοσόπουλος-Κ.Κάγιερ, όπ.παρ., σελ. 69.
[197] Σε άλλες σελίδες του Δελτίου αναφέρεται ως ημερομηνία της εκδήλωσης η 18.2.1973 (Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/1973 σελ. 38)
[198] Δελτίο ΣΑΔΑΣ 1-2/1973, σελ. 45
[199] Πόρτο Λάφια, Αρχιτεκτονική 62/Απρ. Μάϊος 1967, σελ. 33 κ.εφ.
[200] Αρχιτεκτονική , τ. 62, Απρ.-Μάϊος 1967 σελ. 119
[201] Αρχιτεκτονική , τ. 62, Απρ.-Μάϊος 1967 σελ. 118
[202] Αρχιτεκτονική , τ. 62, Απρ.-Μάϊος 1967 σελ. 118
[203] 1/67 σελ. 209
[204]  1/67 σελ. 208
[205] Γ.Κανδύλης, συνεργ. Μ.Ζογανάς, Π.Μόσχος «πρόταση για την διαμόρφωση του Δέλτα Φαλήρου, ΑΘ 1/1967 σελ. 209
[206] Αρχιτεκτονική,  τ.62, Απρ.-Μάϊος 1967, σελ.  41, και ΑΘ 1/1967 σελ. 256
[207] Αρχιτεκτονική, τ. 62, Απρ.-Μάϊος 1967, σελ. 42-43 και ΑΘ 1/1967 σελ. 257
[208] Αρχιτεκτονική,  οπ.παρ. 46
[209] Αρχιτεκτονική, οπ.παρ. 44-45
[210] Αρχιτεκτονικά Θέματα, 3/1969, σελ. 250
[211] Ιωάννου Μιχαήλ, «πολεοδομικά προβλήματα τριτογενούς απασχολήσεως, Αρχιτεκτονική, τ.63, σελ. 31-39
[212] Π.Βασιλειάδης, «Πόλεις εντός Πόλεως», Αρχιτεκτονική, τ. 63, Ιούνιος-Ιούλιος 1967 σελ. 40-46
[213] Γ.Σαρηγιάννης, «η αριστερή ιδεολογία...», Μέρος Β., Στο www.GreekArchitects.gr, ανάρτηση 24.1.2013[214] Π.Βασιλειάδης, οπ.παρ. σελ. 41
[215] International Society of City and Regional Planners
[216] Εγγραφο Π.Βασιλειάδη,  της 1ης Δεκεμβρίου 1974
[217] Α.Π-Β
[218] Γ.Σαρηγιάννης,  «η αρχιτεκτονική στην Ελλάδα και οι σπουδές της στο ΕΜΠ», Τεχνικά Χρονικά, 3/1977, σελ. 64-93. Στο άρθρο αυτό γίνεται ευρεία ανάλυση του πλαισίου σπουδών στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ από την ίδρυση του Πολυτεχνείου ως το 1977.
[219] «Η πόλη σαν βιοσύστημα». Αρχιτεκτονικά θέματα 5/1971, Πολεοδομικά δυναμικά πεδία. Διδακτορική διατριβή, 1971, «Στοιχειώδης εισαγωγή εις την κυβερνητικήν. Κυβερνητική και χωροταξία». Τεχνικά Χρονικά 10/1972, και «Ιστορικόν πλαίσιον και δομή της μεσαιωνικής πόλεως εν τη Δύσει». Τεχνικά Χρονικά 3/1973.
[220] «Ιστορικόν πλαίσιον και δομή της μεσαιωνικής πόλεως εν τη Δύσει»,  οπ.παρ.
[221] «Απεικόνιση λειτουργιών στον χώρο. Εφαρμογή στο μεσαιωνικό μοναστήρι του St. Gallen». Τεχνικά Χρονικά 4/1977.
[222] Α.-Φ. Λαγόπουλος, Δομική Πολεοδομία, ο οικισμός ως σύστημα, εκδ. ΤΕΕ, Αθήνα 1973.
[223] Βλ.λεπτομερειες και βιβλιογραφία στο Α.Αραβαντινός, Πολεοδομικός Σχεδιασμός, Αθήνα  1997, και ιδιαίτερα το κεφάλαιο 5 «εναλλακτικές κατευθύνσεις στον πολεοδομικό σχεδιασμό» σελ. 83-94
[224] Υπεύθυνος Γ.Σαρηγιάννης
[225] A.Kriesis , Versuch einer soziologischen Typologie des Stadtplanes  στο Greek Town Building, Athens 1965
[226] Ι.Δεσποτόπουλος, Προβλήματα, νεώτερες κατευθύνσεις ..οπ.παρ. και το βιβλίο του που είχε τότε κυκλοφορήσει, Jan Despo,  die ideologische Struktur der Städte, Berlin 1973, κείμενα που είχαν ήδη γίνει γνωστά από παληότερες επεξεργασίες τους βλ. στο Α. και Β. Μέρος αυτής της σειράς «η αριστερή ιδεολογία...»
[227] Γ.Σαρηγιάννης, «προς έναν "μη ορισμόν" της πόλεως», στο η ελληνική πόλις Αθήναι, Ιούλιος 1973, (πολυγραφημένη έκδοση Σπουδαστηρίου Πολεοδομικών Ερευνών)
[228] Ι.Στεφανίδης, «ο αντικομμουνιστικός Αγών...» σελ. 210
[229] ΚΥΠ, Κρατική Υπηρεσία Πληροφοριών
[230] Ι.Στεφανίδης, 210
[231] ΙΔΕΑ, Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών, ακροδεξιά οργάνωση αξιωματικών του ελληνικού στρατού υπό την προστασία των Ανακτόρων με μεγάλη παρασκηνιακή δράση.
[232] Ι.Στεφανίδης 230
[233] ΓΕΕΘΑ, Γενικόν Επιτελείον Εθνικής Αμύνης, το ανώτατο στρατιωτικό όργανο που συντονίζει τα τρία Γενικά  Επιτελεία, του Στρατού (ΓΕΣ) του Ναυτικού (ΓΕΝ) και της Αεροπορίας (ΓΕΑ)
[234] ΓΔΕΑ, Γενική Διεύθυνσις Εθνικής Ασφαλείας
[235] Π.Πετρίδης, Εξουσία και Παραεξουσία... σελ. 137, κ.αλλ.
[236] Π.Πετρίδης, 105, Ι.Στεφανίδης 212
[237] CIA, Central Intelligence Agency, η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών των ΗΠΑ
[238] Π.Πετρίδης 17, 21, 23, κ.αλλ., Ι.Στεφανίδης 229 κ.αλλ.
[239] Ι.Στεφανίδης 215 (ΕΚΟΦ, Εθνική Κοινωνική Οργάνωσις Φοιτητών)
[240] Ι.Στεφανίδης, 214 κ.α.
[241] Ι.Στεφανίδης 221
[242] Γ.Σαρηγιάννης , Η Αριστερή Ιδεολογία...Μέρος Β. www.GreekArchitects.gr οπο.παρ.
[243] Ι.Στεφανίδης, 223 κ.εφ. USIS, United States Information Service «Αμερικανική Υπηρεσία Ενημέρωσης»
[244] Εκθεσις διά την αντιμετώπισιν της κομμουνιστικής επιρροής εις την Νεολαίαν Π.Πετρίδης, οπ.παρ. 171 κ.εφ.
[245] The Guardian 21.6.2003, και στην συνέχεια και σε ελληνικές εφημερίδες, και πολλές αναφορές στο διαδίκτυο.
[246] Έχουν γραφεί πολλά για το θέμα, δες πρόχειρα Wikipedia, «Elia Kazan».
[247] Τεχνικά Χρονικά, Ιαν-Μάρτιος 1986, αφιέρωμα στον Ν.Κιτσίκη, σελ. 15-16, 36 κ.εφ.
[248] Π.Μιχελής, Η Αισθητική της Αρχιτεκτονικής των ΗΠΑ, ΤΧ 359-360 /1954, Η Αρχιτεκτονική των ΗΠΑ Νέα Εστία 723/1957, Βιομηχανική Αισθητική, Ζυγός 38,39/1959
[249] Κριτική των άρθρων του Μιχελή, βλ. Γ.Σαρηγιάνης «η Αρχιτεκτονική και οι σπουδές της στο ΕΜΠ», Τεχνικά Χρονικά  3/1977, σελ. 64-93.
[250] Π.Μιχελής, Η Αισθητική της Αρχιτεκτονικής των ΗΠΑ Τεχνικά Χρονικά 359-360 /1954. σελ. 93-94
[251] Κ.Δημόπουλος, «αιτιότητα ή απροσδιοριστία;» Πανσπουδαστική, τ. 34 της 25.1.1962, σελ. 4-5
[252] Δες λεπτομέρειες στο πρώτο και δεύτερο Μέρος αυτής της σειράς, και ακόμη τα άρθρα «Η Χάρτα της Αθήνας Μέρος Α.» και «Μέρος Β.» στο www.GreekArchitects.gr που αναφέρθηκαν.
Αναρτήθηκε από συσπειρωση αριστερων μηχανικων στις 7:00 μ.μ.
Ετικέτες ,

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Εγγραφή σε: Σχόλια ανάρτησης (Atom)