Ο Βολταίρος, ο Ρουσό και η πυρκαγιά στο Μάτι

ΚΩΣΤΑΣ ΣΥΝΟΛΑΚΗΣ*

Δυστυχώς, ο σχεδιασμός Πολιτικής Προστασίας της χώρας μας, αυτήν τη στιγμή, επικεντρώνεται στην πυρόσβεση μόνο και όχι στην πρόληψη.

Από την 1η Νοεμβρίου του 1755, όταν ο σεισμός και το μεγατσουνάμι της Λισσαβώνας κατέστρεψαν την Πορτογαλία σαν παγκόσμια αυτοκρατορία, οι σύγχρονοι Ευρωπαίοι αναζητούν να καταλάβουν το πώς και το γιατί έπειτα από καταστροφές. Τότε αναζητήθηκαν εξιλαστήρια θύματα και πολλοί υποχρεώθηκαν σε «πράξεις πίστης» (auto-da-fé), δηλαδή τους έβαζαν φωτιά ζωντανούς, και, αν ήταν αθώοι, τότε ο Θεός θα τους έσωζε. Οι μετασεισμικές δονήσεις, όμως, συνεχίστηκαν, και έτσι δεκάδες «ένοχοι» σώθηκαν. Ο Βολταίρος στον Καντίντ αποδίδει στον Θεό την καταστροφή, και αναρωτιέται πώς η Μεγαλοψυχία του μπόρεσε να τιμωρήσει έτσι τους ανθρώπους.

Στη σύγχρονη Ελλάδα το αντίστοιχο κυνήγι μαγισσών είναι το διαχρονικό κυνήγι εμπρηστών, που ξαφνικά εντείνεται ύστερα από κάθε μεγάλη πυρκαγιά, με σπάνιες επιτυχίες. Αυτό που διαχρονικά δεν εντείνεται ούτε και στον απόηχο μιας τραγωδίας είναι οι προσπάθειες μετριασμού της τρωτότητας περιοχών της χώρας μας, με μεγάλη επικινδυνότητα σε φυσικά φαινόμενα. Η τρωτότητα είναι σε πολλές περιστάσεις συνυφασμένη με τη θνησιμότητα.

Ο μετριασμός της τρωτότητας είναι ευθύνη όλων, την οποία, όπως και οι υπεύθυνοι-πάντα-ανεύθυνοι για την πρόσφατη καταστροφή, έχουμε αποποιηθεί. Ως κοινωνία έχουμε επιτρέψει την αυθαίρετη δόμηση σε ημι-δασικές περιοχές, και προβλέψιμα, αργά ή γρήγορα, νομιμοποιούμε τα παράνομα κτίσματα. Οι πολιτικοί μας δεν έχουν καταλάβει ότι ο οικοδομικός κανονισμός δεν είναι μόνο θέμα εφαρμογής κανόνων (ώστε να αισθάνονται ότι κάνουν αντίσταση και εξυπηρετούν το δήθεν κοινό φρόνημα με το να τους καταπατούν), αλλά πρωτίστως αφορά την ασφάλεια και τη βέλτιστη διάσωση ανθρώπων σε περιπτώσεις ανάγκης.

Ας αναρωτηθούμε, όμως, αν υπήρχε κανονικό και λογικό σχέδιο πόλεως στην Ανατολική Αττική με οριζόντιους και κάθετους δρόμους, πόσο πιο εύκολες και άμεσες θα ήταν η διαφυγή και η επέμβαση των διασωστών. Σίγουρα δεν θα υπήρχε χώρος για την ακατανόητη δικαιολογία ότι ουσιαστικά οι κάτοικοι του Ματιού ήταν καταδικασμένοι επειδή έμεναν (εν γνώσει της πολιτείας) σε άκρως επικίνδυνη ζώνη, και γι’ αυτό τον λόγο η έγκαιρη εκκένωση, ακόμη και αν είχε διαταχθεί, δεν θα ήταν αποτελεσματική.

Η αποφυγή ή ο μετριασμός των ανθρωπίνων απωλειών είναι το βασικό έργο της Πολιτικής Προστασίας, που τουλάχιστον στη νομοθεσία μας συντονίζει την Πυροσβεστική και τις άλλες υπηρεσίες διάσωσης. Δυστυχώς, ο σχεδιασμός Πολιτικής Προστασίας της χώρας μας, αυτή τη στιγμή, επικεντρώνεται στην πυρόσβεση μόνο, δίνοντας μικρότερη σημασία στην προστασία του πληθυσμού. Η συνολική προσέγγιση που χρειάζεται αρκετές φορές λείπει.

Φερ’ ειπείν, στην Ελλάδα δεν υπάρχουν χάρτες εκκένωσης όπως προβλέπει η νομοθεσία του 2014, εκτός από ελάχιστες περιοχές στις οποίες έχουν γίνει ασκήσεις. Δεν χρησιμοποιούνται καν τα lege artis επιχειρησιακά μοντέλα που επιτρέπουν την καλύτερη εκτίμηση της διάδοσης του μετώπου μιας πυρκαγιάς σε πραγματικό χρόνο και με μεταβαλλόμενες συνθήκες. Υπάρχουν βεβαίως πολιτικοί που διαβεβαιώνουν βαρύγδουπα ότι έχουν χάρτες και ότι οι αρμόδιες περιφερειακές ή δημοτικές υπηρεσίες τους λειτουργούν στην εντέλεια, και προκλητικά δηλώνουν ότι αυτά δεν είναι επιστημονικά θέματα, αλλά διοικητικά. Δυστυχώς είναι ακριβώς αυτός ο στρουθοκαμηλισμός που οδηγεί σε τραγωδίες σαν αυτή που βιώσαμε.

Οπως έχει δείξει η διεθνής και εθνική εμπειρία με πυρκαγιές στη διεπιφάνεια κατοικημένων και δασικών περιοχών, προκειμένου η εκκένωση να ολοκληρώνεται πριν η πυρκαγιά φθάσει στην κατοικημένη περιοχή, η απόφαση πρέπει να λαμβάνεται εγκαίρως. Επίσης δείχνει πως τα σχέδια εκκένωσης πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τον χρόνο εκκένωσης, ως συνάρτηση των διαθέσιμων μέσων και της κίνησης στο εθνικό και δευτερεύον οδικό δίκτυο.

Τους ακριβείς χρόνους της πυρκαγιάς και άφιξης οχημάτων στο Μάτι, όπως και την αποτελεσματικότητα των μέτρων της πολιτικής προστασίας ή της αστυνομίας, αυτά θα τα αποκαλύψει η εισαγγελική έρευνα. Προς το παρόν, ας δεχθούμε ως υπόθεση εργασίας ότι η πυρκαγιά εξαπλώθηκε μέχρι τη λεωφόρο Μαραθώνος στο Μάτι σε περίπου 90 λεπτά, μετά την πρώτη εστία. Εδώ δεν ενδιαφέρει αν ήταν εμπρησμός ή όχι, υπάρχει μια ραγδαία εξελισσόμενη κατάσταση ανάγκης με έντονα καιρικά (όχι κλιματολογικά) φαινόμενα. Θα μπορούσε να γίνει αποτελεσματική οργανωμένη εκκένωση σε αυτό το διάστημα;

Ας εξετάσουμε τι μας διδάσκει η διεθνής εμπειρία, που με μεγάλη ευκολία επικαλούνται οι αρμόδιοι για να δικαιολογήσουν την απραξία τους, όσον αφορά τη μη λήψη απόφασης για την εκκένωση. Η έγκαιρη ενημέρωση των πολιτών για μια επικείμενη ή εξελισσόμενη καταστροφή είναι αποδεδειγμένα μέτρο που σώζει ζωές. Είναι αμέτρητες και συχνά εντυπωσιακές οι επίσημες και ανέκδοτες αναφορές περιστατικών που η ενημέρωση των πολιτών πριν από την καταστροφή ήταν καταλυτική.

Για παράδειγμα, στο Μπάντα Ατσε της Ινδονησίας το 2004, το μεγατσουνάμι που προκλήθηκε από σεισμό μεγέθους 9,2 Ρίχτερ διείσδυσε περίπου 5 χλμ. στο εσωτερικό και σκότωσε περίπου το 90% των κατοίκων στην πλημμυρισμένη περιοχή. Οι κάτοικοι δεν είχαν καμία προειδοποίηση και καμία προετοιμασία. Στην Ιαπωνία το 2011, το παλιρροϊκό κύμα που προκλήθηκε από σεισμό 9 Ρίχτερ διείσδυσε περίπου τις ίδιες αποστάσεις, αλλά σκοτώθηκε περίπου το 10% των κατοίκων στις πλημμυρισμένες περιοχές, επειδή υπήρξε έγκαιρη προειδοποίηση, Φυσικά είχε προϋπάρξει προετοιμασία με χάρτες που έδειχναν τις περιοχές υψηλού κινδύνου και οδούς διαφυγής.

Και στην Ιαπωνία και στο Μπάντα Ατσε, το μέτωπο της πλημμύρας έφτασε στα πρώτα σπίτια σε λιγότερο από 45 λεπτά από την έναρξη του σεισμού. Προφανώς τα περίπου 40 λεπτά που είχαν στη διάθεσή τους στην Ιαπωνία επέτρεψαν την εκκένωση σε εκατοντάδες χιλιάδες. Μάλιστα, σε περιοχές στην Ιαπωνία που η τοπική πολιτική προστασία δεν περίμενε καν την επίσημη εντολή εκκένωσης (που ήλθε μετά περίπου 5 λεπτά από την έναρξη του σεισμού), αλλά διέταξε την εκκένωση μετά περίπου 30 δευτερόλεπτα από την έναρξη του σεισμού, η θνησιμότητα ήταν μικρότερη. Ακόμη και τα επιπλέον 4,5 λεπτά βοήθησαν να σωθούν άνθρωποι.

Οι πυρκαγιές βέβαια δημιουργούν διαφορετικές συνθήκες διαφυγής από τις πλημμύρες, αλλά τα επιχειρήματα για τη λήψη απόφασης εκκένωσης είναι τα ίδια, γιατί ο χρόνος είναι περιορισμένος. Αναρωτιέται κανείς, αν δεν συνέτρεχαν οι συνθήκες στο Μάτι για εντολή άμεσης εκκένωσης, τότε πότε συντρέχουν; Μια πυρκαγιά μπορεί να απειλήσει σε ελάχιστο χρόνο μια πυκνοκατοικημένη ημιδασική περιοχή με άναρχη δόμηση, με πυκνή βλάστηση και εύφλεκτα δένδρα. Οι άνεμοι είναι ισχυροί και ένα μεγάλο μέρος των πυροσβεστικών πόρων της Αττικής βρίσκεται –κατ’ ελάχιστο– περίπου 70 χλμ. μακριά. Δεν θα ήταν πιο λογικό να είχε ξεκινήσει άμεση εκκένωση, ώστε όλοι οι κάτοικοι να έχουν ίδιες πιθανότητες να σωθούν με αυτούς που ξεκίνησαν σχεδόν αμέσως, επειδή έτυχε να πληροφορηθούν πιο γρήγορα για τη φωτιά;

Η απόφαση εκκένωσης σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης ανακοινώνεται σχεδόν παντού στον κόσμο δημόσια από έναν αρμόδιο αξιωματούχο που όλοι αναγνωρίζουν, συνήθως υπουργό, περιφερειάρχη ή δήμαρχο. Η ενημέρωση μέσω μηνυμάτων SMS σε πολίτες με βάση τη θέση στην οποία βρίσκονται έχει επίσης αποδειχθεί διεθνώς ιδιαίτερα αποτελεσματική. Πρώτον, όταν τα δίκτυα κινητής τηλεφωνίας υπερφορτώνονται και κορέννυνται έπειτα από μια καταστροφή, η υπηρεσία γραπτών μηνυμάτων παραμένει ενεργή πολύ περισσότερο από την υπηρεσία ομιλίας ή δεδομένων. Δεύτερον, τα γραπτά μηνύματα παραμένουν στη συσκευή του παραλήπτη και μπορούν να διαβαστούν ετεροχρονισμένα. Τρίτον, μπορούν να συμπεριληφθούν στα μηνύματα σύνδεσμοι (URLs) ώστε ο παραλήπτης να μπορέσει να έχει περισσότερες πληροφορίες, μόλις έχει καλύτερη πρόσβαση στο δίκτυο. Στην Ελλάδα, οι όποιες φειδωλές προσπάθειες ανάπτυξης τέτοιων συστημάτων έχουν όλες σταματήσει με το περίεργο (σε αυτές τις συνθήκες) επιχείρημα προστασίας των προσωπικών δεδομένων. Ακόμη και χωρίς επίσημη ανακοίνωση εκκένωσης, το σύστημα αυτό θα είχε επιτρέψει να έχουν όλοι ίδιες ευκαιρίες για να σωθούν.

Το μεγατσουνάμι της Λισσαβώνας άλλαξε την ευρωπαϊκή σκέψη. Ο Ρουσό, με επιστολή του στον Βολταίρο, απαντά ότι ο Θεός δεν έχτισε ψηλά σπίτια που δεν άντεχαν στον σεισμό, και ότι πολλοί θα είχαν σωθεί, αν η περιοχή είχε εκκενωθεί εγκαίρως. Αναλύει με μαεστρία πως ο Θεός δεν ευθύνεται για θανάτους σε φυσικές καταστροφές και ότι το κυνήγι μαγισσών δεν αποδίδει. Απο την προϊστορία, η Ελλάδα έχει βιώσει εκατοντάδες μεγάλες καταστροφές που υπολογίζεται ότι έχουν σκοτώσει τουλάχιστον εκατοντάδες χιλιάδες. Μας αξίζουν καλύτερες υπηρεσίες και λιγότερες δικαιολογίες. Ελπίζω η εκατόμβη στο Μάτι να μας κάνει να γυρίσουμε σελίδα στην προετοιμασία και αντιμετώπιση κρίσεων, όπως πολλοί άλλοι Ευρωπαίοι έκαναν το 1755.

Πριν τελειώσει αυτό το καλοκαίρι, οι δήμοι πρέπει να βεβαιωθούν ότι έχουν χάρτες επικινδυνότητας και σχέδια εκκένωσης. Επίσης, σε ημιδασικές περιοχές με άναρχη δόμηση μας χρειάζονται άμεσα επικαιροποιημένα σχέδια διαφυγής για έκτακτες ανάγκες. Φυσικά, αμέσως μετά το καλοκαίρι πρέπει να σταθμίσει η πολιτεία από τη μια πλευρά το κοινωνικό κόστος κατεδάφισης των αυθαιρέτων κατασκευών σε περιοχές υψηλού κινδύνου και από την άλλη τις πιθανές απώλειες ζωών, σε περίπτωση καταστροφών. Τα αυθαίρετα στοιχίζουν σε όλους μας και έχουν πολλές παράπλευρες απώλειες, όπως άλλωστε η κακή διαχείριση κρίσεων.

* Ο κ. Κώστας Συνολάκης είναι ακαδημαϊκός και καθηγητής Φυσικών Καταστροφών στο Πολυτεχνείο Κρήτης.