Αντικαπιταλιστική πολιτική στην εποχή του COVID-19 (Β’ μέρος) του David Harvey*

Αντικαπιταλιστική πολιτική στην εποχή του COVID-19 (Β’ μέρος) του David Harvey*

 KOMMON

Επιμέλεια - μετάφραση Πένυ Γαλάνη και Ηλέκτρα Καλαϊτζοπούλου, υποψήφιες διδάκτορες στη Βιολογία

Στην προσπάθεια ερμηνείας, κατανόησης και ανάλυσης της καθημερινής ροής ειδήσεων, τείνω να τοποθετώ ό,τι συμβαίνει στο φόντο δύο διακριτών αλλά διασταυρούμενων μοντέλων της λειτουργίας του καπιταλισμού. Το πρώτο επίπεδο είναι η χαρτογράφηση των εσωτερικών αντιφάσεων της κυκλοφορίας και της συσσώρευσης του κεφαλαίου ως χρηματικές ροές σε αναζήτηση κέρδους μέσω των διαφορετικών «στιγμών» (όπως τις αποκαλεί ο Μαρξ), παραγωγής, ρευστοποίησης (κατανάλωσης), διανομής και επανεπένδυσης. Αυτό είναι ένα μοντέλο της καπιταλιστικής οικονομίας ως δίνη μιας ατελείωτης επέκτασης και ανάπτυξης. Γίνεται αρκετά περίπλοκο καθώς αναπτύσσεται, για παράδειγμα, υπό το πρίσμα των γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων, των άνισων γεωγραφικών επεκτάσεων, των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, των κρατικών πολιτικών, των τεχνολογικών αναδιαρθρώσεων και του συνεχώς μεταβαλλόμενου δικτύου κατακερματισμού των εργασιακών και κοινωνικών σχέσεων.

Θεωρώ, ωστόσο, ότι το μοντέλο αυτό εντάσσεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κοινωνικής αναπαραγωγής (σε νοικοκυριά και κοινότητες), σε μια συνεχιζόμενη και εξελισσόμενη μεταβολική σχέση με τη φύση (συμπεριλαμβανομένης της «δεύτερης φύσης» της αστικοποίησης και του δομημένου περιβάλλοντος) και κάθε είδους πολιτισμικούς, επιστημονικούς (βασισμένους στη γνώση), θρησκευτικούς και ενδεχόμενους κοινωνικούς σχηματισμούς που οι άνθρωποι δημιουργούν στο χώρο και το χρόνο. Αυτές οι τελευταίες «στιγμές» ενσωματώνουν την ενεργή έκφραση των ανθρώπινων αναγκών και επιθυμιών, τη λαχτάρα για γνώση και νόημα και την εξελισσόμενη αναζήτηση για ολοκλήρωση κόντρα σε ένα φόντο μεταβαλλόμενων θεσμικών ρυθμίσεων, πολιτικών αμφισβητήσεων, ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, απωλειών, ήττας, απογοήτευσης και αποξένωσης, που αναπτύχθηκαν σε έναν κόσμο με έντονη γεωγραφική, πολιτιστική, κοινωνική και πολιτική ποικιλομορφία. Αυτό το δεύτερο μοντέλο αποτελεί, ως έχει, την αντίληψή μου για τον παγκόσμιο καπιταλισμό ως διακριτό κοινωνικό σχηματισμό, ενώ το πρώτο αφορά τις αντιφάσεις εντός του οικονομικού μηχανισμού που τροφοδοτεί αυτή την κοινωνική διαμόρφωση κατά μήκος ορισμένων οδών της ιστορικής και γεωγραφικής του εξέλιξης. (Από την Εισαγωγή).

Δεύτερο Μέρος

Η κατάρρευση των εισοδηματικών πολιτικών του 2007-008

Οι οικονομικές επιπτώσεις τώρα οδεύουν εκτός ελέγχου τόσο εντός της Κίνας όσο και πέραν αυτής. Οι δυσλειτουργίες που δημιουργούνται στις αλυσίδες παραγωγής αξίας των εταιρειών και σε συγκεκριμένους τομείς αποδείχθηκαν πιο συστημικές και ουσιώδεις από ό,τι θεωρούταν αρχικά.

Η μακροπρόθεσμη επίδραση μπορεί να αφορά τον περιορισμό ή η διαφοροποίηση των αλυσίδων εφοδιασμού, ενώ παράλληλα στρεφόμαστε σε μορφές παραγωγής με μικρότερη απαίτηση εργασίας (με τεράστιες επιπτώσεις στην απασχόληση) και μεγαλύτερη εξάρτηση από τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης.

Η διακοπή των αλυσίδων παραγωγής συνεπάγεται την απόλυση ή την απομάκρυνση των εργαζομένων, γεγονός που με τη σειρά του μειώνει την τελική ζήτηση, ενώσω η ζήτηση πρώτων υλών μειώνει την παραγωγική κατανάλωση.

Αυτές οι επιπτώσεις από την πλευρά της ζήτησης θα έχουν αυτοδικαίως παράξει, τουλάχιστον, μια ήπια ύφεση.

Αλλά οι μεγαλύτερες αδυναμίες εντοπίζονταν αλλού.

Τα εισοδηματικά μοντέλα που προωθήθηκαν μετά το 2007-8 έχουν καταρρεύσει με καταστροφικές συνέπειες. Αυτά τα μοντέλα βασίστηκαν στη μείωση του χρόνου κατανάλωσης όσο το δυνατόν πλησιέστερα στο μηδέν. Η πλημμύρα των επενδύσεων σε τέτοιες μορφές καταναλωτισμού αφορούσε τη μέγιστη απορρόφηση των εκθετικά αυξανόμενων όγκων κεφαλαίων σε μορφές καταναλωτισμού που είχαν τον συντομότερο δυνατό κύκλο εργασιών. Ο διεθνής τουρισμός ήταν εμβληματικός. Οι διεθνείς τουριστικές επισκέψεις αυξήθηκαν από 800 εκατομμύρια σε 1,4 δισεκατομμύρια μεταξύ 2010 και 2018. Αυτή η μορφή στιγμιαίου καταναλωτισμού απαιτούσε τεράστιες επενδύσεις υποδομών σε αεροδρόμια και αεροπορικές εταιρείες, ξενοδοχεία και εστιατόρια, θεματικά πάρκα και πολιτιστικές εκδηλώσεις κλπ. Αυτή η όψη συσσώρευσης κεφαλαίου είναι τώρα νεκρή: οι αεροπορικές εταιρείες βρίσκονται κοντά στην πτώχευση, τα ξενοδοχεία είναι άδεια και η μαζική ανεργία στις βιομηχανίες φιλοξενίας είναι επικείμενη. Το φαγητό έξω δεν φαντάζει ως καλή ιδέα και εστιατόρια και μπαρ έχουν κλείσει σε πολλά μέρη. Ακόμη και η εξαγωγή μοιάζει ριψοκίνδυνη. Ο τεράστιος στρατός των εργαζομένων στην gig οικονομία (στμ μια οικονομία gig είναι ένα σύστημα ελεύθερης αγοράς στο οποίο οι προσωρινές θέσεις είναι κοινές και συνάπτονται συμβάσεις με ανεξάρτητους εργαζόμενους για βραχυπρόθεσμες υποχρεώσεις) ή σε άλλες μορφές επισφαλούς εργασίας καταργείται χωρίς ορατά μέσα υποστήριξης. Εκδηλώσεις όπως πολιτιστικά φεστιβάλ, τουρνουά ποδοσφαίρου και μπάσκετ, συναυλίες, επιχειρηματικά και επαγγελματικά συμπόσια, ακόμη και πολιτικές συγκεντρώσεις γύρω από τις εκλογές ακυρώνονται. Αυτές οι μορφές βιωματικού καταναλωτισμού που βασίζονται σε εκδηλώσεις έχουν καταργηθεί. Τα έσοδα των τοπικών κυβερνήσεων έχουν δεσμευτεί. Τα πανεπιστήμια και τα σχολεία κλείνουν. Ένα μεγάλο μέρος του μοντέλου αιχμής του σύγχρονου καπιταλιστικού καταναλωτισμού είναι ανενεργό υπό τις παρούσες συνθήκες. Η κίνηση προς αυτό που περιγράφει ο Andre Gorz ως "αντισταθμιστικός καταναλωτισμός" (στον οποίο οι αποξενωμένοι εργάτες υποτίθεται ότι ανακτούν τα πνεύματά τους μέσω πακέτων διακοπών σε μια τροπική παραλία) αμβλύνθηκε.

Αλλά οι σύγχρονες καπιταλιστικές οικονομίες είναι κατά εβδομήντα ή και ογδόντα τοις εκατό καθοδηγούμενες από τον καταναλωτισμό. Η εμπιστοσύνη και το συναίσθημα των καταναλωτών έχουν καταστεί τα τελευταία σαράντα χρόνια το κλειδί για την κινητοποίηση της αποτελεσματικής ζήτησης και το κεφάλαιο γίνεται όλο και περισσότερο εξαρτώμενο από τη ζήτηση και τις ανάγκες. Αυτή η πηγή οικονομικής ενέργειας δεν ήταν αντικείμενο άγριων διακυμάνσεων (με λίγες εξαιρέσεις όπως η Ισλανδική ηφαιστειακή έκρηξη που εμπόδιζε τις διατλαντικές πτήσεις για μερικές εβδομάδες). Αλλά ο COVID-19 δεν θεμελιώνει μια άγρια διακύμανση αλλά μια ισχυρή συντριβή στην καρδιά της μορφής του καταναλωτισμού που κυριαρχεί στις πιο πλούσιες χώρες. Η σπειροειδής μορφή της ατελείωτης συσσώρευσης κεφαλαίου καταρρέει προς τα μέσα από ένα μέρος του κόσμου σε άλλο. Το μόνο πράγμα που μπορεί να το σώζει είναι ένας κυβερνητικά χρηματοδοτούμενος και εμπνευσμένος μαζικός καταναλωτισμός από το τίποτα.

Αυτό θα απαιτήσει εθνικοποίηση ολόκληρης της οικονομίας, των ΗΠΑ για παράδειγμα, χωρίς να την ονομάζουμε σοσιαλισμό.

Οι ταξικές και κοινωνικές επιδράσεις μας λένε μια διαφορετική ιστορία

Υπάρχει ένας βολικός μύθος ότι οι μολυσματικές ασθένειες δεν αναγνωρίζουν τάξεις ή άλλα κοινωνικά εμπόδια και σύνορα. Όπως και σε άλλες παρόμοιες εκφράσεις εμπεριέχεται κάποια αλήθεια σε αυτό. Στις επιδημίες χολέρας του δέκατου ένατου αιώνα, η υπέρβαση των ταξικών φραγμών ήταν αρκετά δραματική ώστε να γεννήσει μια δημόσια υγιεινή και ένα υγειονομικό κίνημα, το οποίο έγινε επαγγελματικό και διήρκεσε μέχρι σήμερα. Το αν αυτό το κίνημα είχε σχεδιαστεί για να προστατεύει τους πάντες ή μόνο τις ανώτερες τάξεις δεν ήταν πάντα σαφές.

Όμως σήμερα οι ταξικές και κοινωνικές επιδράσεις και συγκρούσεις μας λένε μια διαφορετική ιστορία. Οι οικονομικές και κοινωνικές συγκρούσεις φιλτράρονται μέσω "συνήθων" διακρίσεων που είναι παντού καταφανείς. Αρχικά, το εργατικό δυναμικό που αναμένεται να φροντίσει τους αυξανόμενους αριθμούς των ασθενών είναι κατά κανόνα ιδιαίτερα προσανατολισμένο ως προς το φύλο, τη φυλή και την εθνικότητα στα περισσότερα μέρη του κόσμου. Αντικατοπτρίζει την ταξικότητα του εργατικού δυναμικού που συναντάμε, για παράδειγμα, στα αεροδρόμια και σε άλλους τομείς υλικοτεχνικής υποστήριξης. Αυτή η "νέα εργατική τάξη" βρίσκεται στο προσκήνιο και φέρει το βάρος είτε του εργατικού δυναμικού που κινδυνεύει περισσότερο να προσβληθεί από τον ιό μέσω της εργασίας του είτε να απολυθεί χωρίς πόρους λόγω της οικονομικής υποχώρησης που επιβάλλεται από τον ιό.

Υπάρχει, για παράδειγμα, το ερώτημα ποιος μπορεί να εργαστεί από το σπίτι και ποιος όχι. Αυτό οξύνει το κοινωνικό χάσμα καθώς και το ερώτημα του ποιος μπορεί να αντέξει οικονομικά την απομόνωση ή την καραντίνα (με ή χωρίς αμοιβή) σε περίπτωση επαφής ή μόλυνσης.

Όπως έμαθα να αποκαλώ ταξικούς τους σεισμούς της Νικαράγουας (1973) και της Πόλης του Μεξικού (1985), έτσι και η πρόοδος του COVID-19 παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά μιας πανδημίας τάξης, φύλου και φυλής.

Ενώ οι προσπάθειες εφησυχασμού κρύβονται βολικά στη ρητορική ότι «είμαστε όλοι μαζί σε αυτό», οι πρακτικές, ιδιαίτερα από πλευράς των κυβερνήσεων, καταδεικνύουν πιο απειλητικά κίνητρα. Η σύγχρονη εργατική τάξη στις Ηνωμένες Πολιτείες [που αποτελείται κυρίως από αφροαμερικάνους, latinx (στμ νεολογισμός απαλλαγμένος από το φύλο, αντί του Latino ή Latina) και μισθωτές γυναίκες] βρίσκεται αντιμέτωπη με την άσχημη επιλογή μόλυνσης στο όνομα της φροντίδας και λειτουργίας καταστημάτων παροχής αγαθών (π.χ. παντοπωλεία) ή της ανεργίας χωρίς παροχές (όπως η επαρκής υγειονομική περίθαλψη). Το μισθωτό προσωπικό (όπως και εγώ) εργάζεται από το σπίτι και αντλεί την αμοιβή του όπως και πριν, ενώ οι διευθύνοντες σύμβουλοι πετούν με ιδιωτικά τζετ και ελικόπτερα. Οι εργαζόμενοι στα περισσότερα μέρη του κόσμου έχουν εκπαιδευτεί για μεγάλο χρονικό διάστημα να συμπεριφέρονται ως καλά νεοφιλελεύθερα υποκείμενα (που σημαίνει ότι κατηγορούν τον εαυτό τους ή το Θεό εάν κάτι πάει στραβά, αλλά ποτέ δεν τολμούν να αμφισβητήσουν τον καπιταλισμό). Αλλά ακόμη και τα καλά νεοφιλελεύθερα υποκείμενα μπορούν να δουν ότι κάτι πάει λάθος στον τρόπο με τον οποίο ανταποκρίνεται αυτή η πανδημία.

Το μεγάλο ερώτημα είναι: για πόσο θα συνεχιστεί αυτό;

Θα μπορούσε να διαρκέσει περισσότερο από ένα χρόνο.

Όσο περισσότερο θα συνεχίζεται τόσο μεγαλύτερη θα είναι η υποτίμηση γενικά, συμπεριλαμβανομένης αυτής του εργατικού δυναμικού. Τα επίπεδα ανεργίας θα ανέλθουν σε επίπεδα σχεδόν συγκρίσιμα με τη δεκαετία του 1930, ελλείψει μαζικών κρατικών παρεμβάσεων που θα πρέπει να αντιτίθενται στους καρπούς του νεοφιλελευθερισμού.

Δεν είναι όλα άσχημα, οι κύκνοι επέστρεψαν στα κανάλια της Βενετίας.

Οι άμεσες συνέπειες για την οικονομία και την καθημερινή κοινωνική ζωή είναι πολλαπλές.

Αλλά δεν είναι όλες άσχημες.

Στο βαθμό που ο σύγχρονος καταναλωτισμός γινόταν υπερβολικός, θα προσέγγιζε αυτό που ο Μαρξ χαρακτήριζε ως "υπερκαταναλωτισμός και παράλογη κατανάλωση». Υπερκαταναλωτισμός και παράλογη κατανάλωση που υποδηλώνουν τη στροφή προς το τερατώδες και το αλλόκοτο, στην κατάρρευση" ολόκληρου του συστήματος.

Το θράσος αυτής της υπερκατανάλωσης έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος.

Η ακύρωση των αεροπορικών πτήσεων και ο ριζοσπαστικός περιορισμός των μεταφορών και των μετακινήσεων έχει θετικές συνέπειες όσον αφορά τις εκπομπές καυσαερίων. Η ποιότητα του αέρα στη Γιουχάν και σε πολλές πόλεις των ΗΠΑ βελτιώθηκε κατά πολύ. Οι οικοτουριστικές περιοχές θα έχουν το χρόνο να ανακάμψουν. Οι κύκνοι επέστρεψαν στα κανάλια της Βενετίας. Στο βαθμό που η απερίσκεπτη και παράλογη υπερκατανάλωση περιοριστούν, θα μπορούσαν να υπάρξουν κάποια μακροπρόθεσμα οφέλη. Η μείωση των θανάτων στο όρος Έβερεστ θα ήταν ένα καλό πράγμα.

Και ενώ κανείς δεν το λέει φωναχτά, η δημογραφική προτίμηση του ιού μπορεί να καταλήξει να επηρεάσει τις ηλικιακές πυραμίδες, με μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στο βάρος της κοινωνικής ασφάλισης και το μέλλον της «βιομηχανίας φροντίδας». Οι ρυθμοί της καθημερινής ζωής θα επιβραδυνθούν και αυτό για κάποιους ανθρώπους θα είναι ευλογία. Οι προτεινόμενοι κανόνες κοινωνικής απομάκρυνσης θα μπορούσαν, αν η κατάσταση έκτακτης ανάγκης συνεχιστεί αρκετά, να οδηγήσει σε πολιτιστικές αλλαγές.

Η μόνη μορφή καταναλωτισμού που θα ωφεληθεί σχεδόν σίγουρα είναι αυτό που ονομάζω «οικονομία Netflix», η οποία τροφοδοτεί ούτως ή άλλως τους θεατές.

Από οικονομικής απόψεως, οι απαντήσεις έχουν εξαρτηθεί από τον τρόπο εξόδου από τη συντριβή του 2007-8. Αυτός ο τρόπος εξόδου επέφερε μια υπερβολικά χαλαρή νομισματική πολιτική σε συνδυασμό με τη διάσωση των τραπεζών, συνοδευόμενη από μια δραματική αύξηση στην παραγωγική κατανάλωση από τη μαζική επέκταση των επενδύσεων σε υποδομές στην Κίνα. Το τελευταίο δεν μπορεί να επαναληφθεί στην απαιτούμενη κλίμακα.

Τα πακέτα διάσωσης του 2008 στόχευαν τις τράπεζες, αλλά συνεπάγονταν και την de facto εθνικοποίηση της General Motors. Είναι ίσως σημαντικό ότι, ενόψει της δυσαρέσκειας των εργαζομένων και της κατάρρευσης της ζήτησης στην αγορά, οι τρεις μεγάλες εταιρείες αυτοκινήτων του Ντιτρόιτ κλείνουν, τουλάχιστον προσωρινά. Εάν η Κίνα δεν μπορέσει να επαναλάβει τον ρόλο που είχε το 2007-8, τότε το βάρος της εξόδου από την τρέχουσα οικονομική κρίση μετατοπίζεται τώρα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Και εδώ είναι η απόλυτη ειρωνεία: οι μόνες πολιτικές που θα λειτουργήσουν, τόσο από οικονομική όσο και από πολιτική άποψη, είναι πολύ πιο σοσιαλιστικές από οτιδήποτε θα πρότεινε ο Μπέρνι Σάντερς και αυτά τα προγράμματα διάσωσης θα πρέπει να υλοποιηθούν υπό την αιγίδα του Ντόναλντ Τραμπ, πιθανότατα υπό το πρόσχημα του Κάνουμε την Αμερική Σπουδαία Ξανά.

Όλοι αυτοί οι Ρεπουμπλικάνοι που τόσο σπλαχνικά αντιτάχτηκαν στη διάσωση του 2008 θα πρέπει είτε να προβούν σε μια εξευτελιστική παραδοχή της ήττας τους ή να κατηγορούν τον Ντόναλντ Τραμπ. Ο δε τελευταίος, εάν είναι έξυπνος, θα ακυρώσει τις εκλογές λόγω έκτακτης ανάγκης και θα ανακηρύξει την αρχή μιας απολυταρχικής προεδρίας για να σώσει το κεφάλαιο και τον κόσμο από «τις ταραχές και την επανάσταση».

* Ο David Harvey είναι διακεκριμένος μαρξιστής, καθηγητής ανθρωπολογίας και γεωγραφίας στο ερευνητικό κέντρο αποφοίτων του πανεπιστημίου της Πόλης της Νέας Υόρκης και μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας.