Αναρτούμε άρθρο του Τέλη Τύμπα από την Εποχή
Ι. Την εβδομάδα που πέρασε το Υπουργείο Ενέργειας, Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) έδωσε στη δημοσιότητα τις διατάξεις νομοσχεδίου για το Πρόγραμμα ΗΛΙΟΣ, το οποίο έχει ως διακηρυγμένο στόχο την προώθηση της μαζικής εγκατάστασης ‘σταθμών παραγωγής ηλιακής ενέργειας’ στην Ελλάδα, με σκοπό την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος που θα εξάγεται βορειότερα, σε χώρες όπως η Γερμανία.
Το Project HELIOS αναφερόταν ρητά σε ειδικό άρθρο (13) του κειμένου-οδηγού του δεύτερου γύρου του μνημονίου, του Euro Summit Statement, που συνυπέγραψε η ελληνική κυβέρνηση στις 26-10-2011. Πρόκειται για κολοσσιαίο πρόγραμμα, το οποίο θα δεσμεύσει για δεκαετίες την ελληνική κοινωνία σε ένα συγκεκριμένο τεχνολογικό προσανατολισμό, ο οποίος θα στηρίζει την αναπαραγωγή σε διευρυμένη μορφή της κοινωνικής ηγεμονίας αυτού μας έχει φέρει στη σημερινή κατάσταση: την Ελλάδα του κεφαλαίου της εργολαβίας.
To νομοσχέδιο διευκολύνει τις επιδιώξεις της ιδιωτικής κερδοφορίας του ελληνικού κεφαλαίου όπως αυτό ελέγχεται από το μεγάλο κεφάλαιο του χώρου των κατασκευών. Ευνοεί ταυτόχρονα τις επιδιώξεις του ευρωπαϊκού κεφαλαίου που συσσωρεύεται στη βιομηχανία παραγωγής της τεχνολογίας των βιομηχανικών σταθμών παραγωγής ηλιακής και αιολικής ενέργειας. Δεν πρόκειται, όπως θα δούμε, για πρόγραμμα που ενδιαφέρεται για το περιβάλλον, που θα οδηγήσει, μεταξύ άλλων, στην αντικατάσταση της τεχνολογίας της πυρηνικής ενέργειας από τεχνολογίες κάποιας ανανεώσιμης ενέργειας. Αντίθετα, θα διευρύνει τον καθορισμό των όποιων διεθνικών ροών ηλεκτρικής ενέργειας από το μεγαλύτερο διεθνώς ενεργειακό κεφάλαιο, αυτό της πυρηνικής ενέργειας.
Η κατάθεση του νομοσχεδίου για το ΗΛΙΟΣ στη Βουλή σηματοδοτεί μια επικίνδυνη κλιμάκωση στην προσπάθεια του κεφαλαίου να αξιοποιήσει τη μεγάλη αγωνία των πολιτών για την δραματική υποβάθμιση του περιβάλλοντος για να αναβαθμίσει ακόμη περισσότερο την κοινωνική του ηγεμονία, με αποτέλεσμα να υποβαθμίσει τελικά ακόμη περισσότερο το περιβάλλον.
Το μέγεθος του εγχειρήματος φαίνεται από αυτά που αναφερόταν στο σχετικό άρθρο του Euro Summit Statement. Το άρθρο αυτό δέσμευε την Ελλάδα σε μια οφειλή μέχρι και 15 δισεκατομμυρίων ευρώ από τα προσδοκώμενα έσοδα του HELIOS. Που σημαίνει ότι τα κεφάλαια που θα κυκλοφορήσουν στο πλαίσιο του HELIOS μπορεί και να είναι πολύ μεγαλύτερα.
Δυστυχώς, η μεγάλη αυτή δέσμευση δεν προκάλεσε το ενδιαφέρον κριτικών κατά τα άλλα αναλύσεων του μνημονίου. Είναι γνωστό ότι το μαύρο κουτί της τεχνολογίας δεν ανοίγει εύκολα. Στην περίπτωση της τεχνολογίας του Project HELIOS η κριτική είναι επιπρόσθετα δύσκολη, καθώς δεν έχουμε να αντιπαρέλθουμε μόνο την επικρατούσα τεχνοκρατική υπόθεση περί ουδετερότητας της τεχνολογίας. Η τεχνολογία του Project HELIOS προωθείται με το θετικότερο πρόσημο, ως δεδομένα φιλική στο περιβάλλον. Υπό συνθήκες ακραίας κρίσης προωθείται επιπλέον και ως ιδεώδης για την οικονομία, την ανάπτυξη, τη δημιουργία θέσεων εργασίας, την αξιοποίηση δημόσιας γης κ.ο.κ. Η συγκυρία δε θα μπορούσε να είναι ευνοϊκότερη για την προώθηση του Project HELIOS, το οποίο είναι ταυτόχρονα καθοριστικό παράγωγο αλλά και κορυφαίος τροφοδότης της διαδικασίας συμπαραγωγής κρίσης και μνημονίου.
ΙΙ.
Στο HELIOS-ΗΛΙΟΣ συναντούνται αρμονικά δύο ιστορίες. Από τη μια πλευρά, στο εθνικό επίπεδο, κλιμακώνεται αυτό που προετοιμάστηκε με προγράμματα που απαξίωναν την ελληνική γη, ευνοώντας το μετασχηματισμό ακόμη και των παραγωγικότερων για τη γεωργία και την κτηνοτροφία εδαφών σε περιοχές για εγκατάσταση φωτοβολταϊκών. Με τη διαμεσολάβηση των τραπεζών που θα δάνειζαν με το αζημίωτο για την εγκατάσταση των φωτοβολταϊκών, οι έλληνες γεωργοί και κτηνοτρόφοι (και όχι μόνο), θα μετατρέπονταν υποτίθεται σε εισοδηματίες. Το ιδεολόγημα που υποστήριζε και το νέο αυτό χρηματιστήριο ήταν ότι θα μπορούσες να πλουτίζεις χωρίς να εργάζεσαι, με την υποθήκευση απλά της γης σου. Οι σκηνές του συνωστισμού αγροτών για την κατάθεση της σχετικής αίτησης ήταν χαρακτηριστικές.
Η τεχνική κοινότητα της ΔΕΗ κρατούσε και κρατά αποστάσεις, προσπαθώντας να περιορίσει την έκθεσή της σε κάτι τεχνικά ανέφικτο: τη διοχέτευση της όποιας παραγωγής από (κατά νεοφιλελεύθερο τρόπο) άναρχα διεσπαρμένα φωτοβολταϊκά σε ένα δίκτυο που έχει σχεδιασθεί για κάτι τελείως αντίθετο, για μια ομοιόμορφη παραγωγή ηλεκτρισμού σε λίγες και μεγάλες εστίες, το οποίο θα αδυνατούσε να παρέχει και την πιο υποτυπώδη προσαρμογή στα απρόβλεπτα της παραγωγής από αυτά τα φωτοβολταϊκά. Και δεν είναι μόνο ότι η αλλαγή του δικτύου θα απαιτούσε μια τεράστια δημόσια επένδυση. Η μεταφορά ηλεκτρισμού σε μεγάλες αποστάσεις προϋποθέτει εγγενώς την ομοιόμορφη παραγωγή από συγκριτικά λίγες και μεγάλες εστίες. Ένα δίκτυο μεταφοράς που έχει σχεδιαστεί με βάση το φορδιστικό καθορισμό της κατανάλωσης από την παραγωγή είναι ασύμβατο με τις ανομοιομορφίες που εισάγει η διασπαρμένη παραγωγή, ειδικά αυτή από πηγή ενέργειας με απρόβλεπτα μεταβαλλόμενη ροή (ήλιος, αέρας).
Πολύ απλά, δεν υπήρχε και δεν θα μπορούσε να υπάρξει το δίκτυο για μια τέτοια παραγωγή ηλιακής ενέργειας. Ας μην υποτιμήσουμε όμως την δύναμη της ιδεολογίας που συσσωρεύουν τέτοιες πρωτοβουλίες. Η ιδεολογική απαξίωση της γης που απομακρύνει ακόμη περισσότερο την προοπτική της διάθεσής της σε μια συλλογική προσπάθεια για οικολογική γεωργία και κτηνοτροφία, προετοίμασε για αυτό που αποτυπώνεται στο νομοσχέδιο για το ΗΛΙΟΣ. Χωρίς, όπως θα δούμε, να υπάρχει και χωρίς να μπορεί να υπάρξει δίκτυο για τη μεταφορά του ηλεκτρικού ρεύματος από τους σταθμούς ηλεκτρικής ενέργειας του ΗΛΙΟΣ στη Γερμανία ή τις άλλες χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης, το κράτος προχωρά στη νομοθεσία για το ΗΛΙΟΣ.
Πολύ φυσιολογικά, το προτεινόμενο νομοσχέδιο είναι πολύ συγκεκριμένο ως προς τη διάσταση που έχει να κάνει με την συσσώρευση όσο περισσότερης δημόσιας γης γίνεται στην υπό σύσταση εταιρεία ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΗΛΙΟΣ Α.Ε. (PROJECT HELIOS S.A.), καθώς και με την διάθεσή της σε ‘εταιρείες-παραγωγούς’ εγκατάστασης και λειτουργίας σταθμών παραγωγής ηλεκτρισμού από ηλιακή ενέργεια. Αντίθετα, το νομοσχέδιο είναι αφηρημένο ως πως τον τρόπο με τον οποίο θα υπάρξει το διεθνές δίκτυο για την εξαγωγή του ρεύματος σε χώρες με τις οποίες δεν μοιραζόμαστε φυσικά σύνορα.[1]
ΙΙΙ.
Οι δύο διαδρομές εξαγωγής ρεύματος που έχουν αναφερθεί στον τύπο έχουν αποδειχθεί πολλαπλά προβληματικές. Αυτή με την υποθαλάσσια σύνδεση με την Ιταλία είναι προβληματική ως προς το ύψος του κεφαλαίου που θα εξασφαλίσει μια ασφαλή σύνδεση. Η άλλη, μέσω Βαλκανίων, έχει μικρότερο τεχνικό ρίσκο αλλά μεγαλύτερο πολιτικό.[2]
Το πρόβλημα όμως δεν είναι μόνο τα απρόβλεπτα μιας δύσκολης φυσικής γεωγραφίας (στην περίπτωση υποθαλάσσιας σύνδεσης) ή μιας δύσκολης γεωπολιτικής (στην περίπτωση ηπειρωτικής σύνδεσης). Στις διεθνικές διασυνδέσεις του εθνικών δικτύων των ευρωπαϊκών χωρών έχει αναπαραχθεί αυτό που προηγουμένως αναφέρθηκε σε σχέση με το εθνικό δίκτυο της Ελλάδας. Στο διευρωπαϊκό δίκτυο που προκύπτει από τις διασυνδέσεις αυτές αποτυπώνονται οι τρόποι παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας που επικρατούν στο εσωτερικό κάθε εθνικού δικτύου.
Το διεθνικό ευρωπαϊκό δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας είναι σε καθοριστικό βαθμό ένα άθροισμα εθνικών δικτύων που ενώνονται στα σύνορα, δεν δίνουν δηλαδή τον τόνο κάποιες διεθνικές ευρωπαϊκές γραμμές μεταφοράς. Οι όποιες διεθνικές γραμμές περιορίζονται στο εσωτερικό ζωνών συνεργασίας μεταξύ συγκεκριμένων χωρών, με τις διάφορες ζώνες να επικοινωνούν μεταξύ τους στα σύνορα τους, χωρίς να υπάρχει μια διεθνική γραμμή που να διατρέχει τις διάφορες ζώνες.[3]
Οι περιορισμοί αυτοί, η κατανόηση των οποίων είναι καθοριστική για την κατανόηση του τι τελικά μπορεί να είναι το HELIOS-ΗΛΙΟΣ, είναι συντριπτικοί στην περίπτωση των διεθνικών διασυνδέσεων του ελληνικού δικτύου μεταφοράς. Εδώ και τέσσερις δεκαετίες, το δίκτυο αυτό χρησιμοποιείται για να εισάγονται περιορισμένα αλλά κρίσιμης σημασίας ποσά ηλεκτρικής ενέργειας, κυρίως από χώρες με πλεόνασμα πυρηνικής ενέργειας με τις οποίες έχουμε άμεση γειτονία.[4]
Τα παραπάνω αποτυπώνονται στην αποκαλυπτική ειρωνεία μιας σύμπτωσης: η κυβερνητική ανακοίνωση της δημοσίευσης του νομοσχεδίου για διεθνικές αλλαγές μέσω HELIOS έγινε παράλληλα με την ανακοίνωση της απόφασης της κυβέρνησης να κλείσει «μέχρι νεωτέρας» τα ηλεκτρικά της σύνορα λόγω των απρόβλεπτων διαταράξεων που θα μπορούσαν να προέλθουν από την παρατεταμένη κακοκαιρία. Ας επισημάνουμε επίσης την ειρωνεία του να υποθέτει κάποιος την απρόσκοπτη ροή ενέργειας μέσω διεθνικών διασυνδέσεων τη στιγμή που καταρρέουν το ένα μετά το άλλο όλα τα σχέδια για διεθνικούς αγωγούς ενέργειας μέσω φυσικού αερίου.[5]
Γι αυτό και το νομοσχέδιο για το Πρόγραμμα ΗΛΙΟΣ δεν επενδύει παρά μόνο ρητορικά στην προοπτική εξαγωγής ηλεκτρικής ηλιακής ενέργειας από την Ελλάδα. Ο συντάκτης του νομοσχεδίου δεν ενδιαφέρεται για την αειφορεία αλλά για την εργολαβία, δεν ενδιαφέρεται για το περιβάλλον αλλά για το κεφάλαιο. Ενδιαφέρεται γι αυτά ακριβώς στα οποία επικεντρώνεται το νομοσχέδιο: σχεδόν τζάμπα ακίνητα και φθηνές και εύκολες άδειες για χτίσιμο, στην προκειμένη περίπτωση εγκαταστάσεων αυτού που το νομοσχέδιο αποκαλυπτικά αποκαλεί ‘σταθμούς’ παραγωγής ενέργειας. Ενδιαφέρεται δηλαδή για τη διευρυμένη αναπαραγωγή ενός τρόπου κεφαλαιοκρατικής παραγωγής που ηγεμονεύει κατά τις πρόσφατες δεκαετίες στη διαμόρφωση του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού.
Όσο για το κεφάλαιο, ιδωμένο και από την οπτική της διάστασης των διεθνικών του συνεργασιών, αυτό αναγνωρίζεται εκτιμώ στο νομοσχέδιο, καθώς σίγουρα ενδιαφέρεται για τις μαζικές εξαγωγές τεχνολογίας τέτοιων σταθμών παραγωγής ενέργειας στην Ελλάδα. Η εγκατάσταση των οποίων θα συνδυάζεται με τις όποιες διεθνικές ροές ηλεκτρικών φορτίων, οι οποίες θα υπερκαθορίζονται από το μεγαλύτερο συγκριτικά κεφάλαιο που εκπροσωπεί η εισαγόμενη πυρηνική ενέργεια και όχι το μικρότερο κεφάλαιο της εξαγόμενης ηλιακής και αιολικής ενέργειας των σταθμών αυτών. Αναπαράγοντας και στην περίπτωση αυτή με διευρυμένο τρόπο αυτό που αναφέραμε ότι λαμβάνει χώρα εδώ και τρεις δεκαετίες, την εισαγωγή δηλαδή κρίσιμων ποσοτήτων πυρηνικής ενέργειας στο ελληνικό ηλεκτρικό δίκτυο από το εξωτερικό.
Στη ρητορική περί εξαγωγών ηλεκτρικής ενέργειας μέσω μακρών γραμμών μεταφοράς του εσωτερικού και του εξωτερικού, από σταθμούς παραγωγής ηλιακής ενέργειας τύπου ΗΛΙΟΣ (και σταθμούς παραγωγής αιολικής ενέργειας που βασίζονται σε μεγάλης κλίμακας εισαγόμενες ανεμογεννήτριες που τοποθετούνται ήδη σε μακρές συστοιχίες αιολικών πάρκων με βάση άλλα νομοθετήματα των κυβερνήσεων του μνημονίου), λανθάνει το άνοιγμα ακόμη μεγαλύτερων διαδρόμων στην πυρηνική ενέργεια. Ως ενέργεια βάσης, η οποία θα καθίσταται απαραίτητη όταν δεν φυσά ή δεν έχει ήλιο (ή, πολύ απλά, όταν θα αποδεικνύεται ότι δεν μπορεί να συγκροτηθεί εθνικό δίκτυο με βάση της διάσπαρτη παραγωγή σταθμών ηλιακής και αιολικής ενέργειας).
IV.
Στο HELIOS-ΗΛΙΟΣ συμπυκνώνεται ο μηχανισμός συμπαραγωγής κρίσης και μνημονίου, στο πλαίσιο μιας σύγκλισης συμφερόντων μερίδων του ελληνικού και του ευρωπαϊκού κεφαλαίου. Αναφέρθηκα παραπάνω στο ελληνικό παρελθόν του προγράμματος. Αυτό έδεσε με το ευρωπαϊκό του παρελθόν, τη δεύτερη ιστορία του Project HELIOS. Το πρόγραμμα αυτό προωθούνταν εδώ και κάποια χρόνια από κύκλους του ευρωπαϊκού κεφαλαίου υπό την ονομασία Project DESERTEC. Το DESERTEC αναφερόταν σε μαζική εγκατάσταση σταθμών ηλιακής ενέργειας στη Βόρειο Αφρική, με σκοπό την παραγωγή ενέργειας που θα εξαγόταν στη Γερμανία και αλλού. Το ενδημικό πρόβλημα της απουσίας γραμμών μεταφοράς εμπόδιζε την ανάπτυξή του. Στο πλαίσιο της διαδικασίας συμπαραγωγής κρίσης και μνημονίου, προέκυψε φυσιολογικά η μεταφορά του προγράμματος στην Ελλάδα και η μετονομασία του σε HELIOS.[6]
Η ιδεολογία του DESERTEC έχει με τη σειρά της ένα βαθύ παρελθόν σε προηγούμενες σκοτεινές περιόδους κρίσης της Ευρώπης. Πολύ ενδεικτικό είναι εδώ το πρόγραμμα του ύστερου μεσοπολέμου ATLANTROPA, το οποίο ήθελε να μετατρέψει την Μεσόγειο της Βόρειας Αφρικής και της Νότιας Ευρώπης σε μια κολοσσιαία υδροηλεκτρική δεξαμενή για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος για την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη, με βάση γιγαντιαία φράγματα στο Γιβραλτάρ και αλλού. Το γερμανικής προέλευσης ATLANTROPA, προϊόν και αυτό μιας περιόδου ακραίας κρίσης, είχε μια αντιφατική σχέση με τις διάφορες μορφές αποικιοκρατίας και εθνικισμού. Πολύ χαρακτηριστικά, ο υπό διαμόρφωση ναζισμός ενδιαφερόταν γι αυτό εξαιτίας της αδιαμφισβήτητα τεχνοκρατικής του υπόστασης, ήταν όμως και επιφυλακτικός εξαιτίας της ερμηνείας της Ευρώπης ως υπερεθνικού μορφώματος που συνόδευε το ATLANTROPA.[7]
V.
Για να κατανοήσουμε τον τεχνικό και κοινωνικό προσανατολισμό του προγράμματος ΗΛΙΟΣ θα μπορούσαμε να το συγκρίνουμε με διατάξεις για την θέρμανση από τον ήλιο που βρίσκονται εδώ και δεκαετίες παντού γύρω μας. Για μια εισαγωγή, μπορούμε να αντιπαραβάλουμε το σταθμό ηλεκτρικής ενέργειας του ΗΛΙΟΣ με το ηλιόθερμο. Εδώ συμπυκνώνονται οι δύο αντιπαρατιθέμενες Ελλάδες. Σε αυτή του ΗΛΙΟΣ αναφερθήκαμε παραπάνω. Η άλλη είναι πολύ πιο κοντά σε αυτή του ηλιόθερμου, της διάταξης που χρησιμοποιείται μαζικά για θέρμανση χωρίς ούτε το ελάχιστο ηλεκτρικό δίκτυο, χωρίς δηλαδή ανταλλαγή ηλεκτρισμού-ενέργειας ως εμπόρευμα. Χωρίς υποστήριξη από το κράτος, με το κράτος συχνά ενάντιο, η Ελλάδα συναγωνιζόταν για δεκαετίες την Αυστρία για την πρώτη θέση παγκοσμίως στην εγκατάσταση ενός πολύχρωμου σύμπαντος ηλιόθερμων, πολλά από τα οποία κατασκευάζονταν στην Ελλάδα.[8]
Αυτό δείχνει ότι η κλίμακα μπορεί να προέλθει και από μια μυριάδα από κάτι σαν τα ηλιόθερμα, από ένα πλήθος από μικρές χρωματιστές κοινοτικές αιολικές διατάξεις για πότισμα και αφαλάτωση, για κάποιας μορφής ραδιόφωνο και υπολογιστή, για ένα ήπιας κίνησης δίτροχο ή και τετράτροχο όχημα, με συλλογική φροντίδα να αποθηκεύεται τοπικά αυτό που περισσεύει, για όταν έχει σκοτάδι ή άπνοια. Με τη δημόσια γη στη διάθεση μιας γεωργίας και κτηνοτροφίας χωρίς δηλητήρια, με ποιοτική εργασία για όλες και όλους. Ένας αειφόρος αλλά και πολύ αναπτυγμένος τεχνικά πολιτισμός, σε αντιδιαστολή με αυτόν της πρότασης του κεφαλαίου, όπως αυτή διατυπώνεται επιθετικά στο νομοσχέδιο για το Project HELIOS.
(Ανεπτυγμένη εκδοχή κειμένου που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Εποχή, αριθμός φύλλου 1095, 19-2-2012, σελίδα 22)
[1] Οι διατάξεις του νομοσχεδίου περιγράφουν αναλυτικά τον φορέα ανάπτυξης, προώθησης, εκτέλεσης και διαχείρισης του Πρόγραμμα ΗΛΙΟΣ. Πρόκειται για μια ανώνυμη εταιρεία νεοφιλελεύθερης κοπής με την επωνυμία ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΗΛΙΟΣ Α.Ε. (PROJECT HELIOS S.A.), η οποία θα «λειτουργεί χάριν του δημοσίου συμφέροντος, κατά τους κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας», επιτρέποντας έτσι την είσοδο ‘στρατηγικού επενδυτή’ που θα μπορούσε να αναλάβει περίπου τα πάντα. Η αντίφαση του παραπάνω αποσπάσματος δεν ενοχλεί τον συντάκτη του νομοσχεδίου. Η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία, όπως και κάθε ιδεολογία, είναι άλλωστε αυτό που επιχειρεί να καταστήσει τις αντιφάσεις αόρατες.
[2] Για δημοσιεύματα σχετικά με τις δύο υποψήφιες διαδρομές εξαγωγής ρεύματος προς τη Γερμανία, βλ., ενδεικτικά, http://www.econews.gr/2011/09/26/project-helios-germania/.
[3] Για τη σχέση εθνικού-διεθνικού στη διαμόρφωση των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας της Ευρώπης, βλ. Vincent Lagendijk, Electrifying Europe: The power of Europe in the construction of electricity networks, Aksant, The Netherlands, 2008.
[4] Η διαμόρφωση των διεθνών διασυνδέσεων του ελληνικού ενεργειακού δικτύου έχει μελετηθεί από ομάδα ελλήνων ιστορικών και κοινωνιολόγων της τεχνολογίας στο πλαίσιο του διεθνούς ερευνητικού προγράμματος του European Science Foundation EUROCRIT (www.eurocrit.eu).
[5] Για την ειρωνεία της απαγόρευσης των εξαγωγών ενέργειας την ίδια εβδομάδα που κατατέθηκε το HELIOS, βλέπε, ενδεικτικά, http://www.econews.gr/2012/02/15/apagorefsi-exagwgwn-energeias/.
[6] Για τη μετάβαση από το DESERTEC στο HELIOS, βλ. Kalr-Erik Stromsa, ‘Greek PV-power for Germany plan 'more realistic than Desertec', Recharge, October 7, 2011, http://www.rechargenews.com/business_area/politics/article282667.ece.
[7] Η ιστορία του ATLANTROPA περιγράφεται, μεταξύ άλλων, στο Alexander Gall, ‘Atlantropa: A Technological Vision of a United Europe’, στο Networking Europe: Transnational Infrastructures and the Shaping of Europe, 1850-200, Erik Van der Vleuten και Arne Kaijser (επιμέλεια), Science History Publications, Sagamore Beach, USA, σελίδες 99-128.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου