Μια δωρεά στον Νιάρχο

Πριν λίγες μέρες άνοιξε τις πόρτες του για το κοινό το νέο «Κέντρο Πολιτισμού» στο Φάληρο. Πριν λίγες μέρες επίσης, η Περιφέρεια Αττικής αποφάσισε να δαπανήσει 150 εκατ. ευρώ από το ταμείο της για την ανάπλαση του φαληρικού όρμου. Aν αναρωτιέστε τι κοινό έχουν αυτά τα δύο έργα η απάντηση είναι πολύ απλή. Κατασκευάζονται με χρήματα και σχέδια του Ιδρύματος Νιάρχου, ενέργειες που χαρακτηρίζονται ως «δωρεές» του ομίλου προς το ελληνικό κράτος, αλλά μόνο τέτοιες δεν είναι. Ίσως το αντίθετο

του Θάνου Καμήλαλη

Στις 9 Αυγούστου του 2009 δημοσιεύεται στο Φύλλο Εφημερίδας της Κυβέρνησης  η «Σύμβαση Δωρεάς» μεταξύ του «Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος» και του Ελληνικού Δημοσίου για το «Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος». Το ελληνικό κράτος προσφέρει έκταση 283 στρεμμάτων στο Ίδρυμα, για να κατασκευάσει το Κέντρο, με έξοδα που εκτιμώνται στα 440 εκατ. ευρώ. Η κυβέρνηση Καραμανλή (με υπουργό Πολιτισμού τον Αντώνη Σαμαρά) και η συντριπτική πλειοψηφία των ΜΜΕ έκτοτε παρουσιάζουν τη συμφωνία ως μια φιλεύσπλαχνη δωρεά του εφοπλιστή προς το κράτος, με σκοπό την προστασία και ανάπτυξη του Πολιτισμού. Σύμφωνα όμως με όσα προβλέπει η Σύμβαση, το νέο Κέντρο Πολιτισμού δεν θα ανήκει στο ελληνικό κράτος.

Το (όχι ακριβώς) δημόσιο Κέντρο Πολιτισμού

Τη διαχείριση του Κέντρου Πολιτισμού προβλέπεται ότι αναλαμβάνει η νεοσύστατη ανώνυμη εταιρεία ειδικού σκοπού «Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος Α.Ε.», που μετά την κατασκευή του Κέντρου απλώς θα στελεχωθεί (θεωρητικά) με άτομα που θα επιλέξει το κράτος. Η Σύμβαση αναφέρει ξεκάθαρα ότι αυτή η Α.Ε. «δεν υπάγεται στον ευρύτερο δημόσιο τομέα [...] και θα λειτουργεί ως φορέας ιδιωτικού δικαίου». Ωστόσο απολαμβάνει σημαντικών προνομίων, όπως η απαλλαγή της εταιρείας από «κάθε φύσης φόρους» εκτός Φ.Π.Α. και ανταποδοτικών τελών. Μπορεί όμως η Σύμβαση να μειώνει εντυπωσιακά τα οικονομικά οφέλη του Δημοσίου από το Κέντρο Πολιτισμού, αλλά προβλέπει ρητά ότι μεταξύ των εσόδων της Α.Ε. είναι «η επαρκής χρηματοδότηση από το Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών».

Συν τοις άλλοις, παρά το γεγονός ότι Εθνική Βιβλιοθήκη και Εθνική Λυρική Σκηνή θα φιλοξενούνται πλέον σε ένα «δημόσιο κτίριο», είναι υποχρεωμένες να πληρώνουν... ενοίκιο για την παραμονή τους εκεί. Η Σύμβαση προβλέπει ότι η εταιρεία που θα διαχειρίζεται το Κέντρο Πολιτισμού θα λαμβάνει ««έσοδα από την παροχή ολοκληρωμένων υπηρεσιών προς την Ε.Β.Ε. και την Ε.Λ.Σ. καθώς και από την εκμετάλλευση των υποδομών του Κ.Π. και την παροχή υπηρεσιών για την κάλυψη των λειτουργικών αναγκών των υποδομών αυτών». Τα έξοδα αυτά, σύμφωνα με την Έκθεση του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους όταν ψηφίστηκε η Σύμβαση, θα οδηγήσουν σε ανάγκη αύξησης της χρηματοδότησης προς τις δύο αυτές δομές.

Ενοίκιο ή... έξωση

Η Έκθεση του Γενικού Λογιστηρίου προέβλεπε ότι, για τα έξοδα στέγασης στο νέο Κέντρο, Ε.Β.Ε και Ε.Λ.Σ θα λαμβάνουν επιπλέον 10 και 5 εκατομμύρια ευρώ αντίστοιχα. Με τα σημερινά οικονομικά δεδομένα μοιάζει ιδιαίτερα δύσκολο το ελληνικό κράτος να ανταποκριθεί σε αυτές του τις υποχρεώσεις. Σε περίπτωση μάλιστα που γίνει πραγματικότητα το αρνητικό σενάριο, το (όχι και τόσο δημόσιο τελικά) Κέντρο μπορεί προχωρήσει σε εξώσεις. Η Σύμβαση αναφέρει χαρακτηριστικά ότι σε περίπτωση που το Ίδρυμα κρίνει ότι η Λυρική ή η Βιβλιοθήκη παραβιάζουν τους όρους χρήσης «δικαιούται να λύσει τη Σύμβαση με μονομερή έγγραφη δήλωσή του προς το Ε.Δ., η οποία θα αναφέρει τους λόγους λύσης».

Ένα τέτοιο σενάριο σίγουρα δεν είναι απίθανο. Ο κίνδυνος μη ανταπόκρισης και εν τέλει απομάκρυνσης είναι ορατός για τη Λυρική Σκηνή, η οποία, σύμφωνα με πληροφορίες του TPP, εμφανίζει ήδη ετήσια ζημία 2 εκατομμυρίων ευρώ. Τα επιπλέον έξοδα για την στέγαση της στο Κέντρο Πολιτισμό θα επιβαρύνουν τα ήδη άσχημα οικονομικά της και ακόμα κι αν υποτεθεί ότι η χρηματοδότηση (10,5 εκατ ευρώ) θα αυξηθεί από το υπουργείο Πολιτισμού, είναι πολύ πιθανό τα έξοδα να μην καλύπτονται επαρκώς.

Το πρόβλημα του υψηλού κόστους δεν είναι το μόνο όμως για τη Λυρική, καθώς εκφράζονται και σοβαρά ερωτήματα για το εργασιακό καθεστώς στο Κέντρο. Η Σύμβαση προβλέπει ότι «το Ίδρυμα προτίθεται να εξετάσει σε συνεργασία με την Ε.Β.Ε., την Ε.Λ.Σ. και τον Οργανισμό το ενδεχόμενο δημιουργίας προγραμμάτων μαθητείας (stage), που απευθύνονται σε νέες και νέους διαφόρων ειδικοτήτων, (στους οποίους θα περιλαμβάνεται αριθμός εργαζομένων στην Ε.Β.Ε., στην Ε.Λ.Σ. και στον Οργανισμό), τα οποία και θα χρηματοδοτήσει». Τα σωματεία των εργαζομένων της Λυρικής έχουν ζητήσει επανειλημμένα της λεπτομέρειες για το νέο εργασιακό καθεστώς από την διοίκηση της Ε.Λ.Σ, που ωστόσο αρνείται να τους απαντήσει συγκεκριμένα

Τι κερδίζει ο όμιλος Νιάρχου

Παρά τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, μοιάζει αδιαμφισβήτητο ότι η γνωστή οικογένεια εφοπλιστών δαπανά οικειοθελώς ένα σεβαστό ποσό για την ανέγερση ενός πολυχώρου που θα προωθήσει πολιτιστικές δραστηριότητες. Μόνο που όπως φαίνεται στη Σύμβαση, τα κίνητρα του δεν είναι ιδιαίτερα ανιδιοτελή. Αρχικά, το ποσό αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια αγορά διαφημιστικού χρόνου πολλαπλάσιας αξίας. Το όνομα του «ευεργέτη» θα βρίσκεται, σύμφωνα με τη Σύμβαση, σε κάθε μορφής υλικό που θα συνδέεται με τις δραστηριότητες της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Εθνικής Λυρικής Σκηνής (αφίσες, ενημερωτικά φυλλάδια, προσκλήσεις κ.α.), ενώ υπάρχει δέσμευση ότι η  κεντρική αίθουσα  της Ε.Β.Ε. καθώς και η κεντρική σκηνή της Ε.Λ.Σ. θα φέρουν η κάθε μια χωριστά την ονομασία «Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος»

Παράλληλα, η οικογένεια Νιάρχου υποτίθεται ότι παραχωρεί το Κέντρο στη διάθεση του ελληνικού κράτους αλλά στην πραγματικότητα θα συνεχίσει να εκμεταλλεύεται οικονομικά τον χώρο. Η «Σύμβαση Δωρεάς» αναφέρει ότι «το Ίδρυμα διατηρεί επ’ αόριστον το δικαίωμα να χρησιμοποιεί άνευ ανταλλάγματος τις Εγκαταστάσεις, τις Βοηθητικές Εγκαταστάσεις και το Πάρκο Σταύρος Νιάρχος για τη διενέργεια από αυτό με δικές του δαπάνες εκδηλώσεων». Ουσιαστικά το Ίδρυμα Νιάρχου κατασκευάζει έναν πολυχώρο πολιτισμού, τον οποίο θα συνεχίζει να χρησιμοποιεί για πάντα, δωρεάν. Απλώς ένα μέρους αυτού του πολυχώρου θα στεγάσει δύο δημόσιες πολιτιστικές δομές, ενοικιάζοντας τις εγκαταστάσεις.

«Τη δωρεά μας πίσω»

Ίσως όμως ο σημαντικότερος (και πιο... εντυπωσιακός) όρος της συμφωνίας κράτους – Ιδρύματος Νιάρχου είναι αυτός που δίνει τη δυνατότητα στο Ίδρυμα, όχι μόνο να διακόψει οποιαδήποτε στιγμή τη Σύμβαση, αλλά να ζητήσει πίσω το σύνολο της επένδυσης του. Σε περίπτωση που το ίδρυμα Νιάρχου επιλέξει να «σπάσει» τη Σύμβαση, έχει δικαίωμα να ζητήσει από το ελληνικό Δημόσιο ολόκληρο το κόστος υλοποίησης του Κέντρου Πολιτισμού, δηλαδή τα 440 εκατ. που δαπάνησε, με κάποιες μικρές προσαρμογές που περιγράφονται στη Σύμβαση. Κάτι που επιβεβαίωσε ο νυν πρόεδρος του Δ.Σ. του Κέντρου  Πολιτισμού και στέλεχος του Ιδρύματος Νιάρχου, Γιώργος Αγουρίδης, σε συνέντευξη του στο «Βήμα» τον περασμένο Ιούνιο. «Έχουμε το δικαίωμα να προσφύγουμε στη Δικαιοσύνη και να ζητήσουμε να μας επιστραφεί ολόκληρο το ποσό που δαπανήθηκε για την ανέγερση και τον εξοπλισμό – σχεδόν 600 εκατομμύρια ευρώ -, υπό τον όρο ότι τα χρήματα που θα εισπράξουμε θα διοχετευθούν σε φιλανθρωπικές δράσεις στην Ελλάδα» ανέφερε. Εντύπωση επίσης προκαλεί το γεγονός ότι από την στιγμή που το Ίδρυμα ζητήσει πίσω τα χρήματα του, το κράτος έχει προθεσμία μόλις 3 μηνών για να ικανοποιήσει το αίτημα αυτό.

Μοιάζει ξεκάθαρο ότι σε περίπτωση που το Ίδρυμα επιλέξει να «πατήσει το κουμπί» και να ζητήσει περίπου μισό δισεκατομμύριο από το ελληνικό κράτος μέσα σε τρεις μήνες, το Δημόσιο θα βρεθεί μπροστά σε ένα δυσθεώρητο πρόβλημα. Πρόκειται για έναν υπερπολύτιμο μοχλό πίεσης και προώθησης των συμφερόντων του ομίλου. Εκτός της πολύτιμης διαφήμισης και της χρήσης του Κέντρου για ιδιωτικούς σκοπούς ο όμιλος Νιάρχου κερδίζει κι ένα διαπραγματευτικό χαρτί ανεκτίμητης αξίας για τις επόμενες υποθέσεις του με το ελληνικό Δημόσιο. Τελικά μια «δωρεά» μπορεί να αποδειχθεί πολύ χρήσιμη…

Η «δωρεά» για την ανάπλαση του φαληρικού μετώπου

Ενώ η κατασκευή του «Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος» ολοκληρώνεται, λίγο πιο πέρα, η ανάπλαση του φαληρικού όρμου τώρα ξεκινάει. Την Πέμπτη 8 Σεπτεμβρίου η Περιφέρεια Αττικής αποφάσισε να αλλάξει τον προϋπολογισμό της, για να προσθέσει δαπάνη 150 εκατομμυρίων ευρώ για το συγκεκριμένο έργο. Μια «μικρή» λεπτομέρεια εδώ είναι ότι τα σχέδια για το πώς θα πραγματοποιηθεί η ανάπλαση έγιναν μετά από ακόμα μία «δωρεά» του Ιδρύματος Νιάρχου, που ενδιαφέρεται για τον περιβάλλοντα χώρο του Κέντρου Πολιτισμού. Μια ακόμα πιο «μικρή» λεπτομέρεια είναι ότι, ακριβώς αυτό το έργο, για το οποίο η Περιφέρεια Αττικής είναι πρόθυμη να προσφέρει το 40% των αποθεματικών της, είχε εξαιρεθεί από το προηγούμενο ΕΣΠΑ μετά από παρέμβαση της Κομισιόν, που το θεώρησε «έργο-βιτρίνα»
Τον Ιούνιο του 2011 ο ιταλός αρχιτέκτονας Ρεντζο Πιάνο παρουσίασε την μελέτη του για την ανάπλαση των πάνω από 700 στρεμμάτων του φαληρικού όρμου, μια μελέτη κόστους περίπου 3 εκατ. ευρώ που χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Νιάρχου. Η μελέτη έγινε δεκτή με διάχυτη αισιοδοξία από κυβέρνηση και ΜΜΕ. Χαρακτηριστικό είναι ότι λίγους μήνες μετά ο αναπληρωτής υπουργός Περιβάλλοντος της κυβέρνησης Σαμαρά, Νίκος Σηφουνάκης, αφού χαρακτήρισε «εκπληκτικά» τα σχέδια, άλλαξε τον επιτρεπόμενο συντελεστή δόμησης από τα 2.500 τ.μ. στα 4.000 προκειμένου η νομοθεσία να ανταποκρίνεται στη μελέτη του Πιάνο.

Το κόστος της ανάπλασης, αρχικά ορίστηκε στα 200-250 εκατ. ευρώ, που επρόκειτο να βρεθούν μέσω του προγράμματος ΕΣΠΑ. Τελικά υπολογίστηκε στα 340 εκατ. ευρώ, ωστόσο το σχέδιο χρηματοδότησης από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα απέτυχε, καθώς η Ευρωπαίκή Επιτροπή το χαρακτήρισε «έργο – βιτρίνα» αχρείαστο για την Ελλάδα που έχει άλλες, βασικές ανάγκες να ικανοποιήσει. Το έργο «πάγωσε» και οι συζητήσεις για την ανάπλαση ξεκίνησαν ξανά την άνοιξη του 2015, προσκρούοντας όμως σε σημαντικές ενστάσεις του αναπληρωτή υπουργού Περιβάλλοντος, Γιάννη Τσιρώνη.

Οι αντιρρήσεις Τσιρώνη και η πρόθυμη Περιφέρεια

Μιλώντας στην «Καθημερινή»  τον Απρίλιο του 2015 ο κ.Τσιρώνης διατύπωνε αντιρρήσεις σε τρία βασικά σημεία της μελέτης: Την έκταση που θα δομηθεί, την υπογειοποίηση  της παραλιακής λεωφόρου Ποσειδώνος και την ελλιπή μέριμνα για αντιπλημμυρικά έργα στην περιοχή. «Ο χώρος περιλαμβάνει τις ολυμπιακές εγκαταστάσεις (τη ναυταθλητική μαρίνα και τα γήπεδα Beach Volley και Tae Kwon Do), που καταλαμβάνουν συνολικά 2.500 τετραγωνικά μέτρα. Πρόκειται για κτίρια που είναι σήμερα άδεια και ρημάζουν. Αναρωτιέμαι, λοιπόν, γιατί πρέπει να χτιστούν επιπλέον 4.500 τετραγωνικά, όπως προβλέπει η μελέτη. Τα υπάρχοντα επαρκούν» δήλωνε. Ενώ προσέθετε  ότι «δεν αντιλαμβάνομαι γιατί πρέπει να ιδιωτικοποιούμε ελεύθερους χώρους και να συνάπτουμε πολύ ακριβές συμβάσεις για το πράσινό τους» και πως «πρέπει να αποκατασταθεί η επαφή του Νέου Φαλήρου και του Μοσχάτου με τη θάλασσα. Αυτό δεν θα γίνει με την παραλιακή λεωφόρο κρυμμένη κάτω από έναν τεράστιο λόφο 13 μέτρων, όπως προβλέπει η νέα μελέτη. Ο αναπληρωτής υπουργός Περιβάλλοντος έκανε τότε λόγο για συνολικό ανασχεδιασμό της ανάπλασης, με νέα μελέτη και εκ νέου ένταξη στο ΕΣΠΑ.

Ωστόσο φαίνεται ότι τα σχέδια της κυβέρνησης άλλαξαν και λιγότερο από ε΄να χρόνο μετά τις δηλώσεις Τσιρώνη, τα υπουργεία Περιβάλλοντος, Υποδομών και Τουρισμού παραχώρησαν την έκταση του φαληρικού όρμου στην Περιφέρεια Αττικής, που αναλαμβάνει την υλοποίηση των έργων ανάπλασης. Η «αλλαγή πλεύσης» της κυβέρνησης και η επιμονή στην υλοποίηση ενός έργου αρκετά μεγάλου κόστους και αμφιβόλου αξίας προκαλούν ερωτηματικά. Κι ενώ σε πολλά άλλα ζητήματα το ελληνικό κράτος αντιμετωπίζει προβλήματα ρευστότητας, στην συγκριμένη περίπτωση τα λεφτά βρέθηκαν εύκολα, καθώς η Περιφέρεια είναι πρόθυμη να διαθέσει (τουλάχιστον) 150 εκατ. ευρώ, από τα 370 εκατ. που έχει στο αποθεματικό της. Μολονότι δηλαδή η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το υπουργείο Περιβάλλοντος έχουν εκφράσει σοβαρές αντιρρήσεις για την αξία του έργου, αυτό θα προχωρήσει με το σημαντικό του κόστος να καλύπτεται από δημόσια χρήματα. Ο τρόπος που θα βρεθούν τα υπόλοιπα έξοδα που απιατούνται για το έργο παραμένει άγνωστος.

Όλα αυτά ενώ τον Μάρτιο του 2014 η παράταξη του ΣΥΡΙΖΑ στην Αττική, είχε ασκήσει σκληρή κριτική και είχε καταψηφίσει την Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του έργου, προκρίνοντας αντί της μελέτης Νιάρχου ήπιες παρεμβάσεις με κόστος πολύ χαμηλότερο, περίπου στο 30% του σημερινού. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι ουσιαστικά είναι η πρώτη φορά στα δύο χρόνια της διοίκησης Δούρου που η Περιφέρεια Αττικής χρησιμοποιεί το αποθεματικό της ταμείο, κάτι που δεν έχει κάνει για μάλλον πιο πιεστικές ανάγκες, όπως τα προγράμματα δωρεάν ρευματοδότησης ή το προσφυγικό. Μερίδα της αντιπολίτευσης στο Περιφερειακό Συμβούλιο Αττικής (όπως η παράταξη «Αντικαπιταλιστική Ανατροπή», που ανέδειξε το ζήτημα) ασκεί σκληρή κριτική στη διοίκηση της Περιφέρειας, κατηγορώντας την ότι όχι μόνο δεν χρησιμοποιεί μέρος των αποθεματικών της για κοινωνική πολιτική, αλλά και ότι η συντριπτική πλειοψηφία των κοινωνικών δαπανών που είχαν προϋπολογιστεί για το 2016 έχουν παραμείνει στο μηδέν. Την ίδια στιγμή που η Περιφέρεια δίνει εκτάκτως σχεδόν το μισό της αποθεματικό για ένα μόνο έργο, έξοδα που έχουν προϋπολογιστεί και αφορούν μεταξύ άλλων την προστασία από τα ναρκωτικά, τον σχολικό αθλητισμό,  οργανισμούς και σχολές κοινωνικής πρόνοιας και ιδρύματα παραμένουν μηδενικές ή σχεδόν μηδενικές. Παράλληλα, όπως αναφέρει και ο πρώην Περιφερειάρχης, Γιάννης Σγουρός, σε περίπτωση που διατεθούν τα τουλάχιστον 150 εκατ. ευρώ, η Περιφέρεια δεν θα μπορέσει να υλοποιήσει κανένα μεγάλο έργο για τα επόμενα δέκα χρόνια, την στιγμή που τα προβλήματα στο σύνολο της Αττικής είναι πολλά και σημαντικά.

Οι όροι με τους οποίους συμφωνήθηκε η «δωρεά» του «Κέντρου Πολιτισμού ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος» αποτελούν έναν ιδιαίτερα χρήσιμο οδικό χάρτη για να καταλάβει κανείς την εξέλιξη της υπόθεσης της ανάπλασης του φαληρικού όρμου. Ένα δείγμα είναι το θέμα της προβλήτας πολιτιστικής κρουαζιέρας, την οποία περιλαμβάνει η μελέτη Πιάνο και στην οποία έχουν εναντιώθει στο παρελθόν τοπικοί δήμοι. Θα έχει επίσης μεγάλο ενδιαφέρον, εάν το έργο προχωρήσει, να μάθουμε ποιοι θα είναι οι ιδιώτες που θα αναλάβουν να το κατασκευάσουν.

Αυτό που μοιάζει πάντως σχεδόν σίγουρο και στις δύο περιπτώσεις είναι ότι οι «δωρεές» θα πιάσουν τόπο. Για τον Νιάρχο