Τουρκία: oι πολυκατοικίες της μιας νύχτας

Τουρκία: oι πολυκατοικίες της μιας νύχτας

13/02/2023

Άρης Χατζηστεφάνου | Η Εφημερίδα των Συντακτών 11/02/2023

Οι πολυκατοικίες που κατέρρευσαν σαν πύργοι από τραπουλόχαρτα στην Τουρκία, δεν αποτελούν απλώς κακοτεχνίες μεγαλοεργολάβων. Η οικοδόμηση και η κατάρρευσή τους συνοψίζουν την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ιστορία της σύγχρονης Τουρκίας

Όταν εργαζόμουν ως ανταποκριτής στην Κωνσταντινούπολη, είχα την τύχη και την ατυχία να ζω στον λόφο του Ντικιλιτάς, μία από τις πιο φτωχές συνοικίες του κέντρου της πόλης. Παρ’ όλα αυτά, θεωρούσα τον εαυτό μου προνομιούχο που είχα βρει ένα φτηνό διαμέρισμα, με πανοραμική θέα σε όλο τον Βόσπορο. Μόνο όταν με επισκέφθηκε ένας φίλος μηχανικός και είδα το πρόσωπό του να χάνει το χρώμα του, κατάλαβα τι είχε συμβεί. Ένα από τα δωμάτια δεν ήταν χτισμένο, αλλά απλώς κολλημένο με λίγο τσιμέντο στην κεντρική δομή του κτιρίου. Ο ένοικος του ισογείου είχε φτιάξει ένα πρόχειρο δωμάτιο, επάνω στο οποίο έχτισε ακόμη ένα δωμάτιο ο ένοικος του δευτέρου ορόφου. Τον ακολούθησε ο ένοικος του τρίτου, μέχρι που έφτασαν στον έκτο. «Αν σπρώξουμε με δύναμη, μπορούμε να ρίξουμε όλη την κατασκευή με τα χέρια μας», μου είπε ο μηχανικός – ο οποίος παρεμπιπτόντως δεν ήρθε ποτέ ξανά να με δει στο σπίτι.

Ο ίδιος κρατικός μηχανισμός που είχε στείλει έναν ασφαλίτη για να τσεκάρει τις κινήσεις μου, από την πρώτη ημέρα της άφιξής μου (τυπικό «καλωσόρισμα» για αρκετούς ξένους ανταποκριτές), δεν είχε στείλει για δεκαετίες έναν επιθεωρητή να βεβαιώσει τη στατική επάρκεια του κτιρίου.

Οι πολυκατοικίες στο Ντικιλιτάς ήταν η μετεξέλιξη των περίφημων γκετζέκοντου (gecekondu), των «σπιτιών της μιας νύχτας». Στο βιβλίο της «Τα παραμύθια των σκουπιδιών της μπερτζή Κριστίν», η συγγραφέας Λατιφέ Τεκίν περιγράφει ως εξής τη δημιουργία αυτών των παράνομων χτισμάτων: «Μια χειμωνιάτικη νύχτα σε έναν λόφο, όπου τεράστια απορριμματοφόρα ξεφόρτωναν τα σκουπίδια της πόλης, κάποιοι σήκωσαν οχτώ καταλύματα, δουλεύοντας μόνο με το φως μερικών φακών… Την επόμενη μέρα, μέσα από τους σωρούς των σκουπιδιών –δίπλα στα εργοστάσια που παρασκεύαζαν χημικά και λάμπες– είχε δημιουργηθεί μια νέα γειτονιά. Σπίτια φτιαγμένα από λάσπη και χημικά απόβλητα. Με πλαστικές οροφές, με πόρτες από παλιά χαλιά, παράθυρα από μουσαμάδες και τοίχους από υγρούς τσιμεντόλιθους».

Στις αρχές του 21ου αιώνα, επτά στους 10 κατοίκους της Κωνσταντινούπολης –αυτούς που δε βλέπει ποτέ ένας επισκέπτης– ζούσαν στη μετεξέλιξη κάποιας γειτονιάς που είχε οικοδομηθεί σχεδόν εξ ολοκλήρου χωρίς καμία άδεια.

Η ιστορία των γκετζέκοντου ξεκινά την εποχή του Σχεδίου Μάρσαλ, όταν η Τουρκία καλεί τους αγρότες στα αστικά κέντρα, μεθυσμένη από το όνειρό της του εκβιομηχανισμού. Το ποτάμι της εσωτερικής μετανάστευσης, όμως, είναι τόσο ισχυρό, που πλημμυρίζει τις όχθες των αστικών κέντρων. Κατά διαστήματα, μάλιστα, αυτή η ροή ενισχύεται από νέους εσωτερικούς μετανάστες, όπως τους εκατοντάδες χιλιάδες Κούρδους που ζητούν καταφύγιο από τις επιδρομές του τουρκικού στρατού στα νοτιοανατολικά της χώρας. Καθώς η τουρκική βιομηχανία αδυνατεί πλέον να απορροφήσει τους εσωτερικούς μετανάστες και να τους μετατρέψει σε προλεταριάτο, οι κάτοικοι των γκετζέκοντου μετατρέπονται σε μικροπωλητές και αχθοφόρους που επιβιώνουν μόνο χάρη στην εσωτερική αλληλεγγύη της τουρκικής οικογένειας και σε ισλαμικά δίκτυα αλληλοβοήθειας.

Το πανίσχυρο τουρκικό κράτος ανέχεται την παράνομη δόμηση, μέσω της οποίας ελέγχει έναν πληθυσμό που ζει σε καθεστώς διαρκούς ημιπαρανομίας. Παράλληλα, τα μεγάλα πολιτικά κόμματα προσφέρουν νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων πριν από κάθε εκλογική αναμέτρηση, εξασφαλίζοντας την ψήφο ολόκληρων οικογενειών ή ακόμη και γειτονιών.

Αυτό που δεν είχε υπολογίσει όμως το κοσμικό κατεστημένο ήταν ότι οι άνθρωποι αυτοί μπορεί να εγκατέλειψαν τα χωριά τους στα βάθη της Ανατολίας, αλλά δεν έφτασαν ποτέ στην πόλη. Μετέφεραν την επαρχία στις αποσκευές τους, μαζί με τη θρησκεία, τις αντιλήψεις και τις προκαταλήψεις τους. Η νέα ανθρωπογεωγραφία ήταν αδιάφορη για το κεμαλικό κατεστημένο, για όσο διάστημα είχε τον απόλυτο έλεγχο της χώρας. Όταν όμως θα εμφανιστούν οι λεγόμενες Τίγρεις της Ανατολίας, δηλαδή η νέα ισλαμική, αστική τάξη, που αντλεί τη δύναμή της από τις βιοτεχνίες και τις μικρές βιομηχανίες της ανατολικής Τουρκίας, θα βρουν στα μεγάλα αστικά κέντρα έτοιμες δεξαμενές πιστών ψηφοφόρων.

Οι αλλαγές που συντελούνται και οι οποίες θα οδηγήσουν στην αναρρίχηση του Ερντογάν στην εξουσία, είναι σαρωτικές σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, όχι όμως και σε οικοδομικό. Η ασυδοσία στην ανέγερση οικοδομών, που ξεκίνησε για να στεγάσει τα κύματα εσωτερικών μεταναστών, έχει επικρατήσει πλέον σε ολόκληρη τη χώρα. Οι νέες ισλαμικές κυβερνήσεις, μάλιστα, ακολουθούν τα βήματα του κεμαλικού κατεστημένου, ουσιαστικά δηλαδή δεν κάνουν τίποτα που θα μπορούσε να ενοχλήσει τους ιδιοκτήτες κατοικιών, αλλά και τη βιομηχανία των οικοδομών, που πλέον ελέγχει το 30% του τουρκικού ΑΕΠ.

Παρά το γεγονός ότι η σχετική νομοθεσία για την ασφάλεια των κτιρίων άλλαξε το 1999 και το 2018, στην πραγματικότητα δεν εφαρμόστηκε ποτέ, καθώς όλες οι κυβερνήσεις προσέφεραν τη λεγόμενη «οικοδομική αμνηστία», έσβηναν δηλαδή τα πρόστιμα σε παρατυπίες που καταγράφονταν σε νεόδμητες οικοδομές. Όπως εξηγούσε προ ημερών στο BBC η Πελίν Πινάρ Γκιριτλίογλου, επικεφαλής της τουρκικής ένωσης μηχανικών και αρχιτεκτόνων, στη ζώνη που επλήγη από τους πρόσφατους σεισμούς υπήρχαν 75.000 κτίρια που είχαν λάβει οικοδομική αμνηστία.

Στην ανέγερση οικοδομών το τουρκικό κράτος απέδειξε ότι διαθέτει συνέχεια, καθώς περνούσε από την παντοκρατορία των στρατηγών και των κεμαλιστών, στην «ισλαμοδημοκρατία» των πρώτων χρόνων του Ερντογάν και στη συνέχεια στο αυταρχικό καθεστώς που ο ίδιος δημιούργησε.