Ο τόπος και τα σημάδια του

Αναρτούμε κείμενο του συναδέλφου Σήφη Φανουράκη, Αρχιτέκτονα

(Το κείμενο αυτό αποτελεί περίληψη της εισήγησης με τίτλο "Ο τόπος και τα σημάδια του" που διαβάστηκε στο "3ο Διεθνές Συνέδριο για τα ξηρολίθικά κτίσματα", που έγινε στα Ανώγεια της Κρήτης στις 5-7 Ιουλίου 1992) Ιουλίου 1992)

Ο άνθρωπος δεν νοείται χωρίς αναφορά σε χώρους και βρίσκεται σε μια εντατική σχέση με τον τόπο όπου βιώνει. Οι αισθήσεις και η εμπειρία του παράγουν και μετασχηματίζουν το χώρο κάτω από την δράση των αφομοιώσεων, των συμβολικών ή φα¬νταστικών προσεγγίσεων και των εξαρτήσεων απ' αυτό που ονομάζου¬με περιβάλλον.
Άλλωστε, από την παιδική του ηλικία, μέσα από τις "γνώσεις" που του προσφέρει το βίωμα (μνήμη και φαντασία), καταφέρνει να παράγει αντί του καρτεσιανού χώρου, ένα χώρο χωρίς διαστάσεις ένα χώρο που τον μετατρέπει σε συναισθήματα και καθημερινές στιγμιαίες διαθέσεις.
Για τον Μάρτιν Χάιντεγκερ, "ο χώρος είναι στην ουσία αυτό για το οποίο έχει δημιουργηθεί ένας τόπος. Ο τόπος δε, δημιουργείται, αναγνω¬ρίζεται, αποκτά συνοχή, και συγκεντρώνεται χάρη σε μια τοποθεσία. Άρα, λοιπόν, οι χώροι αποκτούν την οντότητα τους μέσα από την τοποθεσία και όχι μέσα από το χώρο" (1)
Όταν δε, ο άνθρωπος ταυτίζεται με την τοποθεσία, σημαίνει ότι κατοικεί. Και η πραγματική έννοια του "κατοικείν" περνά μέσα από τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής και ση¬μαίνει κάτι περισσότερο από το "κτίζειν". Η δε σχέση του "κατοικείν" με το "κτίζειν" καθορίζεται άμεσα από το βίωμα και την εμπειρία του "πνεύ¬ματος" ενός συγκεκριμένου τόπου.
Και πάλι ο Μάρτιν Χάιντεγκερ (2), στο κείμενό του "κτίζειν, κατοι¬κείν, σκέπτεσθαι", μας διευκρινίζει ότι: Το ‘κατοικείν’ δεν προσδιορίζει την κατοικία ως οικοδόμημα, ή ως χώρο διαμονής, αλλά ορίζει τον τρόπο με τον οποίο κατοικούμε και αντι-λαμβανόμαστε την έννοια της κατοικίας. Και καταλήγοντας υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος κατ’ αρχήν πρέπει να μάθει να βιώνει ένα τόπο, να κτίζει το περιβάλλον που αντιλαμβάνεται και το χρησιμοποιεί καθημερινά, έτσι ώστε να κατοικεί "ανάμεσα στα πράγματα" και να προσδίδει ένα χαρακτήρα στον τόπο του.
Βέβαια, αυτή η απλή αλήθεια δεν έγινε κατανοητή ή παραμελήθηκε από το Μοντέρνο Κίνημα. Ο LE CORBUSIER, για παράδειγμα, μελέτησε ένα νέο τύπο κατοικίας υποστηρίζοντας ότι: "Οι άνθρωποι κατοικούν σε υποβαθμισμένο περιβάλλον και αυτό αποτελεί την μοναδική αιτία συγκρούσεων του καιρού μας" (3).
Ουσιαστικά, θεωρούσε το "κατοικείν", ως μια απλή ανάγκη εξασφάλισης των όρων υγιεινής διαμονής (φως, αέρας, πράσινο) και πάνω σε αυτούς τους όρους στήριξε κατ’ αρχήν την ιδέα του για την "πόλη-πράσινο".
Άλλωστε, το Μοντέρνο Κίνημα διακήρυξε την ομοιογένεια και ομοιομορφία του χώρου, αγνοώντας παντελώς τα "σημάδια" και το "πνεύμα" μιας ξεχωριστής τοποθεσίας, που κατοικείται, παράγεται και εξελίσσεται.
Αναμφισβήτητα, η σημερινή περιβαλλοντολογική κατάσταση παρουσιάζεται χωρίς χαρακτήρα και έχει απολέσει το "πνεύμα" του τόπου. Το χωριό και η πόλη δεν έχουν πια τον χαρακτήρα που είχαν. Συγχέονται και αναπτύσσονται με τον ίδιο τρόπο. Και ενώ το χωριό θα 'πρεπε να αποτελεί τον συνδετικό ιστό υπαίθρου και πόλης, σταδιακά καταστρέφεται και αναπαράγει την πόλη, χάνοντας ταυτόχρονα και την ταυτότητα του.
Είναι δε γνωστό ότι ο τόπος που βιώνουμε και κατοικούμε έχει απολέσει πλέον τον χαρακτήρα του, στερώντας μας την δυνατότητα ταύτισης και συμβίωσης με αυτόν.
Σήμερα, η αρχιτεκτονική σκέψη και πράξη χτίζει την πόλη μέσα στη φύση και την φύση μέσα στην πόλη. Μετατρέπει τα εξοχικά μονοπάτια σε δρόμους, τα δάση σε πάρκα, ενώ οι κρήνες αντικαθιστούν τις πηγές. Έτσι, "η τοποθεσία εκτοπίζει και εξημερώνει τη φύση".
Και βέβαια, μέσα στις σύγχρονες πόλεις, ο άνθρωπος απομακρύνεται από την άμεση αντίληψη του εξωτερικού κόσμου. Όμως, μέσα από άπειρες διαμεσολαβήσεις βιωμάτων επιχειρεί να "κατακτήσει" τον χώρο του, ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με το χώρο του παραδοσιακού πολιτισμού.
Στη σύγχρονη πόλη ο καθορισμός του τόπου κατοικίας δεν υπακούει πλέον σε καμία αναφορά ή αφαίρεση και δεν επικυρώνει την ταυτότητα και τη μνήμη. Και έτσι, ο σημερινός άνθρωπος που ζει σ’ αυτήν, αναζητά ένα σημάδι, κάποια μνήμη και αναφωνεί:
"Λοιπόν, η πόλη αυτή δεν έχει μύθο, δεν έχει ρίζα δηλαδή στη σκο¬τεινή της μνήμη να την τρέφει. Ούτε δυο πέτρες δεν υπάρχουν για σημάδι, ένας τάφος, ή δύο μάρμαρα να μαρτυρούν το χρόνο" (4).
Στον παραδοσιακό πολιτισμό, χώρος είναι: ο συγκεκριμένος τόπος, με τον οποίο συνδέονται ορισμένες μνήμες και γεγονότα. Η δε παραδοσιακή κοσμοθεωρία θέλει κάθε τόπο φορτισμένο με μία συγκεκριμένη σημασία. Θέλει κάθε τόπος να έχει τα "σημάδια" του και ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα.
Ιδιαίτερα στον Ελληνικό Παραδοσιακό πολιτισμό, ο τόπος γίνεται πραγματικός και περνά στην κοινωνική συνείδηση των αν¬θρώπων, αφού μόνο "σημαδευτεί" από τον μύθο και τη μνήμη• μόνο αφού αποκτήσει ένα "πνεύμα", μόνο αφού καθαγιαστεί. Και για να αποκτήσει ένας τόπος το "πνεύμα" και τον χαρακτήρα του, ή για να καθαγιαστεί θα πρέπει να προϋπάρξουν δύο είδη σχέσεων: α) η σχέση ανάμεσα στον τόπο και τον χαρακτήρα του μύθου ή της δοξασίας ή της θεότητας που "σημαδεύουν" τον τόπο ή χώρο, β) η σχέση ανάμεσα στον μύθο ή την δοξασία και στην μορφή (αρχιτεκτονική, λειτουργική) του φυσικού περιβάλλοντος ή ενός συγκεκριμέ¬νου τόπου.
Ο Ελληνικός παραδοσιακός πολιτισμός είναι φορτισμένος από τέτοιους τόπους, που έχουν και μια ιστορική διάρκεια. Έτσι, τα μοναστήρια, τα εξωκλήσια και οι εκκλησιές "σημαδεύουν" το ελληνικό τοπίο και σύμφωνα με την λαογραφία τις περισσότερες φορές βρίσκονται στην ίδια θέση των αρχαίων ναών και ιερών. Τα καθιστικά - πεζούλια στους δρόμους και στις πλατείες των Ελληνικών παραδοσιακών χωριών χαρακτηρίζουν τους χώρους αυτούς και προσδίδουν την ταυτότητα και το "πνεύμα" μιας απλής φυσικής ζωής, όπου τα πάντα υπάρχουν σε διαλεκτική σχέση μεταξύ τους. Οι τοίχοι-ξερολιθιές, που άλλοτε οριοθετούν την ιδιοκτησία και άλ¬λοτε υποστηρίζουν το έδαφος δημιουργώντας τεχνάσματα - δρομίσκους - καθιστικά γύρω από αιωνόβια δένδρα, "σημαδεύουν" τον τόπο και συγχρόνως τον χαρακτηρίζουν.
Εκείνο βέβαια που έχει σημασία για αυτά τα μνημεία - τόπους, δεν είναι η αρχιτεκτονική τους, αλλά η σχέση τους με το περιβάλλον και πώς οργανώνουν τον χώρο προσδίδοντάς του ένα συγκεκριμένο "πνεύμα". Πάνω σ' αυτό δε, ο αρχαιολόγος Χρήστος Καρούζος παρατηρεί: "... Σε κανένα Ελληνικό ερειπιώνα δεν αισθανόμαστε ασυμφωνία ανάμεσα στο χαρακτήρα του τόπου και την αρχιτεκτονική μορφή των μνημείων του... και τούτα έχουν τόσο πολύ κρατήσει την ουσία της μορφής του τόπου, δίνοντας της σταθερότητα και διάρκεια, ώστε δεν είναι σπάνιο να μας οδηγήσουν, αυτά πρώτα στο να προσέξουμε την ιδιομορφία του τόπου".
Δεν πιστεύω, για παράδειγμα, ότι το οροπέδιο της Νίδας θα είχε κάποιο χαρακτήρα, χωρίς τα "σημάδια" εκείνα της απλής ανθρώπινης επέμβασης με τις ξερολιθικές κατασκευές (τα μιτάτα και τις μά¬ντρες). Άλλωστε, σε όλο τον ελληνικό χώρο, οι ξερολιθικές κατασκευ¬ές προσδίδουν ένα διαφορετικό χαρακτήρα στο περιβάλλον και δη¬μιουργούν ένα σύστημα τόπων. Αλλού συμμετέχουν στην διαμόρφωση του χαρακτήρα της "ανθρώ¬πινης κλίμακας" και αλλού για να επικυρώσουν την ταυτότητα της ιδιοκτησίας και της ανθρώπινης θέλησης στον χώρο.
Και σαν "ανθρώπινη κλίμακα" βέβαια εννοούνται οι ιδιότητες του φυσικού περιβάλλοντος που αναφέρονται στην χρήση και την αντίληψη τους από τον πεζό. Οι ιδιότητες αυτές είναι: οι διαστάσεις των κτιρίων, το πλάτος των δρομίσκων, το ύψος της ξερολι¬θιάς, τα πλατώματα, η θέα, η διάκριση και η εναλλαγή των οπτικών εντυπώσεων που διευκολύνουν τον προσανατολισμό και την εμπειρική κίνηση του πεζού. Και σε τέτοιους τόπους προσανατολίζεται με το βήμα, την όραση, την συνήθεια, την εμπειρία. Κάθε ανακάλυψη εί¬ναι έντονη και εύθραυστη και δεν θα ’ναι δυνατό να ξαναβρεθεί, παρά από την ανάμνηση του ίχνους που μας άφησε ένα ισχυρό "σημάδι" στον χώρο.
Παραφράζοντας τον Ρολάν Μπαρτ πιστεύω ότι "το να επισκεφθείς ένα τόπο, σαν αυτό, για πρώ¬τη φορά, είναι σαν να αρχίζεις να τον γράφεις. Και όταν η διεύθυνση δεν είναι γραμμένη, πρέπει να δη¬μιουργήσει μόνη της την ίδια της τη γραφή".(5)
Όταν δε οι ξερολιθιές χρησιμοποιούνται σαν όριο ιδιοκτησίας, ανάμεσα σε μάντρες που καλύπτουν μεγάλες εκτάσεις, τα δέντρα γίνονται ένα με την πέτρα επικυ¬ρώνοντας τον χαρακτήρα του τόπου και της ταυτότητας της ιδιοκτησίας.
Οι ξηρολιθικές κατασκευές, είτε καθορίζουν την "ανθρώπινη" κλίμακα, είτε επικυρώνουν την ιδιοκτησία και τη δράση του ανθρώπου, αποτελούν τα "σημάδια" εξανθρώπισης του περιβάλλοντος, που προσδίδουν το "πνεύμα" του κάθε τόπου και κατοχυρώνουν τον χαρακτήρα της ανθρώπινης ζωής στο φυσικό περιβάλλον.
Σήμερα, η ελπίδα της επιβίωσης του ανθρώπου μέσα στην σύγχρο¬νη πόλη, μόνο σε ένα βασικό γνώρισμα του ανθρώπου θα στηριχθεί: στην προσαρμοστικότητα.
Ωστόσο, αυτή η προσαρμογή δεν μπορεί να απαλλαγεί από την περιβαλλοντολογική φρίκη που επικρατεί και από την αποξένωση από τον τόπο μας, τα βιώματά μας, τις μνήμες μας.
Και βέβαια, ούτε ο οικολογικός "ιεραποστολισμός", ούτε η νοσταλγία της "φυσικής ζωής" μπορούν να ανατρέψουν την πορεία της συνεχούς "απώλειας".
Καμία νοσταλγία και τύψη, αλλά και καμία αποκαλυπτική προφητεία για αυτή την διαπί¬στωση. Καμία προφητεία και "συνταγή" γιατί η διαδικασία που καθημερινά παρατηρούμε εί¬ναι αυτό που ο LUIS KAHN υποστηρίζει: ότι δηλαδή οι τόποι μας έχουν απολέσει τον χαρακτήρα τους και δεν ξέρουν τι "θέλουν να είναι".

Σημειώσεις:
1, 2. MARTIN HEIDENGER, "ABITARE, COSTRUIRE, PENSARE", 1954
3. LE CORBUSIER "LA MAISON DES HOMMES"
4. Κ. Λογαράς. "Σάββατα δίχως μύθο" -Αθήνα 1990.
5. ROLAND BARTHES. "Η αυτοκρατορία των σημείων".