Περιοδικό "Ανταίος"

Όπως υποσχεθήκαμε σε προηγούμενη ανάρτηση αναρτούμε ένα μικρό αφιέρωμα στο περιοδικό "Ανταίος", που εκδιδόταν από το Μάη του 1945 ως και το 1951. Το σχετικό άρθρο το αλιεύσαμε από το Ριζοσπάστη. "Ζητούμε να καταργήσουμε την επιστήμη σαν κοινωνικό προνόμιο και να την καταστήσουμε λαϊκό απόκτημα. Να μετατοπίσουμε τις υλικές και κοινωνικές βάσεις της από τη συντηρητική ολιγαρχία στο λαό", έγραφε η ιδρυτική διακύρηξη της επιστημονικής εταιρείας «Επιστήμη – Ανοικοδόμηση, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Νεοελληνικών Προβλημάτων». Ο διευθυντής του περιοδικού Δ. Μπάσης εκτελέστηκε από το καθεστώς μαζί με το Ν. Μπελογιάννη το 1951.

Περιοδικό «ΑΝΤΑΙΟΣ» 1945 - 1949

Μια μνημειώδης επανέκδοση από το ΕΛΙΑ ενός από τα πιο σημαντικά επιστημονικά περιοδικά στην ιστορία του λαϊκού κινήματος.

Αποτελεί μακρά παράδοση στην εκδοτική δραστηριότητα του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ) η φωτοστατική ανατύπωση ελληνικών περιοδικών του 19ου και 20ού αιώνα. Πρόκειται για μια θαυμάσια και πάνω απ' όλα πολύτιμη προσφορά, που αποσκοπεί στη διάσωση σημαντικών τεκμηρίων της ιστορίας και του πολιτισμού του τόπου μας, για ένα γεγονός που ο πρόεδρος του ΕΛΙΑ, Μάνος Χαριτάτος, το προσδιορίζει πολύ εύστοχα ως εξής: «Πολυφωνικοί εκφραστές ενός αισθητικού ή ιδεολογικού προγράμματος, τα περιοδικά φωτίζουν τις αγωνίες και τις ζυμώσεις κάθε εποχής, μας επιτρέπουν να διακρίνουμε τις μεταπτώσεις των οραμάτων, να γευτούμε την καθημερινότητα της εποχής και να γεφυρώσουμε την ιστορική απόσταση, σχηματίζοντας τις ποικίλες εκδοχές της πραγματικότητας, μέσα από την καλλιτεχνική, πνευματική ή επιστημονική προσέγγισή της».

Τελευταία, το ΕΛΙΑ προχώρησε σε μία ακόμη σπουδαία εκδοτική πρωτοβουλία, δίνοντας στο ευρύ αναγνωστικό κοινό, με τη μέθοδο της φωτοστατικής ανατύπωσης, σε δύο ογκώδεις, αλλά πολύ πρακτικούς, τόμους, όλα τα τεύχη του περιοδικού «ΑΝΤΑΙΟΣ». Για όσους ξέρουν τι ήταν ο «ΑΝΤΑΙΟΣ», η προσφορά είναι πολύ σημαντική, όχι μόνο για τους ιστορικούς ερευνητές και επιστήμονες, αλλά και για το ευρύ κοινό, που θέλει να γνωρίσει βαθύτερα και από πρώτο χέρι σημαντικές πλευρές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.

Η εκδοτική πορεία του «ΑΝΤΑΙΟΥ»

Ο «ΑΝΤΑΙΟΣ» κυκλοφόρησε το πρώτο του τεύχος με ημερομηνία 20 Μαΐου 1945 και το τελευταίο με την ένδειξη Ιούνιος - Ιούλιος 1951. Ως το 5ο τεύχος, διευθυντής ήταν ο Χ. Θεοδωρίδης και στη συνέχεια τη διεύθυνση ανέλαβε συντακτική επιτροπή με υπεύθυνο τον Δ. Μπάτση, ο οποίος κατόπιν έγινε διευθυντής κι έμεινε σ' αυτήν τη θέση ως το τελευταίο τεύχος, που ήταν τελευταίο, όχι επειδή το θέλησαν οι άνθρωποι του «ΑΝΤΑΙΟΥ», αλλά επειδή το επέβαλε το μετεμφυλιακό - αμερικανόδουλο καθεστώς. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι τον Οκτώβρη του '51 ο Μπάτσης συνελήφθη και στη συνέχεια καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε μαζί με το Ν. Μπελογιάννη, τον Καλούμενο και τον Αργυριάδη.

Αρχικά, ο «ΑΝΤΑΙΟΣ» βγήκε σε μεγάλο σχήμα, σαν δεκαπενθήμερο περιοδικό. Από το Γενάρη του '46, όμως, η έκδοσή του έγινε μηνιαία, αλλά η αλλαγή αυτή πέρασε στον τίτλο του αργότερα, από το τεύχος του Ιουλίου 1946. Βέβαια στην πορεία, κι όσο βάθαινε η κοινωνικοπολιτική κρίση στην Ελλάδα, εκδιδόταν ακανόνιστα, στην καλύτερη περίπτωση ανά ενάμισι μήνα και στη χειρότερη το χρονικό κενό ανάμεσα σε δύο τεύχη ξεπερνούσε τους έξι μήνες.

Μέχρι το Δεκέμβρη του 1947, βγήκαν 36 τεύχη, πολλά από τα οποία ήταν διπλά κι ένα τριπλό. Τα πρώτα 24 τεύχη αποτέλεσαν τον πρώτο τόμο και τα υπόλοιπα 12 το δεύτερο. Και οι δύο τόμοι κυκλοφόρησαν αυτοτελώς στο εμπόριο.

Η γενίκευση του εμφυλίου πολέμου και η εφαρμογή των κατασταλτικών μέτρων κατά του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και γενικότερα του προοδευτικού κινήματος επηρέασαν σοβαρά τον «ΑΝΤΑΙΟ», αλλά η έκδοσή του δεν απαγορεύτηκε, όπως έγινε με άλλα έντυπα (εφημερίδες και περιοδικά) του ίδιου κοινωνικοπολιτικού χώρου. Ετσι, έγινε κατορθωτό από το Γενάρη του 1948 έως τον Ιούνιο - Ιούλιο του 1951 να βγουν 13 συνολικά τεύχη (τα έξι ήταν διπλά), μικρού σχήματος, και με αρίθμηση που επαναλαμβανόταν από έτος σε έτος. Τα τεύχη του 1948 (1/1 - 31/12/1948) αποτέλεσαν τον τρίτο τόμο, τα τεύχη του 1949 - '50 (Ιούνιος 1949 - Ιούλιος 1950) τον τέταρτο και τα τεύχη του '51 (Γενάρης έως Ιούνης - Ιούλης 1951) τον τελευταίο, ανολοκλήρωτο, πέμπτο τόμο. Λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν, κανένας από αυτούς τους τόμους δεν κυκλοφόρησε αυτοτελώς, όπως έγινε με τους δύο πρώτους.

Τι ήταν ο «ΑΝΤΑΙΟΣ»

Ποια, όμως, ήταν η ταυτότητα του «ΑΝΤΑΙΟΥ»;

Αν θέλουμε να προσδιορίσουμε τι ήταν ο «ΑΝΤΑΙΟΣ», οφείλουμε να σημειώσουμε πως σίγουρα δεν ήταν αυτό το άχρωμο και απροσδιόριστο έντυπο, που περιγράφει η κυρία Ελλη Παππά, η οποία έχει γράψει την εισαγωγή, στην παρούσα επανέκδοση, φροντίζοντας, στα μόνα σημεία που αποφασίζει να μιλήσει συγκεκριμένα, να προσδώσει στον Ν. Ζαχαριάδη - και στο ΚΚΕ φυσικά - χωρίς να μπορεί να φέρει την παραμικρή απόδειξη (οι αποδείξεις μιλούν για το αντίθετο ακριβώς) αντιλήψεις ξένες, ακόμη και εχθρικές προς τον «ΑΝΤΑΙΟ» και το έργο που αυτός επιτελούσε. Πρόκειται για τη γνωστή συνήθεια ορισμένων ανθρώπων, που με κάθε ευκαιρία χρεώνουν στον πρώην ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ κάθε αμαρτία, εκτός, βεβαίως, από το προπατορικό αμάρτημα, για το οποίο πρόλαβε ο Θεός να υποδείξει άλλους ενόχους.

Εν πάση περιπτώσει, το στήσιμο του «ΑΝΤΑΙΟΥ» έγινε με πρωτοβουλία κομμουνιστών, ΕΑΜιτών, αριστερών - προοδευτικών επιστημόνων και είχε την ολόπλευρη στήριξη, τόσο του ΚΚΕ, όσο και του Πολιτικού Συνασπισμού Κομμάτων του ΕΑΜ, αλλά και άλλων αριστερών δυνάμεων, που συνεργάζονταν με το ΕΑΜ. Την ιδιαίτερη συμβολή του ΚΚΕ στην έκδοση και στήριξη του «ΑΝΤΑΙΟΥ» μπορεί κανείς να την αντιληφθεί, αν λάβει υπόψη του ότι το Κόμμα τότε ήταν ηγετική - ιδεολογικά και πολιτικά - δύναμη στον ΕΑΜικό κι ευρύτερα προοδευτικό χώρο.

Στις σελίδες του «ΑΝΤΑΙΟΥ», φιλοξενήθηκαν μελέτες και άρθρα του Ν. Κιτσίκη, του Χ. Θεοδωρίδη, του Σ. Μάξιμου, του Δ. Μπάτση, του Δ. Καλιτσουνάκη, του Η. Ηλιού, του Κ. Σωτηρίου, του Κ. Σακαντάνη, των Κ. και Ι. Δεσποτόπουλου, του Α. Αγγελόπουλου και δεκάδων άλλων κορυφαίων επιστημόνων και διανοουμένων του τόπου μας. Μάλιστα, όταν, ένα μήνα πριν το 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ, στις 3 Σεπτεμβρίου του 1945, ιδρύθηκε η επιστημονική εταιρία με τον τίτλο «Επιστήμη - Ανοικοδόμηση, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Νεοελληνικών Προβλημάτων», η γνωστή «ΕΠ-ΑΝ», ο «ΑΝΤΑΙΟΣ» έγινε το έντυπο όργανό της, αν και στην πραγματικότητα αυτός ήταν που προετοίμασε το έδαφος για την εμφάνισή της.

Ο «ΑΝΤΑΙΟΣ», λοιπόν, ήταν ένα επιστημονικό περιοδικό. Ομως, δεν ήθελε την επιστήμη αποκομμένη από το λαό, αλλά δύναμη γι' αυτόν, αρωγό στην ικανοποίηση των αναγκών του. «Μια επιστήμη για το εαυτό της - έγραφε στο πρώτο τεύχος ο Χ. Θεοδωρίδης -, η "εαυτής ένεκα και ου των αποβαινόντων", όπως την ήθελε ο Αριστοτέλης, δεν είχε νόημα για μένα. Μα, την ανάγκη να σταθώ κοντά στο μεγάλο κοινό δεν την ένιωσα επιτακτικότερα, παρά σ' αυτές τις γεμάτες τραγικό μεγαλείο μέρες». Και η ΕΠ-ΑΝ, στη διακήρυξή της, σημείωνε χαρακτηριστικά: «Ζητούμε να καταργήσουμε την επιστήμη σαν κοινωνικό προνόμιο και να την καταστήσουμε λαϊκό απόκτημα. Να μετατοπίσουμε τις υλικές και κοινωνικές βάσεις της από τη συντηρητική ολιγαρχία στο λαό».

Μέχρι τα τέλη του 1947, ο «ΑΝΤΑΙΟΣ» αυτοπροσδιοριζόταν ως «περιοδικό για τη μελέτη των προβλημάτων της ανοικοδόμησης». Πώς, όμως, έβλεπε τα ζητήματα της ανοικοδόμησης; Στο πρώτο τεύχος, ο Δ. Μπάτσης υπογράμμιζε πως «προϋπόθεση για να τεθούν τα θεμέλια της ανοικοδόμησης, στο απώτερο μέλλον σε πλατιές και κοινωνιστικές βάσεις είναι να λευτερωθή ο λαός και η οικονομία του από κάθε αντιπαραγωγικό, αντιοικονομικό και εκμεταλλευτικό μπόδιο που έστηνε στην πρόοδο της χώρας μια μονοπωλιακή κερδοσκοπική ολιγαρχία». Στο ίδιο τεύχος, ο Ν. Κιτσίκης αποσαφήνιζε πως «ανοικοδόμηση σημαίνει ολοκλήρωση των επιδιώξεων του σοσιαλισμού», ενώ ο Ι. Δεσποτόπουλος προσδιόριζε ότι παγκοσμίως υπήρχαν τρεις κατευθύνσεις, όσον αφορά την ανοικοδόμηση: «Η πρώτη κατεύθυνση - έγραφε - με τη λέξη ανοικοδόμηση δεν εννοεί τίποτα που να 'χει σχέση μ' αυτήν. Γι' αυτήν υπάρχει μια μεγάλη ευκαιρία απάτης και εύκολης κερδοσκοπίας με τα "μέσα" που θα διατεθούν για βοήθεια των εξαθλιωμένων λαών της Ευρώπης... Η δεύτερη κατεύθυνση εννοεί.... να κτιστή πάλι αυτό που υπήρχε και καταστράφηκε. Να κυλιστεί ο κόσμος της Ευρώπης στα παλιά του αυλάκια, στην παλιά του ομαλότητα. Να οικοδομηθή ο γνωστός μας κόσμος. Βέβαια, κάποιο φρεσκάρισμα, μερικές διορθώσεις θα "παραχωρηθούν"... Σύμφωνα, λοιπόν, με την παραπάνω κατεύθυνση, η έννοια της ανοικοδόμησης ταυτίζεται με την κεφαλαιοκρατική ανόρθωση στις χώρες που αυτή σαν πραγματικότητα έχει καταστραφεί... Η τρίτη κατεύθυνση προς την ανοικοδόμηση είναι αυτή που πηγάζει από τα ίδια τα πράγματα. Θετικά στοιχεία που άφησαν ο πόλεμος και η κατοχή στην Ευρώπη είναι: Η ραγδαία κατάρρευση των αρνητικών στοιχείων που υπήρχαν γενικά στη ζωή κάθε χώρας. Ο καταπληκτικός περιορισμός της αστικής τάξης που ισοδυναμεί με εξαφάνισή της. Η αύξηση και η ενότητα των λαϊκών μαζών της Ευρώπης. Οι κοινές των πεποιθήσεις και η φανατική των προσήλωση στο σοσιαλισμό... Το ζήτημα δεν είναι μόνο πώς θα κατασκευάσουμε πάλι τα κτίρια, τα γεφύρια, τις μηχανές κλπ. που καταστράφηκαν. Αυτό θεωρητικά είναι ζήτημα τεχνικό και λογιστικό. Το πραγματικό πρόβλημα είναι, κατασκευάζοντας κτίρια, συγκοινωνίες, εργοστάσια, ποιον οργανισμό πραγματοποιούμε».

Τέλος, η ΕΠ-ΑΝ, στη διακήρυξή της, όριζε την ανοικοδόμηση ως εξής: «Μα, όταν λέμε ανοικοδόμηση, εννοούμε τις πιο ριζικές, τις πιο βαθιές και τις πιο ριζοσπαστικές μεταβολές στην κοινωνική και εθνική μας ζωή, εννοούμε την πιο δυνατή και με τα πιο σύγχρονα τεχνικά μέσα εκμετάλλευση του πλούτου μας, την ενεργητική αξιοποίηση της εργασίας του μέσα στους ανώτατους αποδοτικούς όρους, τη μετατροπή της Ελλάδας σε βιομηχανική χώρα, την αποκατάστασή της σε ανώτερα επίπεδα υλικού και πνευματικού βίου, γιατί μόνο μέσα απ' αυτές τις μεταβολές μπορεί να φτάσει η χώρα σ' ένα πραγματικό σοσιαλιστικό καθεστώς» (τεύχος 12/30 - 11- 1945).

Για τον «ΑΝΤΑΙΟ» θα μπορούσαμε να αφιερώσουμε σελίδες και σελίδες. Ιδιαίτερα, μάλιστα, για τις επιστημονικές μελέτες που φιλοξένησε, με τις οποίες συντρίφτηκε ολοκληρωτικά η θεωρία της ψωροκώσταινας και της μεγάλης ιδέας. Ομως, ας σταματήσουμε εδώ. Τα όσα αναφέραμε δείχνουν πεντακάθαρα τι ήταν ο «ΑΝΤΑΙΟΣ», τι επιδίωκαν αυτοί που τον δημιούργησαν. Η μελέτη του μας βοηθάει να αντιληφθούμε σε βάθος τη σύγχρονη ιστορία του τόπου μας, να κατανοήσουμε τις βαθύτερες αιτίες των πολιτικών και ταξικών συγκρούσεων της δεκαετίας του '40, το αποτέλεσμα των οποίων σημάδεψε τη μετέπειτα πορεία της χώρας και καθορίζει μέχρι σήμερα τη ζωή μας. Υπό αυτήν την έννοια, αλλά και λόγω της επιστημονικής πληρότητας του περιεχομένου του, ο «ΑΝΤΑΙΟΣ» παραμένει επίκαιρος όσο ποτέ, αφού οι κοινωνικές αντιθέσεις που τον γέννησαν είναι υπαρκτές και αναλλοίωτες.