Η νεοφιλελεύθερη επιθυμία και το ανεπιθύμητο δάσος

Το δάσος | Φωτό: Κώστας Μανωλίδης

Η νεοφιλελεύθερη επιθυμία και το ανεπιθύμητο δάσος

ΑΠΟΨΕΙΣ29.08.24 14:51

Κώστας Μανωλίδης*

Ήταν Ιούλιος του 2020 όταν στην παρουσίαση μιας μεγάλης τουριστικής επένδυσης που θα χτιζόταν σε 490 στρ. δάσους, ο Κυριάκος Μητσοτάκης ξεστόμισε το περίφημο: «κάποια στιγμή θα καεί το δάσος, οπότε είμαι σίγουρος ότι κάνουμε το σωστό». Ο Άδωνης Γεωργιάδης, στην τηλεοπτική οθόνη, το συνέχισε: «δεν καταλαβαίνω τι συμφέρον έχει ο Δήμος Κέρκυρας από το να παραμείνει αυτό το παρθένο δάσος εκεί».

Τέτοιες ωμές παραδοχές, και βέβαια η αντανάκλασή τους στις στάχτες που άφησε η τελευταία τετραετία, θέτουν ένα προκλητικό ερώτημα: τι είδους ανθρωπότυπος στέκεται σήμερα με τέτοια χαιρέκακη αδιαφορία απέναντι στα δάση; Πως βάζει, δίχως ενδοιασμούς, το γυμνό υλικό συμφέρον πάνω από ένα αδιαμφισβήτητα υπέρτατο αγαθό;

Τα δάση μπορεί να καίγονταν πάντα, μπορεί να αποψιλώνονται συστηματικά από την αρχαιότητα, αλλά στις σημερινές συνθήκες, και ειδικά για τη Μεσογειακή ζώνη, η συνεχιζόμενη καταστροφή τους ισοδυναμεί με έγκλημα κατά της ανθρώπινης ζωής.

Εύλογα, τέτοιες στάσεις θα αποδοθούν στην απενοχοποιημένη νεοφιλελεύθερη ιδιοτέλεια, στην απληστία για χρήμα και εξουσία, στην κανιβαλική αναπτυξιολαγνεία, σε επιδιώξεις σύνθλιψης της κοινωνίας, ή και σε καθαρό κρετινισμό. Όμως, μαζί με όλα αυτά, αξίζει να δούμε και το βαθύτερο ανθρωπολογικό έρεισμά τους.

Πιστεύω ότι η κραυγαλέα αδιαφορία για τη φύση ριζώνει στον τρόπο με τον οποίο ο νεοφιλελευθερισμός, πέρα από οικονομικό δόγμα, καθορίζει έναν τύπο σχέσης με τον κόσμο. Βάζοντας στη θέση των συλλογικών νοημάτων την ατομική επιθυμία και το συμφέρον, αξιώνει έναν κόσμο προγραμματισμένο για την παραγωγή κέρδους και ικανοποίησης. Ο νεοφιλελεύθερος ανθρωπότυπος, πατώντας στη θεμελιακή βλέψη της Νεωτερικότητας για την απομάγευση και τεχνολογική καθυπόταξη της φύσης, αναπτύσσει σε παθολογικό βαθμό μια υποχόνδρια επιθυμία (απο)ρύθμισης του περιβάλλοντος. Όχι λόγω της πίστης σε κάποιες απαράβατες αρχές και νόμους, αλλά εξαιτίας της κατανόησης του εαυτού και του κόσμου με όρους επιχείρησης. Τα πάντα, μαζί και η φύση, πρέπει να λογοδοτούν στη λογική της ποσοτικοποίησης και σε έναν στυγνό ισολογισμό κόστους και άμεσου οφέλους, χωρίς κανένα αξιακό και ηθικό αντίβαρο.

Η ιδέα της τάξης αποκτά έτσι έναν νέου τύπου τυραννικό χαρακτήρα. Δεν αφορά την άκαμπτη πειθάρχηση σε ένα πλαίσιο κανόνων αλλά την ηγεμονία ενός εργαλειακού θετικισμού που αναδιαρθρώνει όλες τις πτυχές της ζωής στα λειτουργικά πρότυπα της οικονομίας. Ο θρίαμβος της ασύδοτης ατομικότητας, το κυνήγι των επιδόσεων, η λογιστικοποίηση της κοσμοθεώρησης, πέρα από το πολιτικό-οικονομικό επίπεδο, έχουν εγγραφεί ως υπαρξιακές νόρμες για το νεοφιλελεύθερο υποκείμενο. Εξάλλου η Θάτσερ το είχε δηλώσει: «η οικονομία είναι μόνο η μέθοδος, ο στόχος είναι να αλλάξουμε την καρδιά και την ψυχή».

Ένα τέτοιο υποκείμενο, συγκροτημένο γύρω από μια φανατική προσήλωση στον ωφελιμισμό και την αποδοτικότητα, δεν μπορεί παρά κάπου βαθιά μέσα του να αποστρέφεται το δάσος.

Γιατί το δάσος, ως ενιαίο αλληλοσυνδεόμενο σύνολο, αντιπροσωπεύει την πλήρη υπέρβαση της ατομικής ιδιοτέλειας ή της μετρήσιμης παραγωγικότητας. Στο δάσος δεν υπάρχει νομή της γης, δεν υπάρχουν όρια, ορατότητα και επιτήρηση. Είναι αδιαπέραστο ακόμα και στο αμείλικτο βλέμμα των δορυφόρων και των drones. Το δάσος υπήρξε πάντα το τυφλό σημείο του Νόμου.

Στο δάσος χάνεται ο προσανατολισμός, χάνεται ο έλεγχος, χάνεται ο χρόνος, είναι το μέρος όπου χανόμαστε. Και σε πολλές περιπτώσεις αυτό το χάσιμο ισοδυναμεί με την ελευθερία. Γι αυτό, το δάσος έγινε ο τόπος καταφυγής φυγάδων κι αποσυνάγωγων, άσυλο ληστών και παρτιζάνων, φανταστική εστία απροσδιόριστων απειλών, μαγισσών και ξωτικών. Στο δάσος η φύση συγκεντρώνει όλο της το σφρίγος σε έναν πανίσχυρο οργανισμό που εκμηδενίζει την ανθρώπινη αλαζονεία και την τυφλή χρησιμοθηρική της λογική, που γελοιοποιεί τους ψυχαναγκασμούς της τάξης και της ασφάλειας, που ξυπνά τα αρχέγονα ένστικτα και τη δυσανεξία σε κάθε ζυγό.

Γράφει ο Στράτης Μυριβήλης κάπου στο Η ΖΩΗ ΕΝ ΤΑΦΩ: «Το δάσος ήταν ένα υπερφυσικό φυτικό χτήνος, ανεξάρτητο και ολάκερο, που ανάσαινε, ζούσε, κουνιόταν και φώναζε με την δικιά του την ιδιαίτερη ζωή, την ακατάλυτη και προαιώνια. Ένα θεόρατο ζωντανό ήταν, που μούγκριζε και μύριζε δυνατά. Το χλωρό του το αίμα ορμούσε προς τον ουρανό με μανία μέσα από τους κραταιούς κορμούς, αδάμαστο συντριβάνι άγριας νιότης.»

Έχω την αίσθηση ότι η κατηγορία ανθρώπων που μας κυβερνάει, παραδομένη στον ίλιγγο της εξουσίας και στο παραλήρημα ελέγχου και χειραγώγησης, ανομολόγητα δυσφορεί με αυτήν την απειθάρχητη «άγρια νιότη» του δάσους. Η φύση γι αυτούς θα έπρεπε να είναι πειθήνια, τακτοποιημένη και περιφραγμένη, χωρίς χυμούς, χωρίς απρόβλεπτες διαθέσεις και κρυφές απειλές, κάτι σαν ένα οικουμενικό γήπεδο γκολφ. Στις κάθε είδους αξιοποιήσεις και επενδύσεις, μαζί με τις άμεσες οικονομικές απολαβές, ασυνείδητα επιθυμούν και την καταστολή των παράφορων δυνάμεων της φύσης. Χωρίς να καταλαβαίνουν ότι αυτή η υπονόμευση είναι στραμμένη και προς τον εαυτό τους.

Όχι πολύ παλιά, στις πλαγιές του Γράμμου ή στις ζούγκλες του Βιετνάμ, ο αντίπαλος που κρυβόταν στα δάση, ο αντίπαλος που ουσιαστικά ταυτιζόταν με τα δάση, αντιμετωπιζόταν με βόμβες ναπάλμ. Σήμερα, η προτιμητέα πρακτική συμβολικής κυριαρχίας σε όσα αντιπροσωπεύει το αγέρωχο βασίλειο της χλωρίδας συνεχίζει να είναι η καταδίκη στην πυρά.

*Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας