Συγκεντρωτική διαχείριση απορριμμάτων και ΣΔΙΤ

Τάσος Κεφαλάς* από ΕφΣυν

Το τελευταίο διάστημα, όλο και πληθαίνουν οι πληροφορίες και τα σημάδια για το ότι βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη μια επιχείρηση ολικής επαναφοράς του μοντέλου της συγκεντρωτικής διαχείρισης των απορριμμάτων και των συμπράξεων δημόσιου - ιδιωτικού τομέα, που είναι περισσότερο γνωστές σαν ΣΔΙΤ. Τι είναι, όμως, το μοντέλο της συγκεντρωτικής διαχείρισης και τι το αμφισβήτησε, για να μιλάμε για «πλάνο ολικής επαναφοράς» του; Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Στη δεκαετία του ’90 ανάγονται οι πρώτες προσπάθειες να μπει σε μια ορθολογική βάση η διαχείριση των απορριμμάτων στη χώρα μας, που ήταν -και, δυστυχώς, εξακολουθεί να είναι- σε τριτοκοσμική κατάσταση. Καταρτίστηκε πλαίσιο για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων (1996 - 1997) και το 1997 είχαμε τον πρώτο εθνικό σχεδιασμό. Η διαχείριση των απορριμμάτων πήρε πιο συγκεκριμένα χαρακτηριστικά την επόμενη δεκαετία, τότε που άρχισαν να εγκρίνονται τα περιφερειακά σχέδια διαχείρισης στερεών αποβλήτων, τα λεγόμενα ΠΕΣΔΑ.

Αυτό που προδιέγραφαν ήταν ένα μοντέλο, που έδινε μικρή σημασία στην προδιαλογή και στην ανακύκλωση των υλικών, εστιάζοντας σε μεγάλες εγκαταστάσεις επεξεργασίας σύμμεικτων απορριμμάτων και καύσης, χωρίς το τελευταίο να ομολογείται ανοιχτά. Έτσι, σε όλες τις περιφέρειες της ηπειρωτικής χώρας δρομολογήθηκε η κατασκευή μιας ή δύο τέτοιων κεντρικών μονάδων και σε λίγες περιπτώσεις τριών (Πελοπόννησος, Θεσσαλία) ή περισσοτέρων (Αττική, Κ. Μακεδονία).

Το άλλο χαρακτηριστικό του σχεδιασμού ήταν η διευκόλυνση της ιδιωτικοποίησης υποδομών και υπηρεσιών στον τομέα της διαχείρισης. Αφορούσε, κυρίως, τους διαγωνισμούς, μέσω ΣΔΙΤ, για την κατασκευή των κεντρικών μονάδων επεξεργασίας, με τεράστια χρηματοδότηση της κατασκευής τους από το δημόσιο (40-60%) και παραχώρηση στους ιδιώτες της λειτουργίας τους για 25-27 χρόνια. Εννοείται έναντι υψηλού τιμήματος. Το συγκεκριμένο μοντέλο ήταν ένα ισχυρό εργαλείο, που «έσπρωχνε» προς αυτήν την κατεύθυνση.

Όχι, όμως, το μόνο. Υπήρχε, πρωτίστως, η πολιτική βούληση των κυβερνήσεων των τελευταίων δύο δεκαετιών, στην οποία ήρθαν να προστεθούν και οι ισχυρές πιέσεις της τρόικας τα τελευταία χρόνια. Ποιος δε θυμάται το «αλισβερίσι» του κ. Φούχτελ με τους αυτοδιοικητικούς όλης της επικράτειας ή τα περίφημα συνέδρια της ελληνογερμανικής συνεργασίας; Αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής ήταν η ιδιωτικοποίηση ή η προσπάθεια για ιδιωτικοποίηση και άλλων τομέων της διαχείρισης των απορριμμάτων, πλην των μεγάλων εργοστασίων, ακόμη και της περισυλλογής των απορριμμάτων.

Κρίσιμη καμπή η συνολική αμφισβήτηση του μοντέλου

Η προσπάθεια υλοποίησης αυτών των πολιτικών δεν ήταν ανέφελη, γι αυτό και δεν ευοδώθηκε πλήρως, ως τώρα. Υπήρξαν σοβαρές αντιδράσεις και αντιστάσεις, μόνο που ήταν ατελείς και αποσπασματικές. Τα θέματα της ιδιωτικοποίησης και των ΣΔΙΤ τα «σήκωσαν» κυρίως οι εργαζόμενοι στην αυτοδιοίκηση, που δικαιολογημένα ανησυχούν για τις θέσεις εργασίας. Σπανίως, όμως, συνδυάζοντας αυτά τα ζητήματα με το ίδιο το μοντέλο της συγκεντρωτικής διαχείρισης, κάτι που εξακολουθεί να ισχύει και σήμερα, σε μεγάλο βαθμό.

Τοπικές αντιστάσεις, κάποιες εκ των οποίων είχαν μεγάλες διαστάσεις (Φυλή το 2005, Λευκίμμη το 2008, Κερατέα το 2010-2011), αναπτύχθηκαν στη βάση της αντίθεσης σε συγκεκριμένες χωροθετήσεις του σχεδιασμού και όχι στον πυρήνα του σχεδιασμού, που είναι η συγκεντρωτική, φιλοεργολαβική, αντιπεριβαλλοντική και φορομπηχτική λογική του.

Η κατάσταση αυτή δημιουργούσε τις προϋποθέσεις να βρίσκουν πρόσφορο έδαφος οι κατηγορίες για τοπικισμό και ιδιοτέλεια όσων αντιδρούσαν. Ο αντίλογος περιορίζονταν στην προβολή καλών πρακτικών (ανακύκλωση, κομποστοποίηση κλπ.) και μονοπωλούνταν από τις κλασικές ΜΚΟ, με λόγο και πρακτικές εύκολα ενσωματώσιμες.

Σημαντικό ρόλο έπαιξε και εξακολουθεί να παίζει το γεγονός ότι μεγάλο μέρος της αριστεράς και του αντισυστημικού χώρου γενικότερα εξακολουθεί να έχει πλήρη σύγχυση ως προς το ποια πρέπει να είναι η εναλλακτική λύση, να έλκεται από λογικές αυστηρού κεντρικού - κρατικού σχεδιασμού, να μην απορρίπτει το συγκεντρωτισμό, παρά μόνο τον έλεγχο από το ιδιωτικό κεφάλαιο και να έχει αλλεργία σε κάθε μορφή ενεργού συμμετοχής της τοπικής αυτοδιοίκησης και των τοπικών κοινωνιών στη διαχείριση των απορριμμάτων.

Η κατάσταση αρχίζει να αλλάζει τα τελευταία τέσσερα - πέντε χρόνια, όταν αρχίζει να σχηματοποιείται, μέσα από κινηματικές διαδικασίες, το εναλλακτικό μοντέλο της αποκεντρωμένης διαχείρισης, με δημόσιο - κοινωνικό χαρακτήρα και με έμφαση στην προδιαλογή και ανάκτηση των υλικών. Από τις καλές πρακτικές, περνάμε σε έναν ουσιαστικό αντίλογο και αρχίζει να παίρνει «σάρκα και οστά» το αντίπαλο δέος στο κυρίαρχο συγκεντρωτικό μοντέλο. Οι τοπικές αντιστάσεις και οι εργαζόμενοι στην αυτοδιοίκηση εμπλουτίζουν και ισχυροποιούν, αλλού λιγότερο και αλλού περισσότερο, το λόγο τους, η συζήτηση στην κοινωνία διευρύνεται, αυτοδιοικητικά σχήματα αρχίζουν να επεξεργάζονται συγκεκριμένες προτάσεις και πολιτικές δυνάμεις να αναπροσαρμόζουν τις θέσεις τους.

Δημιουργήθηκαν ρήγματα, που πρέπει να βαθύνουν

Στην παρούσα συγκυρία ήταν σημαντικό ότι η λογική της αποκεντρωμένης διαχείρισης υιοθετήθηκε και ενσωματώθηκαν στον επίσημο λόγο του ΣΥΡΙΖΑ. Αφού οι δυνάμεις του, λίγο αργότερα, βρέθηκαν στη διοίκηση της μεγαλύτερης περιφέρειας της χώρας (Αττική), από το Σεπτέμβρη του 2014 και στην κυβέρνηση, από το Γενάρη του 2015.

Παρόλα αυτά, η αυτή η προγραμματική εξέλιξη, τώρα είμαστε βέβαιοι γι αυτό, δεν είχε και δεν έχει πλήρως αφομοιωθεί από το κομματικό «σώμα» του ΣΥΡΙΖΑ. Γι αυτό και είναι συχνή η επικοινωνιακή και όχι η ουσιαστική αξιοποίηση της αποκεντρωμένης διαχείρισης, κάτι που φαίνεται καθαρά στην πολιτική και στις επιλογές της περιφέρειας Αττικής.

Επειδή, όμως, το αποτέλεσμα μετράει, αξίζει να σημειώσουμε ότι αυτή η μεταστροφή του κλίματος οδήγησε σε κάποιες επιλογές, που, αντικειμενικά, αποτελούν ρήγματα στο υφιστάμενο φιλοεργολαβικό πλαίσιο διαχείρισης των απορριμμάτων και αποτελούν, κυρίως, προϊόν των κινηματικών διεργασιών και πιέσεων που προηγήθηκαν. Για τι μιλάμε, όμως;

Το Δεκέμβρη του 2014 ανακοινώνεται η ακύρωση του «πολιορκητικού κριού» των ΣΔΙΤ, δηλαδή των διαγωνισμών για τα τέσσερα εργοστάσια επεξεργασίας σύμμεικτων της Αττικής. Ενώ και οι υπόλοιποι διαγωνισμοί ΣΔΙΤ, σε μερικούς από τους οποίους είχε γίνει επιλογή προσωρινού αναδόχου, «πάγωσαν» μέχρι πρόσφατα.

Τον Ιούνη του 2015 δημοσιοποιείται το νέο εθνικό σχέδιο διαχείρισης αποβλήτων, εντελώς διαφοροποιημένο από αυτό που ετοίμαζε η κυβέρνηση ΝΔ-ΠΑΣΟΚ, που ενσωματώνει σε μεγάλο βαθμό τη λογική της αποκεντρωμένης διαχείρισης. Πρόκειται για σημαντική εξέλιξη, παρόλο ότι μόλις πρόσφατα επιλύθηκε το πρόβλημα της επικύρωσης, άρα και της νομικής θωράκισής του.

Ξανάνοιξε η αναγκαία διαδικασία της ριζικής αναθεώρησης των παλιών περιφερειακών σχεδιασμών (ΠΕΣΔΑ), που είχε μπει στο χρονοντούλαπο για πολλά χρόνια, προκειμένου να μη διαταραχθεί η διαδικασία δημοπράτησης των μεγάλων έργων.

Καθιερώθηκε μια σημαντική καινοτομία, αυτή της υποχρέωσης των δήμων να εκπονούν και να υλοποιούν τοπικά σχέδια διαχείρισης αποβλήτων, γεγονός που, ήδη, έχει προκαλέσει μια πρωτόγνωρη κινητικότητα στις τοπικές κοινωνίες. Παρόλο που οι διαδικασίες που ακολουθούνται και τα αποτελέσματα που παράγουν είναι πολλές φορές απογοητευτικά.

Σήμερα, τίποτα δεν είναι σαν χθες

Το πώς τα παραπάνω βήματα μπόρεσαν να γίνουν στο παραλυτικό και, ταυτόχρονα, προσαρμοστικό στα μνημόνια περιβάλλον της πρώτης περιόδου της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ - ΑΝΕΛΛ είναι μια ξεχωριστή συζήτηση. Σημασία έχει πως τώρα βρισκόμαστε σε ένα νέο σκληρό μνημονιακό περιβάλλον, που επιβάλλει την ακύρωση κάθε θετικής «παρέκκλισης».

Τα όργανα άρχισαν λοιπόν και αυτό μας το υπενθυμίζουν καθημερινά διαρροές και δημοσιεύματα στα συστημικά μέσα ενημέρωσης (εφημερίδες, κανάλια, οικονομικές ιστοσελίδες κλπ.). Η επιχείρηση ολικής επαναφοράς στο συγκεντρωτισμό και στις ΣΔΙΤ βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Στο στόχαστρο ο εθνικός σχεδιασμός και ότι αυτός συνεπάγεται για τους περιφερειακούς και τοπικούς σχεδιασμούς και ο δημόσιος χαρακτήρας του συστήματος διαχείρισης.

Ας δούμε τις πιο σημαντικές παρεμβάσεις της τελευταίας περιόδου:

Για προειδοποίηση-σοκ για τις χωματερές πληροφορούμαστε, της επικεφαλής της Γενικής Διεύθυνσης Περιφερειακής Πολιτικής της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Σαρλίνα Βίτσεβα, που απειλεί με διακοπή της ευρωπαϊκής χρηματοδότησης. Η ίδια κάνει λόγο για καθυστερημένη υποβολή προς έγκριση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή του εθνικού σχεδίου και προσθέτει ότι εξετάζεται η εναρμόνισή του με την ευρωπαϊκή πολιτική.

Έχει προηγηθεί η επίθεση στο εθνικό σχέδιο από το νεοδημοκρατικό - πασοκικό κατεστημένο της ΚΕΔΕ, το οποίο συνεχίζει να θέτει θέμα εγκυρότητάς του. Στην πράξη πολλοί αυτοδιοικητικοί, αντίστοιχης πολιτικής προέλευσης, προσπαθούν να απαξιώσουν τα τοπικά σχέδια διαχείρισης και υλοποιούν επιλογές άμεσης ή έμμεσης ιδιωτικοποίησης τομέων της διαχείρισης των απορριμμάτων.

Ιδιαίτερα σημαντική θεωρούμε τη συνάντηση, που έγινε στις 4/11/2015 στις Βρυξέλλες, των διευθύνσεων περιφερειών και περιβάλλοντος της ΕΕ με εκπροσώπους του υπουργείου περιβάλλοντος και των περιφερειών/φορέων διαχείρισης Αττικής και Πελοποννήσου. Στη θεματολογία ξεχωρίζουν το εθνικό σχέδιο διαχείρισης, τα περιφερειακά σχέδια και οι ΣΔΙΤ Αττικής και Πελοποννήσου. Ευνόητο το τι επιδιώκεται με τις πιέσεις που, αναμφίβολα, ασκήθηκαν.

Η κυβέρνηση μετά τη συναίνεσή της στην υπογραφή της ΣΔΙΤ της περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας βρίσκεται αντιμέτωπη με την πρόσφατη απόφαση του Ελεγκτικού συνεδρίου, με την οποία θεωρείται ότι δεν υπάρχει κώλυμα στην υπογραφή της σύμβασης ΣΔΙΤ για τα έργα της Πελοποννήσου, με την ΤΕΡΝΑ που έχει ανακηρυχθεί προσωρινή ανάδοχος. Επιπλέον, στο σκεπτικό της απόφασης, μπαίνουν ζητήματα που αφορούν στην εγκυρότητα του νέου εθνικού σχεδίου.

Το χρηματοδοτικό εργαλείο θα αποτελέσει, σίγουρα, ένα ισχυρό εργαλείο πειθάρχησης, των περιφερειών και των δήμων, με δεδομένη την προσαρμοστικότητα της κυβέρνησης στις απαιτήσεις των δανειστών. Δεν είναι τυχαία η υπενθύμιση ότι το μεγαλύτερο μέρος των κονδυλίων του ΕΣΠΑ 2014-2020 για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων βρίσκονται στο εθνικό επιχειρησιακό σχέδιο, που διαχειρίζεται η κυβέρνηση και προορίζεται για έργα μεγάλης κλίμακας (βλέπε εργοστάσια επεξεργασίας σύμμεικτων). Πολύ μικρότερα κονδύλια προβλέπονται στα περιφερειακά επιχειρησιακά σχέδια (ΠΕΠ), που διαχειρίζονται οι περιφέρειες. Για παράδειγμα, στο ΠΕΠ Αττικής υπάρχουν 10,577 εκ. ευρώ για διαχείριση στερεών αποβλήτων, ενώ τα αντίστοιχα κονδύλια του εθνικού επιχειρησιακού σχεδίου εκτιμώνται σε 600 εκ. ευρώ.

Ως προς την αποτελεσματικότητα των πιέσεων της τρόικας και των ενδιαφερόμενων επενδυτών είναι ενδεικτική και η στάση της κυβέρνησης και η στάση της περιφέρειας Αττικής. Η πρώτη, φαίνεται ότι ανακρούει πρύμνα στα θέματα των ιδιωτικοποιήσεων, γενικά και στη διαχείριση των αποβλήτων. Γιατί εκτός από τη ΣΔΙΤ της Δυτικής Μακεδονίας, έχουμε και δηλώσεις από επίσημα χείλη ότι η αντίθεση δεν είναι γενικά στις ΣΔΙΤ, αλλά σε εκείνες που αφορούν φαρωνικά - υπερδιαστασιολογημένα έργα. Η δεύτερη υιοθέτησε έναν ανεπαρκέστατο περιφερειακό σχεδιασμό (ΠΕΣΔΑ), που αφήνει ανοιχτά όλα τα ενδεχόμενα. Ενώ η στάση της στο θέμα της συνέχισης των έργων του ΧΥΤΑ Γραμματικού μαρτυρά συμβιβασμό με τον υφιστάμενο σχεδιασμό.

Τα παραπάνω είναι αρκετά διδακτικά και ως προς τις πραγματικές προθέσεις της ΕΕ. Αυτό ας το πάρουν σοβαρά υπόψη τους και όσοι/ες τρέφουν υπερβολικές προσδοκίες από τη στάση της στα περιβαλλοντικά ζητήματα. Αφού, στην πράξη, τεκμηριώνεται ότι ακόμη και θετικές πρόνοιες, πολύ εύκολα, θυσιάζονται στο βωμό της εξυπηρέτησης των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων. Αυτό οφείλουν να το συνειδητοποιήσουν όλοι/ες, ανεξάρτητα από τη γενικότερη στάση που μπορεί να έχουν στο θέμα της συμμετοχής ή μη της χώρας μας στην ΕΕ.

Προφανώς, κανείς δεν μπορεί να υπολογίζει στα σοβαρά στις αντιστάσεις της κυβέρνησης. Οπότε, το πολιτικό μέτωπο είναι σε εμφανώς μειονεκτικότερη θέση. Αλλά και το κινηματικό μέτωπο αντιμετωπίζει περισσότερες δυσκολίες. Αφενός, διότι το ανθρώπινο δυναμικό του δέχεται απανωτά χτυπήματα σε όλη τη σφαίρα της καθημερινότητάς του και στην προσπάθειά του για αξιοπρεπή επιβίωση. Αφετέρου, διότι ένα σημαντικό κομμάτι του ΣΥΡΙΖΑ αποστασιοποιείται από την κινηματική δράση, είτε από απογοήτευση, είτε για να μην κατηγορηθεί για υπονόμευση της «πρώτη φορά αριστερά» κυβέρνησης.

Ωστόσο, αυτοί/ές που εξακολουθούμε να επιμένουμε είμαστε πολλοί. Οι αγώνες που έχουν προηγηθεί, η αξιοπιστία που έχει κατακτηθεί και η ευρεία διάχυση της αντίληψης της αποκεντρωμένης διαχείρισης δημιουργούν προϋποθέσεις να συνεχιστεί η προσπάθεια για να αναχαιτιστεί η νέα επίθεση και για να βαθύνουν τα ρήγματα που έχουν ανοίξει, αντί να γεφυρωθούν.

Με την προϋπόθεση ότι θα απαλλαγούμε, οριστικά, από συντηρητικές και τοπικιστικές αντιλήψεις που αντιμετωπίζουν το νέο εθνικό σχέδιο σαν έργο του «διαβόλου» (της Ε.Ε., δηλαδή), που έλκονται από τον κρατισμό και το συγκεντρωτισμό, που χαρακτηρίζουν «χωματερές» τα πράσινα σημεία, που επισείουν τον κίνδυνο της εξαφάνισης των ελεύθερων χώρων αν γίνουν τοπικές δράσεις ανακύκλωσης και κομποστοποίησης, που στρέφονται γενικά κατά των ΧΥΤΑ, που φλερτάρουν με την ιδέα της εξαγωγής σκουπιδιών και της καύσης κ.λπ.

* Μέλος της ΠΡΩΣΥΝΑΤ (Πρωτοβουλία συνεννόησης για τη διαχείριση των απορριμμάτων)