Για το Μεταξουργείο που «πεθαίνει»

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ

Μεταξουργείο, λαδοπαστέλ σε χαρτί, Τ. Παπαϊωάννου

Για το Μεταξουργείο που «πεθαίνει»

ΜΟΥΣΙΚΗ - ΧΟΡΟΣ06.02.24 20:30Τάσης Παπαϊωάννου*

Οι γειτονιές μετατρέπονται σε ένα ψεύτικο πολυκαιρισμένο σκηνικό, σε μια νεκρή φωταγωγημένη βιτρίνα που προσελκύει τους τουρίστες και τους κοσμικούς, οι οποίοι ανάλογα με τις μόδες που επικρατούν, αρέσκονται να συχνάζουν σε τέτοια δήθεν cult «αυθεντικά» περιβάλλοντα. Φαινόμενα γνωστά στις πόλεις του εξωτερικού που τελευταία κάνουν την εμφάνισή τους και στις γειτονιές ή στους «μαχαλάδες» της Αθήνας, όπως τις αποκαλούσαν χαρακτηριστικά οι κάτοικοι στην καλλιτεχνική εκδήλωση-πορεία που διοργάνωσαν πριν από λίγες μέρες στην Πλαταιών, τον πολύπαθο δρόμο του Μεταξουργείου.

Οι νεοελληνικές πόλεις εμφανίζουν, ορατά πια, τα σημάδια που άφησαν και συνεχίζουν να αφήνουν, οι καταστροφικές πολιτικές των τελευταίων χρόνων στη χώρα. Οι επιπτώσεις των επαχθών μνημονίων, της δυσβάσταχτης λιτότητας και της οικονομικής αφαίμαξης χιλιάδων νοικοκυριών, αποτυπώνονται ολοκάθαρα και στο χτισμένο περιβάλλον. Σπίτια που ξεπουλήθηκαν όσο όσο, διαμερίσματα που εγκαταλείφθηκαν, οικογένειες που ξεσπιτώθηκαν βίαια αδυνατώντας να πληρώσουν τα ακριβά ενοίκια που έχουν εκτιναχθεί σε τέτοιο υπερβολικό βαθμό, ώστε να μιλάμε πλέον για μια επικίνδυνη «φούσκα» που απειλεί την ίδια την ελληνική οικονομία (1).

Η διάρρηξη, ο κατακερματισμός και εν τέλει η διάλυση του κοινωνικού ιστού στις περισσότερες γειτονιές της Αθήνας αντανακλώνται και στον πολεοδομικό ιστό τους. Αρκεί να περπατήσει κανείς σε δρόμους των Εξαρχείων, των Πετραλώνων, του Μεταξουργείου, του Ψυρρή, για να αντιληφθεί πως οι οικοδομικές εργασίες που συντελούνται εκεί είναι τουλάχιστον αναντίστοιχες με το βιοτικό επίπεδο και τις οικονομικές δυνατότητες των κατοίκων τους. Νέες πολυώροφες οικοδομές ορθώνονται στη θέση παλιών σπιτιών, ενώ ανακατασκευές υπαρχουσών πολυκατοικιών και ανακαινίσεις μεμονωμένων διαμερισμάτων συντελούνται σχεδόν σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο. Λινάτσες καλύπτουν τις προσόψεις, κάδοι υλικών βρίσκονται παρκαρισμένοι στους δρόμους, παλιές πόρτες, παράθυρα, ντουλάπια, στοιβάζονται μαζί με τα σκουπίδια στις γωνίες των δρόμων. Οι νέες αυτές κατοικίες, όμως, σπανίως απευθύνονται στους μόνιμους κατοίκους των περιοχών αυτών και πολύ περισσότερο –βέβαια– σε ενοικιαστές.

Καιρό τώρα οι Αθηναίοι διαισθάνονταν τον κίνδυνο που ύπουλα πλησίαζε και τους απειλούσε. Οι κάτοικοι δεν έχασαν μόνο τα σπίτια τους, τώρα χάνουν και τις γειτονιές τους. Κατασκευαστικές εταιρείες έχουν αγοράσει δεκάδες ακίνητα κατά μήκος συγκεκριμένων δρόμων, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου εκποιήθηκαν ολόκληρα τετράγωνα. Τεράστια κεφάλαια έχουν επενδυθεί, καιρό τώρα, από ξένους και Ελληνες επιχειρηματίες οι οποίοι εκμεταλλεύθηκαν την οικονομική δυσπραγία των φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων και τα συντρίμμια που άφησε πίσω της η λαίλαπα των κυβερνητικών επιλογών. Οι παλιές γειτονιές της Αθήνας που για χρόνια έμεναν σκοπίμως εγκαταλειμμένες και υποβαθμισμένες, τώρα ξαναγίνονται «άξαφνα» ελκυστικές. Γιατί τα σπίτια που διατηρήθηκαν εκεί χαμηλά με τις αυλές τους, διάσπαρτα στα μικρά οικόπεδα ενός αραιοδομημένου αστικού ιστού και γλίτωσαν από την επέλαση της εργολαβικής πολυκατοικίας, τώρα φαντάζουν ιδανικά για έναν βίαιο εξευγενισμό που αλλάζει οριστικά τον χαρακτήρα τους.

Τα λαϊκά στρώματα εκδιώκονται και θυσιάζονται στον βωμό της golden visa, του Airbnb, του τουριστικού real estate, που επελαύνουν ανεξέλεγκτα, πάνω σε μια απροστάτευτη –από την Πολιτεία– πόλη. Η επιθετική εξαγορά που για χρόνια συντελέστηκε σταδιακά στις ιδιοκτησίες των πιο ευάλωτων συμπολιτών, τώρα αποκαλύπτει το κυνικό και κερδοσκοπικό της πρόσωπο. Η ιδιωτικοποίηση του δημόσιου χώρου (πάρκα, λόφοι, πλατείες) που επιχειρείται σήμερα έρχεται να επιβεβαιώσει και να ολοκληρώσει το οργανωμένο σχέδιο που πραγματοποιείται μεθοδικά σε πολλές περιοχές της πόλης, με τις ευλογίες και την στήριξη, φυσικά, τόσο της κυβέρνησης όσο και της τοπικής αυτοδιοίκησης.

Οι γειτονιές δεν αλλοιώνονται όμως μόνον κοινωνικά, αλλοιώνονται, όπως είναι επόμενο, και πολιτισμικά. Νέα πρότυπα επιβάλλονται άνωθεν, άλλες αισθητικές αξίες προωθούνται. Το kitsch μεταμφιέζεται πονηρά είτε με νεο-παραδοσιακό είτε με νεο-μοντέρνο μανδύα, πουλώντας αφειδώς στα πανέρια ενός αβαθούς νεοπλουτίστικου life style. Τα καινούργια φωταγωγημένα lofts που φυτρώνουν σαν μανιτάρια, μαζί με τα ακριβά γκουρμέ εστιατόρια, τις αστραφτερές αίθουσες τέχνης, τα θορυβώδη νυχτερινά κέντρα, τα νεόδμητα ογκώδη ξενοδοχεία, χρησιμοποιούν ως ντεκόρ τα παλιά σπίτια, τους γκρεμισμένους τοίχους, τους πολύχρωμους ξεθωριασμένους σοβάδες και τα graffiti. Οι γειτονιές μετατρέπονται σε ένα ψεύτικο πολυκαιρισμένο σκηνικό, σε μια νεκρή φωταγωγημένη βιτρίνα που προσελκύει τους τουρίστες και τους κοσμικούς, οι οποίοι ανάλογα με τις μόδες που επικρατούν, αρέσκονται να συχνάζουν σε τέτοια δήθεν cult «αυθεντικά» περιβάλλοντα.

Φαινόμενα γνωστά στις πόλεις του εξωτερικού που τελευταία κάνουν την εμφάνισή τους και στις γειτονιές ή στους «μαχαλάδες» της Αθήνας, όπως τις αποκαλούσαν χαρακτηριστικά οι κάτοικοι, στην καλλιτεχνική εκδήλωση-πορεία που διοργάνωσαν πριν από λίγες μέρες στην Πλαταιών, τον πολύπαθο δρόμο του Μεταξουργείου. Μαυροφορεμένες μοιρολογίστρες, τεθλιμμένοι συγγενείς, φίλοι, κάτοικοι, όλοι και όλες μαζί, «κήδεψαν» την αγαπημένη τους γειτονιά. Πένθησαν γι’ αυτό που χάσανε, γι’ αυτό που γνώρισαν, αυτό που έζησαν στο παρελθόν και σήμερα δεν υπάρχει πια.

Η πολυπληθής μπάντα παιάνιζε πένθιμους σκοπούς κι ο κόσμος ακολουθούσε την πομπή, σ’ αυτή την πρωτότυπη δράση των κατοίκων, αλλά και φίλων από άλλες γειτονιές που μαζεύτηκαν να διαδηλώσουν μ’ αυτόν τον ιδιαίτερο τρόπο την αντίδρασή τους στον σκληρό εξευγενισμό που συντελείται χρόνια τώρα στον μαχαλά τους. Αλλη μια διαδήλωση από κατοίκους που συνειδητοποιούν ότι η ζοφερή κατάσταση στη γειτονιά τους έχει φτάσει πια στο απροχώρητο, μετά τα Εξάρχεια, την Ακαδημία Πλάτωνος, τα Πατήσια.

Το Μεταξουργείο ήταν μια από τις ελάχιστες περιοχές της πρωτεύουσας που διατηρούσε τα χαρακτηριστικά της παλιάς Αθήνας (2), με τα στενά σοκάκια σε λοξή κατεύθυνση σε σχέση με τους υπόλοιπους δρόμους του νεότερου ιπποδάμειου συστήματος, τα χαμηλά σπίτια με τις κρυμμένες αυλές, τα νεοκλασικά με τις κεραμιδένιες σκεπές, τα διώροφα μεσοπολεμικά που γειτνίαζαν με τις νεότερες πολυκατοικίες. Και παραδίπλα τις λαϊκές ταβέρνες, τα καφενεία, τις βιοτεχνίες, τα εργαστήρια και τα συνεργεία με τις λαμαρινένιες στέγες, τα κενά οικόπεδα με τις παραχωμένες αρχαιότητες. Οι φτωχές οικογένειες των μόνιμων κατοίκων, οι μετανάστες που φώλιασαν σε μια φθηνή στέγη, οι Τσιγγάνοι που βρήκαν φιλόξενο αποκούμπι, συγκροτούσαν, όλοι μαζί, τον πολυπολιτισμικό κοινωνικό ιστό του Μεταξουργείου.

Το πολύχρωμο αρχιτεκτονικό παζλ που αντικατόπτριζε τους κατοίκους του, προσδίδοντας στην περιοχή την ιδιαίτερη φυσιογνωμία της, σιγά σιγά μεταλλάχθηκε σε κάτι άλλο, φανταχτερό και ξένο. Ο τρόπος ζωής άλλαξε συνταρακτικά, καθώς μια νέα αλλιώτικη ζωή εγκαθιδρύεται στη γειτονιά τα τελευταία χρόνια, εκτοπίζοντας βίαια τους ανθρώπους της. Γι’ αυτούς όλους τους συνανθρώπους μας, που δεν έχουν φωνή και κανείς δεν τους νοιάζεται στη σύγχρονη μεγαλούπολη, διαδήλωσαν και φώναξαν οι πολίτες της Αθήνας, την Κυριακή με το ψιλόβροχο…

*Αρχιτέκτων-ομότιμος καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

1. Βλ. αφιέρωμα «Εφ.Συν.» 29-1-2024.

2. Βλ. «Κεραμεικός 2022. Σαν ελεγείο…», «Εφ.Συν.» 24-5-2023.