Πολλαπλά (εμ)φράγματα απειλούν τα ποτάμια των Βαλκανίων

Σε αυτό το τμήμα του ποταμού Αώου/Βιόσα στην Αλβανία σχεδιάζεται η κατασκευή φράγματοςGREGOR SUBIC ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ 10.06.2019, 14:05

Πολλαπλά (εμ)φράγματα απειλούν τα ποτάμια των Βαλκανίων

Τάσος Σαραντής

Στη Χερσόνησο του Αίμου υπάρχουν ήδη πάνω από 1.000 υδροηλεκτρικά έργα και εκτροπές ποταμών, ενώ για τα επόμενα χρόνια έχουν προγραμματιστεί άλλα 3.000! Αγώνας έιναι σε εξέλιξη και από τις δύο πλευρές των ελληνοαλβανικών συνόρων για τη διάσωση του Αώου/Βιόσα, του τελευταίου ελεύθερης ροής άγριου ποταμού. Τι δείχνουν τα στοιχεία οικολογικών οργανώσεων για την κατάσταση των ποταμών σε Ελλάδα και Ευρώπη.

Ενώ τα Βαλκάνια γίνονται ολοένα και πιο δημοφιλή ως παράδεισος παραθεριστικών διακοπών, κρατούν ένα κρυμμένο μυστικό. Η Βαλκανική Χερσόνησος φιλοξενεί το πλουσιότερο δίκτυο άγριων ποταμών στην ευρωπαϊκή ήπειρο.

Ωστόσο, η μοναδική βιοποικιλότητα, ο φυσικός παράδεισος και οι υδάτινοι πόροι πολλών τοπικών κοινοτήτων βρίσκονται υπό μεγάλη απειλή.

Πάνω από 3.000 υδροηλεκτρικά φράγματα και εκτροπές έχουν προγραμματιστεί στην περιοχή, από την Αλβανία μέχρι τη Σλοβενία, εκτός από τα περισσότερα από 1.000 που ήδη υπάρχουν.

Η εισβολή αυτή χρηματοδοτείται από διεθνείς τράπεζες, αλλά οι τοπικές κοινότητες των Βαλκανίων δεν παραδίδουν τους φυσικούς τους θησαυρούς χωρίς μάχη. Από τη λαίλαπα των υδροηλεκτρικών φραγμάτων δεν εξαιρείται ούτε η χώρα μας.

Οι κίνδυνοι που απειλούν τα ποτάμια των Βαλκανίων και οι αντιστάσεις των τοπικών κοινοτήτων αναδείχθηκαν κατά τη διάρκεια της προβολής της ταινίας «Blue Heart» στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος και των τοποθετήσεων που ακολούθησαν, την περασμένη εβδομάδα.

Η εκδήλωση διοργανώθηκε στο πλαίσιο του έργου «Διασώζοντας τον τελευταίο ελεύθερης ροής άγριο ποταμό – Βιόσα/Αώος» από το Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Ανθρωπο (MedINA).

Η ταινία «Γαλάζια Καρδιά» εστιάζει στους αγώνες των κατοίκων που δίνονται αυτή τη στιγμή στην Αλβανία για έναν ελεύθερης ροής Αώο ποταμό, στην προσπάθεια που γίνεται στη Βόρεια Μακεδονία να σωθεί ο απειλούμενος με εξαφάνιση βαλκανικός λύγκας και στον πολύμηνο αγώνα των γυναικών της περιοχής Κρούζιτσα στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη για προστασία της μοναδικής πηγής γλυκού νερού της κοινότητάς τους.

Ο ποταμός Αώος είναι ένας από τους τελευταίους ζωντανούς ποταμούς της Ευρώπης και ένας από τους λιγότερο εξερευνημένους. Η κύρια πηγή του βρίσκεται στην ελληνική επικράτεια κοντά στο χωριό Βοβούσα. Στα πρώτα του 80 χιλιόμετρα, ο ποταμός διασχίζει την Ελλάδα και ονομάζεται Αώος.

Στην Αλβανία μετατρέπεται σε Βιόσα και διασχίζοντας ακόμη 190 χιλιόμετρα εκβάλλει στην Αδριατική Θάλασσα, ακριβώς βόρεια της λιμνοθάλασσας Νάρτα - μιας από τις μεγαλύτερες και οικολογικά πιο πλούσιες λιμνοθάλασσες της Αλβανίας.

Ο ποταμός έχει πανευρωπαϊκή και παγκόσμια σημασία. Αποτελεί ένα από τα τελευταία ανέγγιχτα μεγάλα ποτάμια συστήματα στην Ευρώπη, που φιλοξενούν όλα τα διαφορετικά είδη οικοσυστημάτων στα στενά φαράγγια του άνω τμήματος έως τα πλατιά πλεγμένα τμήματα του ποταμού στο μεσαίο και μέχρι το φυσικό δέλτα που δημιουργεί στην απόληξή του.

Οπως και για τα περισσότερα ποτάμια, έτσι και για τον Αώο, η μεγαλύτερη απειλή είναι η υδροηλεκτρική ενέργεια. Ενώ ο Βιόσα αποτελεί το σύνορο για πολλές προστατευόμενες περιοχές (3 από τις οποίες ορίζονται ως Εθνικοί Δρυμοί), το ίδιο το ποτάμι δεν έχει ειδικό καθεστώς προστασίας.

Η απουσία ενός ολοκληρωμένου, διμερούς σχεδίου διαχείρισης μεταξύ των δύο χωρών για ολόκληρη τη λεκάνη απορροής του άνοιξε τον δρόμο στους επενδυτές ώστε να προχωρήσουν σε έργα υδροηλεκτρικής ενέργειας.

Σε όλη τη λεκάνη απορροής του Αώου υπάρχουν 38 υδροηλεκτρικοί σταθμοί. Στην ελληνική πλευρά κατασκευάστηκε φράγμα στη δεκαετία του ’80 στις πηγές του ποταμού, το οποίο παρακρατά 100 εκατομμύρια κυβικά μετρά νερού ετησίως που δεν καταλήγουν στον φυσικό τους αποδέκτη, τον Αώο.

Αργότερα υπήρξαν σχέδια για την κατασκευή νέου φράγματος στο Αρκουδόρεμα, τον κύριο παραπόταμο του Αώου, που θα παρακρατούσε άλλα 70 εκατομμύρια κυβικά μετρά ετησίως.

Στη δε αλβανική πλευρά, το υπουργείο Ενέργειας σχεδιάζει την κατασκευή 38 φραγμάτων στο ποτάμι και τους παραποτάμους του.

Σήμερα, 10 ευρωπαϊκές οργανώσεις, μεταξύ των οποίων η MedΙna, η EuroNatur και η Πίνδος Περιβαλλοντική, που εδρεύει στα Ιωάννινα και δραστηριοποιείται στην ανάδειξη και προστασία του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος στην ευρύτερη περιοχή της Πίνδου από το 1999, ένωσαν τις δυνάμεις τους προκειμένου να συνεχίσουν τους αγώνες των κατοίκων που είχαν προηγηθεί ενάντια στην κατασκευή φραγμάτων, στα σχέδια εκτροπής και σε οποιαδήποτε παρέμβαση θα αλλοίωνε ή θα επιβάρυνε ανεπανόρθωτα τον ποταμό Αώο.

«Θεωρούμε ότι είναι επιτακτική η ανάγκη να ληφθούν πρωτοβουλίες προκειμένου να διασφαλιστεί ότι ο ποταμός Αώος θα παραμείνει ένας από τους τελευταίους ελεύθερους ποταμούς της Ευρώπης, που δεν θα θυσιαστεί στις κερδοσκοπικές ορέξεις των επενδυτών της υδροηλεκτρικής ενέργειας», επισήμανε ο Βασίλης Χρήστου, διευθύνων σύμβουλος της Πίνδος Περιβαλλοντική, στην εκδήλωση που διοργάνωσε η MedINA.

«Διοργανώνουμε δημόσιες εκδηλώσεις στην Ελλάδα, σε συνεργασία με τους Αλβανούς εταίρους μας, που σκοπό έχουν να φέρουν κοντά και τους δύο λαούς ώστε να εργαστούν μαζί για την προστασία του κοινού αγαθού μας, του ποταμού Αώου/Βιόσα.

Οφείλουμε να εργαστούμε από κοινού με τους γείτονές μας για τη δημιουργία του πρώτου Διακρατικού Εθνικού Πάρκου Βιόσα/Αώου, που όμοιό του δεν υπάρχει στην Ευρώπη. Ενός διακρατικού πάρκου που θα προστατεύει τον ποταμό από τις πηγές του στην καρδιά της Πίνδου ώς και τις εκβολές του στην Αλβανία, στο σημείο που συναντά την Αδριατική Θάλασσα» ανέφερε ο ίδιος.

Σε Ελλάδα και Ευρώπη

Ο Αώος/Βιόσα καθώς ρέει στην ΑλβανίαROLAND DOROZHANI

Ο Γιάννης Παπαδημητρίου, δικηγόρος, μέλος του Δικτύου Οικολογικών Οργανώσεων Ιωαννίνων, αναφέρθηκε στην κατάσταση στη χώρα μας: «Αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα υπάρχουν περίπου 170 φράγματα με ύψος μεγαλύτερο από 15 μέτρα, τα 15 μεγαλύτερα, με ύψος πάνω από 70 μ.

Από αυτά, αν εξαιρέσουμε τα φράγματα του Μόρνου και του Εύηνου που έχουν θυσιαστεί για την υδροδότηση της Αθήνας, όλα τα υπόλοιπα είναι υδροηλεκτρικά.

Δύο από αυτά είναι στον Νέστο (του Θησαυρού, με 172 μ., είναι το υψηλότερο στην Ελλάδα), 3 στον Αλιάκμονα (το τελευταίο στον Αγιο Ιλαρίωνα ολοκληρώθηκε πρόσφατα), 4 στον Αχελώο και τους παραποτάμους του (των Κρεμαστών είναι το μεγαλύτερο σε έκταση με 80 χιλιάδες στρέμματα), ενώ ετοιμάζονται αυτά της Μεσοχώρας και της Συκιάς, 1 στον Αραχθο, 1 στις πηγές του Αώου και 1 στο Σμόκοβο, σε παραπόταμο του Πηνειού».

Ο ίδιος σημείωσε ότι η χώρα μας έχει μια πλούσια παρακαταθήκη αγώνων για την υπεράσπιση των ποταμών από τα φράγματα, μάλιστα κάποιων νικηφόρων.

Ενδεικτικά, αναφέρθηκε στην αποτελεσματική τελικά κινητοποίηση για το Αρκουδόρεμα του Αώου στις αρχές της δεκαετίας του ’90, στις κινητοποιήσεις στον Νέστο στα μέσα της δεκαετίας του ’90 και στον αγώνα ενάντια στο μεγάλο φράγμα του Αγίου Νικολάου στον Αραχθο από το 1997 μέχρι το 2008, που κατάφερε τελικά να ματαιώσει την κατασκευή του. Και, βέβαια, στον 40χρονο αγώνα ενάντια στην εκτροπή του Αχελώου και τα φράγματα της Μεσοχώρας και της Συκιάς.

Σε ό,τι αφορά την κατάσταση των ποταμών στην Ευρώπη, ο κ. Παπαδημητρίου επισήμανε ότι τα 2/3 των υδάτινων δρόμων στην Ευρώπη είναι σε κακή οικολογική κατάσταση και έχουν υποβαθμιστεί σε βαθμό να μην μπορούν πλέον να φιλοξενήσουν λειτουργικά οικοσυστήματα.

«Ισως η πιο βασική απειλή για την υγεία τους να είναι η τερατώδης εξάπλωση της υδροηλεκτρικής ενέργειας, με 25.000 μονάδες παραγωγής στις χώρες της Ε.Ε., χωρίς να περιλαμβάνονται σε αυτές τα “μικρά υδροηλεκτρικά”, το όριο των οποίων είναι ούτως ή άλλως αμφιλεγόμενο.

Για παράδειγμα, στη χώρα μας πριν από 20 χρόνια το όριο ήταν στα 5 ΜW και σήμερα έχει ανέβει στα 15, ενώ στην Ε.Ε. ο μέσος όρος είναι 8 MW», ανέφερε.

Στα τέλη του περασμένου Σεπτέμβρη η πρωτεύουσα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, το Σαράγεβο, φιλοξένησε την 1η Ευρωπαϊκή Συνάντηση για τα Ποτάμια με κεντρικό σύνθημα «Σώστε τη γαλάζια καρδιά της Ευρώπης».

Σε αυτήν συμμετείχαν 250 ακτιβιστές, εκπρόσωποι περιβαλλοντικών οργανώσεων, επιστημόνων και φυσιολατρών από 30 χώρες.

Στο επίκεντρο της Συνάντησης τέθηκαν ο συντονισμός του αγώνα ενάντια στην απειλή της κατασκευής νέων υδροηλεκτρικών φραγμάτων, αλλά και η αποκατάσταση των ποταμών με την κατεδάφιση των παλιών.

Η Συνάντηση του Σαράγεβο, που θα επαναληφθεί το 2020 στην Πορτογαλία, εξέδωσε διακήρυξη με διεκδικητικό πλαίσιο απέναντι στην Ε.Ε., τις εθνικές κυβερνήσεις και την ενεργειακή κοινότητα. Καλεί σε διακοπή της χρηματοδότησης της υδροηλεκτρικής ενέργειας, στην απόρριψη του χαρακτηρισμού της ως «πράσινης» και «ανανεώσιμης», στην υιοθέτηση ενός Οικολογικού Διαχειριστικού Σχεδίου για τα βαλκανικά ποτάμια με καθιέρωση περιοχών αποκλεισμού για υδροηλεκτρικά έργα.

Νερό ή πετρέλαιο;

Γιγαντιαία τοιχογραφία γυναίκας που «συνθλίβει» ένα φράγμα σε ποταμό της Βοσνίας - ΕρζεγοβίνηςLUKA TOMAC

Τον κύκλο των ομιλητών στην εκδήλωση έκλεισε ο Παναγιώτης Μήτσης, πρόεδρος της Πανελλήνιας Κίνησης Ενεργών Πολιτών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη «Καθαρός Καλαμάς», ο οποίος επισήμανε ότι νερό και πετρέλαιο δεν πάνε μαζί, αναφερόμενος στις επερχόμενες εξορύξεις υδρογονανθράκων στη χώρα μας:

«Δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο εξορυκτικό πεδίο υδρογονανθράκων που να μπορεί να βρει κανείς αυτά τα οποία χρειάζεται: καθαρό νερό, ποιότητα ζωής, αμόλυντο περιβάλλον».

«Μιλώντας για τα νερά της Ηπείρου, που αποτελεί την υδρολογική καρδιά της Ελλάδας, έχουμε να πούμε πως δεν πρόκειται μόνο για το γεγονός ότι απαιτείται πολύ νερό για τη δημιουργία χιλιάδων τόνων λάσπης, η οποία διοχετεύεται μέσα στη γεώτρηση για πολλές χρήσεις, ούτε για το ότι δημιουργούνται τέλματα εναπόθεσης της λάσπης.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ο διαρκής εφιάλτης των διαρροών κατά τη διάρκεια της παραγωγής, της επεξεργασίας ή της μεταφοράς. Σύμφωνα με τη Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, η απόσταση ασφαλείας από υδατικούς πόρους ορίζεται σε 300 μέτρα.

Δηλαδή στα 300 μέτρα από ποτάμια, πηγές, υδροφόρο ορίζοντα θα είναι δυνατό να γίνουν γεωτρήσεις σε βάθος 4.500 μ. και περισσότερο, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τα νερά».

Ο ίδιος τόνισε ότι οι έρευνες και οι εξορύξεις υδρογονανθράκων αποτελούν στρατηγική επιλογή του ελληνικού κράτους και αναφέρθηκε στην πολιτική των παραχωρήσεων που ακολουθήθηκε προς τις πετρελαϊκές εταιρείες.

Τέλος, αναφέρθηκε στις μαζικές αντιδράσεις κατά των εξορύξεων υδρογονανθράκων που ξεκίνησαν στην Ηπειρο το 2017 και εξαπλώθηκαν στην πόλη των Ιωαννίνων, στη Θεσπρωτία, στην Αρτα και στην Πρέβεζα, στην Αθήνα, στα νησιά του Ιονίου και τελευταία στην Κυπαρισσία.

* Στη συζήτηση, που συντόνισε ο Αλέξης Κατσαρός, υπεύθυνος ανάπτυξης προγραμμάτων του Μεσογειακού Ινστιτούτου για τη Φύση και τον Ανθρωπο (MedINA), συμμετείχε η Τερέζα Σίλερ, που παρουσίασε το έργο «Διασώζοντας τον τελευταίο ελεύθερης ροής άγριο ποταμό – Βιόσα/Αώος».

O μη κερδοσκοπικός οργανισμός MedINA ιδρύθηκε το 2003 με σκοπό να συμβάλει στη διαμόρφωση μιας αρμονικής σχέσης ανθρώπου-φύσης.

Η δράση του εστιάζεται στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, στις πολιτιστικές αξίες των υγροτόπων, στο τοπίο, στις ιερές φυσικές περιοχές, στις παραδοσιακές πρακτικές που υποστηρίζουν τη βιοποικιλότητα και στις ολοκληρωμένες προσεγγίσεις για τη διαχείριση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς.