Το Καρναβάλι της εξέγερσης

Πηγή. Η ανωνυμία, το μασκάρεμα και η σύνδεση της εορτής με κοινωνικές και πολιτικές διαμαρτυρίες

Ο πίνακας του φλαμανδού ζωγράφου Πίτερ Μπρίγκελ «Η μάχη μεταξύ του Καρναβαλιού και της Σαρακοστής» είναι μια αλληγορία της μάχης ανάμεσα στο Καρναβάλι, τη γιορτή των σωματικών απολαύσεων, και στη Σαρακοστή, τη γιορτή της εγκράτειας, της ευλάβειας και της λογικής

Αστείες εκφράσεις, σκωπτικά τραγούδια και δηκτικά σχόλια, ευφάνταστες παραστάσεις σε πομπές αρμάτων: ωραίες εκφράσεις για την περιγραφή της Αποκριάς μα λίγες για μια τόσο «ανατρεπτική» γιορτή. Με ρίζες στα βάθη των αιώνων και στα άδυτα της ανθρώπινης υπόστασης, το λεγόμενο ξεφάντωμα του Καρναβαλιού προκαλούσε τρόμο στην εξουσία στα χρόνια του σκοτεινού Μεσαίωνα στη Δύση. Η αμφισβήτηση των θεσφάτων αφήνει, όπως είναι φυσικό, τα ίχνη της και σήμερα, πότε με συζητήσεις για απαγορεύσεις παραδοσιακών τραγουδιών του τόπου μας επειδή περιέχουν - άκουσον, άκουσον - βωμολοχίες, πότε σατιρίζοντας με σεξουαλικά υπονοούμενα πολιτικά, εν γένει δημόσια πρόσωπα και κάποτε με το βίαιο ξέσπασμα ομάδων καρναβαλιστών, όπως συνέβαινε όχι πολλά χρόνια πριν στην Πλάκα.

Σφαγή για μια... αρκούδα

Γυρίζοντας πίσω τον χρόνο, οι γιορτές στη χαραυγή της νεότερης εποχής για την Ευρώπη είχαν τη σημασία τους - όχι πολύ διαφορετική απ' ό,τι σήμερα. Μέσα Φεβρουαρίου ο κόσμος στις πόλεις και στα χωριά ξεχυνόταν στους δρόμους για να γιορτάσει την αναγέννηση της γης με αφορμή το Καρναβάλι. Ακολουθούσε η Σαρακοστή καθώς οι «τρέλες» προηγούνταν της «κοσμιότητας».

Ενα περιστατικό από τότε έχει ξεχωρίσει. Περίπου 20-30 άτομα σφαγιάστηκαν κατά την καταστολή εξέγερσης στις 15-16 Φεβρουαρίου 1580 στην πόλη Ρομάν των 8.000 κατοίκων στη Νότια Γαλλία (Emmanuel Bernard Le Roy Ladurie, «Carnival in Romans»). Ολα ξεκίνησαν όταν κατά τη διάρκεια του Καρναβαλιού ο αρχιτεχνίτης των υφαντουργών ονόματι Paumier φορώντας προβιά αρκούδας πήγε απρόσκλητος σε συγκέντρωση των πατρικίων της επαρχιακής πόλης - σε μια συντονισμένη κίνηση διαμαρτυρίας για τους υψηλούς φόρους και το κόστος των τροφίμων. Μάλιστα πήρε επιδεικτικά μια θέση ανώτερη από αυτήν που του άρμοζε στην κοινωνική ιεραρχία. Ενας δικαστής ονόματι Gudrin του επιτέθηκε με σφοδρότητα για το «λάθος» που έκανε.

Την επομένη στους δρόμους βρέθηκαν 600 μασκαρεμένοι υφαντουργοί. Είχαν μαζί τους ξίφη και αγροτικά εργαλεία. Η ανησυχία επιτάθηκε περισσότερο καθώς το πλήθος παρελαύνοντας έκανε και ένα θεατρικό δρώμενο με μοίρασμα (φανταστικού) κρέατος στους περαστικούς ενώ έλεγαν και ένα τραγούδι τους που αναφερόταν σε πώληση κρέατος χριστιανών.

Πολύ σκωπτικό πιθανόν για να το αντέξει η τοπική άρχουσα τάξη και έτσι μπήκε σε εφαρμογή σχέδιο αποτροπής οποιασδήποτε απειλής. Οι ηγέτες των πατρικίων μεταμφιέστηκαν σε αετούς και πετεινούς, σύμβολα ανδρισμού και υπεροχής έναντι των πληβείων. Εστησαν ενέδρα στους ηγέτες των υφαντουργών και ακολούθησε η σφαγή.

«Αυτή η κανιβαλιστική πρακτική είχε έναν σαφώς θεατρικό χαρακτήρα και εντασσόταν στο πνεύμα των εορτών, ωστόσο αντιμετωπίστηκε ως πολύ πραγματική απειλή αφανισμού της αριστοκρατίας και ανατροπής της κοινωνικής τάξης» σημειώνει ο αναπληρωτής καθηγητής Νεότερης Ευρωπαϊκής Ιστορίας κ. Κώστας Γαγανάκης [«Οι δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες της Πρώιμης Νεότερης Περιόδου (16ος-18ος αι.). Το τελετουργικό σύμπαν στη δυτική πρώιμη νεωτερικότητα] και έτσι προχώρησαν σε μια κίνηση παραδειγματική για την «ακέφαλη» ομάδα των τεχνιτών. Η ένταση στην επαρχία διατηρήθηκε ως τα 1650, αλλά στην εν λόγω πόλη δεν επαναλήφθηκαν τα γεγονότα του Φεβρουαρίου εκείνου.

Μια βίαιη ενότητα

Δεν είναι το μοναδικό ιστορικό περιστατικό καθώς καταγράφονται και άλλα (Julius R. Ruff, «Violence in Early Modern Europe 1500-1800»). Στη Βέρνη της Ελβετίας το Καρναβάλι (Berner Fasnacht) έχει συνδεθεί με μια εξέγερση χωρικών το 1513. Αργότερα, άλλοτε με ένταση, άλλοτε πιο ήπια, και μάλιστα μεταξύ 1523 και 1525, το Καρναβάλι είχε αντιπαπική θεματολογία. Μετά το ξέσπασμα του Πολέμου των Χωρικών (αναλυτικότερα για τα αίτια που οδήγησαν σε αυτόν στο άρθρο του Δημήτρη Χρ. Ξιφαρά «Μεταρρύθμιση, επανάσταση, ουτοπία: Απόπειρες ερμηνείας του πολέμου των χωρικών, 1524-1526», περ. «Θέσεις», τχ. 62, 63, 65) στην Ανω Σουηβία απαγορεύθηκε και επέστρεψε όταν επετράπη η ελευθερία του λόγου και της έκφρασης το 1528.

Νωρίτερα, το 1511, στην πόλη Ούντινε της Ιταλίας το Καρναβάλι εξέθρεψε παράλληλα μια βίαιη βεντέτα και μια γενικευμένη εξέγερση χωρικών. Σε ταραχές εξελίχθηκε η γιορτή και στην Ντιζόν το 1630. Η κορύφωση, η λεγόμενη «Παχιά Τρίτη» (Shrove Tuesday στα αγγλικά, Μardi Gras στα γαλλικά), ήταν η πιο επίφοβη ημέρα του Καρναβαλιού. Στο Λονδίνο μάλιστα έχουν καταγραφεί 24 φορές βίαια επεισόδια εκείνη την ημέρα μεταξύ 1603 και 1649.

Το Καρναβάλι είναι η περίοδος κατάλυσης οποιασδήποτε σύμβασης, γι' αυτό και ήταν επιτρεπτές οι βωμολοχίες, τα ερωτικά υπονοούμενα, η αμφισβήτηση των θρησκευτικών συμβάσεων, τα βίαια «παιχνίδια», ο εξευτελισμός κ.τ.λ. Ηταν ακριβώς αυτό το οποίο «παρεξήγησαν» οι άρχοντες της γαλλικής πόλης Ρομάν και σάλπισαν εκδίκηση και παραδειγματική τιμωρία υπό την απειλή της απώλειας των κεκτημένων. Ηταν η στιγμή που η απληστία αρχών και πατρικίων το παρατράβηξε (Owlen Hufton, «Carnival, a people's uprising at Romans», περ. «History Today»).

«Η κατανόηση του επεισοδίου πρέπει να λαμβάνει υπόψη την τελετουργική ιδιαιτερότητα του Καρναβαλιού, ιδιαίτερα τη λειτουργία του ως επικοινωνιακής διαδικασίας κοινοποίησης ιδεών και αντιλήψεων. Η κανιβαλιστική θεματολογία αντλούσε το περιεχόμενο, το λεξιλόγιό της από τον καρναβαλικό εορτασμό του σώματος και των ορέξεών του» αναφέρει ο καθηγητής Κ. Γαγανάκης (όπ.π.).

Λαϊκή υπόθεση

Η σχέση Καρναβαλιού, κοινωνικών συμβάσεων και οργανωμένης πολιτικής διαμαρτυρίας συνυφαίνεται στο αιματηρό περιστατικό της επαρχιακής πόλης Ρομάν (Michael D. Bristol, «Carnival and Theater: Plebeian Culture and the Structure of Authority in Renaissance England») και η αναζήτηση των αιτίων αυτών των ταραχών εδράζεται τόσο στις συνθήκες ζωής όσο και στη θρησκευτική αντιπαράθεση. Ο Φρίντριχ Ενγκελς αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «όλες οι γενικά εκφρασμένες επιθέσεις ενάντια στη φεουδαρχία, ιδιαίτερα οι επιθέσεις ενάντια στην Εκκλησία, όλες οι επαναστατικές, κοινωνικές και πολιτικές θεωρίες ήταν ταυτόχρονα αναγκαστικά κυρίως θεολογικές αιρέσεις» («Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία»).

Το Καρναβάλι ως φαινόμενο στον Μεσαίωνα δεν ήταν ένα θέαμα επί σκηνής και η διοργάνωσή του δεν ήταν υπόθεση των Αρχών (Gayle Haynes, «How Carnival of the Middle Ages Served a Purpose Beyond Mere Fun»). Γι' αυτόν τον λόγο η συμμετοχή ήταν ανοιχτή, όλοι έμοιαζαν ίσοι πίσω από την ανωνυμία και το μασκάρεμα - πίσω από τα προσωπεία έπεφταν τα τείχη των κοινωνικών ανισοτήτων.

Ηταν όμως και μια γιορτή του «κάτω σώματος», γιορτή απολαύσεων (τροφή, σεξ και παιχνίδι) και ασυδοσίας που προηγείτο της Σαρακοστής, της γιορτής του «άνω σώματος», όπου κυριαρχούσαν η εγκράτεια, η ευλάβεια και η λογική. «Αρνούνταν και ακύρωνε τα προσχήματα, την κοινωνική ετικέτα αλλά και την εξουσία: ο βασιλιάς Καρνάβαλος ήταν ο αντιστραμμένος φεουδαλικός μονάρχης, προερχόμενος από τον κόσμο των πληβείων και των ταπεινών» (Κ. Γαγανάκης, όπ.π.). Επισημαίνει παράλληλα ότι, «ενώ το Καρναβάλι και οι συνδεόμενες με αυτό εκδηλώσεις συσπείρωναν το σύνολο της κοινότητας, η Σαρακοστή και το ιδεολογικό περιεχόμενό της συνδέθηκαν βαθμιαία με τον κόσμο των κληρικών και κοσμικών ελίτ, με τους θρησκευτικούς μεταρρυθμιστές και τους κυβερνητικούς αξιωματούχους, τους αριστοκράτες υπέρμαχους των "καλών τρόπων" της αυλικής κοινωνίας».

Βαλβίδα ασφαλείας ή εναλλακτική συγκρότηση;

«Στις πορείες, στις παντομίμες και στα θεατρικά έργα της καρναβαλικής περιόδου κοινός παρονομαστής ήταν η έννοια του αναποδογυρισμένου, του αντεστραμμένου κόσμου. Η ίδια η μάχη του Καρνάβαλου και της Σαρακοστής εισήγαγε σε έναν κόσμο εκτός της κοινωνικής, πολιτικής, οικονομικής και ηθικής πραγματικότητας, έναν κόσμο πλήρους αντιστροφής των ιεραρχιών, των ρόλων και των αξιών: οι χωρικοί γίνονταν βασιλιάδες, οι τεχνίτες γίνονταν επίσκοποι, οι υπηρέτες προσέφεραν οικονομικά βοηθήματα στους εργοδότες τους, οι φτωχοί ελεούσαν τους πλουσίους» (Κ. Γαγανάκης, όπ.π.).

Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν πάντως ότι το Καρναβάλι λειτουργούσε αποτρεπτικά, σαν μια βαλβίδα ασφαλείας του συστήματος εκτόνωνε σε πλείστες περιπτώσεις την οργή για την αδικία. Οπως αναφέρεται σε μελέτη τριών περιοχών του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα (Pieter-Jan Vanden Broucke, «From Carnival to Charivari: Youth groups in the city»), μπορεί να ενισχύσει τους δεσμούς των κοινοτήτων με ποικίλους τρόπους: το γαϊτανάκι (Maypole) ή η «εισβολή» σε γειτονικές ενορίες στην Αγγλία και η κατάληψη της μπιραρίας ως εκδήλωση υπεροχής - ενίοτε οι αντίπαλοι παρωδούσαν το συμβάν. Σε άλλες περιπτώσεις αναφέρονται προσπάθειες «οργάνωσης» μερών της γιορτής ώστε να μην ξεφύγουν από τα «χρηστά» πλαίσια.

Ο σοβιετικός κριτικός της λογοτεχνίας Mikhail Bakhtin («Rabelais and His World: Carnival and grotesque») όμως κινήθηκε αντίθετα, προσέγγισε το Καρναβάλι ως «αυθύπαρκτη, ανεξάρτητη της κοινωνίας οντότητα, ένα είδος ξέχωρης πραγματικότητας με τους δικούς της νόμους, εναλλακτικής στην κατεστημένη τάξη πραγμάτων». Κατά τον Bakhtin, «το Καρναβάλι απελευθέρωνε την ανθρώπινη συνείδηση επιτρέποντας στους πληβείους να συγκροτηθούν εναλλακτικά ως κοινότητα, όπως και να αρθρώσουν έναν ουτοπικό λόγο, εναλλακτικό της κρατούσας πραγματικότητας» (Κ. Γαγανάκης, όπ.π.).

Στο Βυζάντιο

Αντίστοιχη, στο μέτρο του δυνατού, ήταν η εκδήλωση των κατώτερων τάξεων στο ανατολικό τμήμα της μεσαιωνικής Ευρώπης. Στο Βυζάντιο «το δικαίωμα στον λαό να μπορεί να εκφράζει μαζικά τη γνώμη του στον Ιππόδρομο μπροστά σε επίσημα πρόσωπα είχε παραχωρηθεί από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Α' με έναν νόμο του 331. (...) Η κύρια ευκαιρία με την οποία ο λαός συγκεντρωνόταν στον Ιππόδρομο ήταν οι αρματοδρομίες» (Τηλέμαχος Λουγγής, «Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας»). Σε τέτοια γιορτή δόθηκε η αφορμή για την έκφραση της λαϊκής δυσαρέσκειας με τη Στάση του Νίκα που ξέσπασε στις 11 Ιανουαρίου 532 και «η άρχουσα τάξη δείχτηκε αποφασισμένη και ανάλγητη μπροστά σε μια εξέγερση που παρ' ολίγον να τη γονατίσει οριστικά» (όπ.π.)

Οσο για την Αποκριά και το Καρναβάλι, σύμφωνα με μελετητές της εποχής (Κ. Σάθας, Φαίδων Κουκουλές), εμφανίζεται στα χρόνια του Ιουστινιανού, ενώ στα ύστερα χρόνια είχε σχέση με το θέατρο. Και ενώ η Εκκλησία θα καταδικάσει αυτά τα κατάλοιπα των «ειδωλολατρικών εορτών», θα επιχειρήσει και να τις απαγορεύσει, η κοινωνία θα αντισταθεί και θα τις επιβάλει - φαίνεται να καθιερώθηκαν τον 13ο αι. - και έτσι θα φτάσουν ως τις ημέρες μας, «απονευρωμένες» ωστόσο από τον ανατρεπτικό χαρακτήρα των μεσαιωνικών χρόνων, καθώς η αντίδραση και η διαμαρτυρία έχουν περισσότερες διόδους έκφρασης πλέον, ενώ και η πρόκληση των απολαύσεων και των υπονοουμένων φαίνεται «καρικατούρα» της πραγματικότητας.