Ιστορίες κρίσης στην αθηναϊκή πολυκατοικία

Πώς καθρεφτίζεται η οικονομική κρίση μέσα από μια αθηναϊκή πολυκατοικία; ΕΘΝΟΣ

Τους γεωγραφικούς μετασχηματισμούς στην Αθήνα της κρίσης μέσα από το καθρέφτισμα της ύφεσης στην αθηναϊκή πολυκατοικία περιγράφουν με την επιστημονική τους έρευνα οι δρες αρχιτέκτονες - πολεοδόμοι στο ΕΜΠ, Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου (αριστερά) και Φερενίκη Βαταβάλη

Τρία αντιπροσωπευτικά παραδείγματα σε διαφορετικές γειτονιές της πόλης «διηγούνται» την αλήθεια: Μια πολυκατοικία στον Αγιο Παντελεήμονα, μία στο Κολωνάκι και μία στα Ιλίσια περιγράφουν μέσα από μαρτυρίες των κατοίκων τους τον μετασχηματισμό που υφίστανται στα χρόνια της ύφεσης οι προτεραιότητες στη ζωή των διαμερισμάτων, η διαστρωμάτωση στις γειτονιές και οι σχέσεις των ενοίκων.

Ολα αυτά σε μια ενδιαφέρουσα έρευνα με θέμα τις «Γεωγραφίες της ενεργειακής φτώχειας στην Αθήνα της κρίσης», που υλοποίησαν δύο ερευνήτριες του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, η κ. Φερενίκη Βαταβάλη και η κ. Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου.

Με αιχμή τη διερεύνηση πρόσβασης σε επαρκή θέρμανση οι δύο Δρες αρχιτέκτονες-πολεοδόμοι στο ΕΜΠ πραγματοποίησαν τα έτη 2014 και 2015 δεκάδες συνεντεύξεις με μέλη νοικοκυριών που διαμένουν σε πολυκατοικίες της πρωτεύουσας. Διαφορετικές γειτονιές, διαφορετικό προφίλ, αλλά κοινά προβλήματα και αναζητήσεις ήταν αυτό που προέκυψε. «Από τις συνεντεύξεις και τις παρατηρήσεις μας σχετικά με την κατανάλωση ενέργειας είναι φανερό ότι οι επιπτώσεις της κρίσης είναι διάχυτες στις γειτονιές της πόλης και έχουν επαναπροσδιορίσει τις ατομικές και συλλογικές πρακτικές των νοικοκυριών σε όλη την κλίμακα των εισοδηματικών και κοινωνικών στρωμάτων. Η κρίση έχει θέσει νέα δεδομένα για τη γεωγραφία της Αθήνας, διαταράσσοντας παγιωμένες διακρίσεις μεταξύ φτωχών και πλούσιων, ντόπιων και μεταναστών, ιδιοκτητών και ενοικιαστών, χρήσεων κατοικίας και εμπορίου», λέει η κ. Βαταβάλη.

Η χρήση πετρελαίου

Η χρήση της ενέργειας στις κατοικίες συνιστά, σύμφωνα με τις ερευνήτριες, μια κρίσιμη πτυχή των γεωγραφικών αλλαγών στην πόλη. Σε μια χώρα στην οποία, σύμφωνα με την Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία, ο πληθυσμός που χρησιμοποιούσε πετρέλαιο για θέρμανση μειώθηκε από 64,4% το 2011 σε 38,18% το 2012 και χιλιάδες νοικοκυριά ζουν στο σκοτάδι, η ενεργειακή φτώχεια είναι παρούσα.

Πώς το αντιμετώπισε αυτό η αθηναϊκή πολυκατοικία; Στο Κολωνάκι υπάρχουν περιπτώσεις ιδιοκτητών που πουλάνε την ιδιοκτησία τους επειδή δεν μπορούν να ανταποκριθούν στους φόρους των ακινήτων, ενώ στον Αγιο Παντελεήμονα επιστρέφουν στα διαμερίσματά τους από τα προάστια όπου είχαν μετακομίσει τις δεκαετίες του 1990 και του 2000. Και άλλοι, αρκετοί πλέον, αναθέτουν την είσπραξη των συσσωρευμένων χρεών από κοινόχρηστα σε ιδιωτικές εταιρείες.

«Η έρευνα -η οποία χρηματοδοτήθηκε από το Κοινωφελές Ιδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση- αποκαλύπτει ότι οι κοινωνικές σχέσεις σε συγκεκριμένες πολυκατοικίες συχνά αποκλίνουν από την κυρίαρχη ταυτότητα των περιοχών στις οποίες βρίσκονται. Για παράδειγμα υπάρχουν νοικοκυριά που κρυώνουν στο Κολωνάκι, διότι η κεντρική θέρμανση της πολυκατοικίας δεν λειτουργεί λόγω χρεών, ενώ φτωχά νοικοκυριά στον Αγιο Παντελεήμονα έχουν ικανοποιητική θέρμανση. Η αναγνώριση και η ερμηνεία αυτού του ''παράδοξου'' που διαμορφώνεται στο πλαίσιο των πολυκατοικιών είναι ιδιαίτερα σημαντική για την κατανόηση των χωροκοινωνικών δυναμικών που αλληλεπιδρούν σε συγκεκριμένες περιοχές», λέει από την πλευρά της η κ. Χατζηκωνσταντίνου.

ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΑΣ

Επιστρέφουν οι παλιοί κάτοικοι...

Κατασκευασμένη με αντιπαροχή το 1965, όταν στη γειτονιά διέμεναν κυρίως οικογένειες μεσαίων και ανώτερων οικονομικών στρωμάτων, η πολυκατοικία που επελέγη από τις ερευνήτριες στον Αγιο Παντελεήμονα έχει έξι ορόφους, 27 διαμερίσματα -έξι εκ των οποίων κενά- και καταστήματα στο ισόγειο. Είναι μια περιοχή στην οποία τα τελευταία χρόνια επέστρεψαν αρκετοί κάτοικοι που τις δεκαετίες του '80 και του '90 είχαν μετακομίσει σε προάστια με υψηλότερο οικονομικό υπόβαθρο.

Μόνο ένα νοικοκυριό υπέβαλε αίτηση για να λάβει επιδότηση πετρελαίου στην πολυκατοικία του Αγίου Παντελεήμονα

Η πολυκατοικία κατοικείται από συνταξιούχους ιδιοκτήτες, από μετανάστες της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων που εγκαταστάθηκαν εκεί τη δεκαετία του '90 και από νέους, φτωχούς, διερχόμενους μετανάστες με καταγωγή από την Αφρική και την Ασία οι οποίοι στα φθηνά διαμερίσματα που νοίκιασαν ασκούν ενίοτε άτυπες δραστηριότητες, όπως συλλογή υλικών scrap ή πορνεία. Συνήθως οι τελευταίοι μένουν μόνο για λίγους μήνες.

«Η κεντρική θέρμανση του κτιρίου λειτουργεί κανονικά, καθώς τρεις ή τέσσερις άνθρωποι το θέλουν. Οι περισσότεροι δεν θέλουν θέρμανση», λέει ένας από τους καταστηματάρχες του ισογείου, αποκαλύπτοντας πως οι ένοικοι -στην πλειονότητά τους μετανάστες- δεν μετέχουν στη λήψη αποφάσεων: Οι προτεραιότητες για την ζωή της πολυκατοικίας ορίζονται -μολονότι μειοψηφία- από τους ντόπιους ιδιοκτήτες.

Χωρίς πρόσβαση

Παρά τη συγκέντρωση φτωχών ενοίκων, μόνο ένα νοικοκυριό υπέβαλε αίτηση για επιδότηση πετρελαίου, καθώς οι περισσότεροι δεν έχουν πρόσβαση στην πληροφόρηση ή είναι μετανάστες χωρίς έγγραφα.

Ετσι ένοικοι των 50 τ.μ. πληρώνουν 70 ευρώ μηνιαίως για κοινόχρηστα -το μεγαλύτερο τμήμα για θέρμανση-, ποσό που αντιστοιχεί στο 40% του ενοικίου που καταβάλλουν, περίπου 180 ευρώ, όταν προ κρίσης ανερχόταν στα 340 ευρώ.

Με πρωτοβουλία τριών ενοίκων επαναλειτούργησε η κεντρική θέρμανση στην πολυκατοικία του Κολωνακίου

Τα χρήματα αυτά συγκεντρώνονται με αντιφατικές μεθόδους: Μια 80χρονη καθηγήτρια πιάνου που ζει στην πολυκατοικία τα τελευταία 46 χρόνια πληρώνει τα κοινόχρηστα πέντε διαμερισμάτων που νοικιάζει σε μετανάστες και στη συνέχεια «προσπαθεί να μαζέψει τα χρήματα λίγα λίγα». Η ίδια θέτει ως βασική προτεραιότητα τη θέρμανση και δεν θέλει «άλλη υποβάθμιση στη ζωή της», ενώ δείχνει κατανόηση στη δεινή οικονομική κατάσταση κάποιων ενοικιαστών.

Από την άλλη, μαζί με άλλους ιδιοκτήτες, αποφάσισαν να αναθέσουν σε ιδιωτική εταιρεία τη συλλογή των κοινοχρήστων και χρεών, καθώς έτσι ασκείται ιδιαίτερη «πίεση στους ενοίκους με τηλεφωνήματα, επιστολές και σημειώματα κάτω από την πόρτα». Είναι μια μέθοδος που κερδίζει έδαφος τα τελευταία χρόνια.

ΚΟΛΩΝΑΚΙ

Πουλάνε διαμερίσματα για να επιβιώσουν

«Η αλλαγή είναι τεράστια και ας είναι Κολωνάκι. Μη σου πω πως εδώ πιο μεγάλη κρίση έχουν πάθει σε σχέση με το Παγκράτι για παράδειγμα. (...) Εδώ ήταν κάποιοι που είχαν ακίνητα, είχαν ένα εισόδημα κάθε μήνα, σταθερό, και τα χάλαγαν τα λεφτά. [...] Από τη στιγμή που έπεσε η κρίση, ή ξενοικιάστηκαν ή μειώθηκαν τα ενοίκια, οι φόροι είναι μεγαλύτεροι, αυτοί δεν είχαν άλλα εισοδήματα, [...] Είναι άτομα που ξέρω εδώ στη γειτονιά που παίρναν επτά-δέκα χιλιάρικα τον μήνα και δεν είχαν να φάνε τα τελευταία χρόνια. [...] Και είναι μεγάλο ποσοστό εδώ στο Κολωνάκι. Μπορεί να είναι και το 50%. Αυτοί οι άνθρωποι πουλήσανε ό,τι είχανε. Εδώ στην πολυκατοικία ξέρω άτομα που πουλήσανε διαμερίσματα για να επιβιώσουν. Πολύ χαμηλά σε σχέση με πριν».

Μια άτυπη επιτροπή ανέλαβε τη διεκδίκηση των κοινοχρήστων στην πολυκατοικία των Ιλισίων

Τα λόγια ανήκουν σε μεσήλικα θυρωρό του Κολωνακίου. Εδώ όπου βρίσκεται η δεύτερη πολυκατοικία της έρευνας, ένα κτίριο του 1950, με 25 διαμερίσματα και θυρωρό. Μέχρι τη δεκαετία του '70 η πολυκατοικία είχε εμπορικές χρήσεις αποκλειστικά στο ισόγειο. Σταδιακά αρκετές οικογένειες μετακόμισαν σε ακριβά προάστια και τα διαμερίσματά τους έγιναν καταστήματα ή γραφεία. Στη διάρκεια της κρίσης πολλοί -κυρίως εταιρείες και επαγγελματίες- μετακόμισαν σε φθηνότερες περιοχές.

Χωρίς προβλήματα

«Στην πολυκατοικία είχαν καλές σχέσεις και δεν υπήρχαν προβλήματα σχετικά με τη θέρμανση ή άλλα θέματα. Το 2004 συνδέθηκε με το δίκτυο φυσικού αερίου. Η κεντρική θέρμανση λειτουργούσε αρκετές ώρες πρωί, μεσημέρι και βράδυ, συχνά χωρίς να δικαιολογείται από τις καιρικές συνθήκες. Οπως μας είπε ένας συνταξιούχος που έχει ζήσει πολλά χρόνια εκεί, ''έξω ήταν λιακάδα και μέσα βράζαμε και [...] ανοίγαμε τα παράθυρα''», σημειώνουν οι ερευνήτριες.

Πώς όμως βρέθηκαν άνθρωποι που ζουν σε μια ακριβή περιοχή της Αθήνας να μην έχουν ικανοποιητική θέρμανση; Οι καθυστερήσεις στην πληρωμή των κοινοχρήστων και η αύξηση των χρεών που ξεκίνησε πριν από την κρίση οδήγησε το 2012 και 2013 αρχικά στην απόφαση να μειωθούν οι ώρες λειτουργίας της θέρμανσης. Οι εταιρείες απαιτούσαν πλήρη διακοπή, κάποια νοικοκυριά ήθελαν θέρμανση για πολλές ώρες, άλλα για λίγες ή καθόλου. Τελικά η παροχή φυσικού αερίου διεκόπη από την ΕΠΑ Αττικής το 2014 λόγω της συσσώρευσης χρεών, ενώ πλέον με πρωτοβουλία τριών ενοίκων αποφασίστηκε να επαναλειτουργήσει η κεντρική θέρμανση για λιγότερες ώρες και να σταλούν εξώδικα και επιστολές σε όσους χρωστούν.

ΙΛΙΣΙΑ

Δυσκολία στη λήψη αποφάσεων

Στα Ιλίσια, μια περιοχή που διατηρεί τον μεσοαστικό χαρακτήρα της, βρίσκεται η τρίτη πολυκατοικία της έρευνας, με 46 διαμερίσματα και καταστήματα στο ισόγειο. Νέοι και ηλικιωμένοι, φοιτητές και συνταξιούχοι, ιδιοκτήτες και ενοικιαστές, ντόπιοι και μετανάστες από την Αλβανία, το Πακιστάν και την Ινδία, συνυπάρχουν στην πολυκατοικία. Παρότι οι περισσότεροι επιμένουν ότι δεν έχουν περιπτώσεις ακραίας φτώχειας και ότι «οι περισσότεροι είναι του χιλιάρικου», οι συνεντεύξεις της έρευνας αποκάλυψαν σημαντικές διαφορές στην οικονομική κατάσταση των νοικοκυριών.

Το φθινόπωρο του 2012, μεσούσης της κρίσης, αποφασίστηκε να μη λειτουργήσει η κεντρική θέρμανση λόγω καθυστερήσεων στην πληρωμή των κοινοχρήστων από το ένα τρίτο των ενοικιαστών. Ηταν μια τομή στη ζωή της πολυκατοικίας. «Πριν από την κρίση θεωρείτο δεδομένο ότι υπάρχει θέρμανση και δεν συζητιόταν. Η κρίση έβαλε στη συζήτηση το αν χρειαζόμαστε τη θέρμανση ή όχι», λέει 35χρονος ενοικιαστής. Τα νοικοκυριά οδηγήθηκαν σε ατομικές επιλογές, όπως μονάδες κλιματισμού, αερόθερμα, θερμοπομπούς, σώματα υπέρυθυρης ακτινοβολίας.

Εναλλακτικές λύσεις

«Ολοι διαμαρτύρονται ότι δεν έχουνε, αλλά όλοι και σομπίτσες βάλανε και σωματάκια βάλανε, από ό,τι βλέπω δηλαδή, όλοι διαμαρτύρονται αλλά όταν πιάνει το κρύο βρίσκουνε μια λύση και όλοι κάτι κάνουνε... κόβουν από το φαγητό», εξηγεί συνταξιούχος ιδιοκτήτρια διαμερίσματος.

Η απουσία θέρμανσης θέτει σε κάποιους το δίλημμα της μετακόμισης, ενώ άλλοι το κάνουν πράξη. Τον χειμώνα 2014-2015 αποφασίζεται να επαναλειτουργήσει η κεντρική θέρμανση δοκιμαστικά για έναν μήνα. Πλέον όχι κάθε φορά που η θερμοκρασία πέφτει κάτω από μια ορισμένη τιμή, αλλά μόνο τέσσερις ώρες το βράδυ. Το αίτημα ιδιοκτήτη να εγκαταστήσει αυτόνομο σύστημα θέρμανσης με φυσικό αέριο προκαλεί σοβαρές διαφωνίες στους ενοίκους και η έγκριση δίνεται ύστερα από μήνες, καθώς οι περισσότεροι θεωρούν επιβεβλημένη την ενιαία πορεία της πολυκατοικίας. Σχεδόν τα μισά νοικοκυριά δικαιούνται επίδομα πετρελαίου καθώς το εισόδημά τους είναι χαμηλότερο των 40.000 ευρώ ετησίως και αποφασίζουν η κεντρική θέρμανση να συνεχιστεί. Μια άτυπη επιτροπή διεκδικεί τα οφειλόμενα από όσους χρωστούν. «Δεν είναι λύση τα δικαστήρια πάντως. Ποια δικαστήρια; Εχει κανένας πρόθεση να πάρει το διαμέρισμα του άλλου; Να το κάνει τι; Θα τον βγάλει έξω ο δικαστής;... Μια ανθρωπιστική κρίση υπάρχει εδώ πέρα...» λέει στις ερευνήτριες μέλος της «επιτροπής για τα χρέη».

Κατερίνα Ροββά

Φωτογραφίες: Χάρης Γκίκας