Σύντομη κριτική τοῦ “Μανιφέστου γιά τόν Ἐκδημοκρατισμό τῆς Εὐρώπης”

Τοῦ Ἰάσονα Κουτούφαρη-Μαλανδρίνου από εδώ

1. Εἰσαγωγικά

Ἀνάμεσα στίς ἄλλες ἀδυναμίες μου, ἔχω κι αὐτή: θαυμάζω τόν Γιάνη Βαρουφάκη. Τόν θαυμάζω γιά ὅσα συνήθως οἱ ἄλλοι τόν μισοῦν: γιά τήν πολυμάθεια, γιά τήν ἐνέργεια, γιά τήν ἀκαδημαϊκή μείξη τῆς φιλοδοξίας καί τοῦ fair play.

Τό νέο Κίνημα γιά τήν Δημοκρατία στήν Εὐρώπη 2025 (DiEM25), τό ὁποῖο παρουσίασε τήν 9^η Φεβρουαρίου στήν Volksbühne τοῦ Βερολίνου, ἔχει ἤδη 9.000 διαδικτυακούς ὑποστηρικτές. Τό Μανιφέστο τοῦ Κινήματος¹θεμελιώνεται στό ἑξῆς ἐπιχείρημα: μεταξύ τῶν δύο “φρικτῶν ἐπιλογῶν” τῆς ἀντιδημοκρατικῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης καί τῆς ἐπιστροφῆς στά κράτη-ἔθνη, μόνη ἐναλλακτική εἶναι ὁ ἐκδημοκρατισμός τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης. Πρόκειται, φυσικά, γιά ἕνα ἀπολύτως λανθασμένο συμπέρασμα.

Ἀφ' ἑνός, προσκρούει στόν δομικῶς ἀντιλαϊκό ρόλο τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, ὅπως αὐτός προκύπτει ἀπό τήν ἱστορική καί πολιτική ἀνάλυση.

Ἀφ' ἑτέρου, δέν ἐξηγεῖ γιατί ὁ ἐκδημοκρατισμός τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης εἶναι προτιμότερος ἀπό τόν ἐκδημοκρατισμό τῶν κρατῶν-ἐθνῶν ἤ, ἐν πάσῃ περιπτώσει, εὐρύτερων ζωνῶν μέ κοινά οἰκονομικά καί πολιτισμικά χαρακτηριστικά.

Κατά τήν ταπεινή μου ἄποψη, ὁ “ἐκδημοκρατισμός τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης” ἀποτελεῖ contradictio in terminis.

Δέν θέλω, ὅμως, νά σταθῶ ἐδῶ. Θά προσπαθήσω νά διαγνώσω παρακάτω ἐάν τό Μανιφέστο γιά τόν Ἐκδημοκρατισμό τῆς Εὐρώπης περιέχει μία συνεκτική εἰκόνα γιά τήν Εὐρωπαϊκή Ἕνωση καί τήν δημοκρατία.

2. Ἕνα τεχνικό σχόλιο

Τό Μανιφέστο ὑπάρχει μία κανονική καί μία σύντομη ἐκδοχή. Ἡ κανονική ἐκδοχή διατίθεται σέ ἕξι γλῶσσες (ἀγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ἑλληνικά, ἱσπανικά, ἰταλικά), ἐνῶ ἡ σύντομη σέ δύο (ἀγγλικά, ἑλληνικά).

Οἱ ἀναφορές μου εἶναι στήν ἑλληνική ἐκδοχή, ἡ ὁποία, πάντως, διαφέρει δραματικά ἀπό τίς ἄλλες μεταφράσεις σέ ὁρισμένα σημεῖα. Οἱ λόγοι τῆς διαφοροποίησης εἶναι ἀσαφεῖς. Ἴσως πρόκειται ἁπλῶς γιά δημιουργική ἀσάφεια.

3. Τί εἶναι ἡ Εὐρωπαϊκή Ἕνωση;

Ὡς πρός τήν φύση τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, δύο ἀντιφατικά ἀφηγήματα διατρέχουν τό Μανιφέστο.

Ἀπό τήν μία πλευρά, συναντοῦμε τήν παραδοχή ὅτι “τό αὐγό τοῦ φιδιοῦ ἐλλόχευε στά ἔγκατα τῆς ἑνοποιητικῆς ... διαδικασίας” καί ὅτι “ἡ ΕΕ γεννήθηκε ὡς ἕνα καρτέλ βαριᾶς βιομηχανίας (πού ἀργότερα προσεταίρισε μεγαλο-ἰδιοκτῆτες ἀγροτικῶν γαιῶν) ἀποφασισμένο νά χειραγωγεῖ τίς τιμές καί νάἀναδιανέμει τά κέρδη του μέσῳ τῆς νεοσυσταθείσας γραφειοκρατίας τῶν Βρυξελλῶν”.

Ἀπό τήν ἄλλη, μαθαίνουμε τελικῶς ὅτι “ἡ Εὐρωπαϊκή Ἕνωση ἀποτέλεσε ἐξαιρετικό ἐπίτευγμα φέρνοντας κοντά, καί εἰρηνικά, λαούς πού μιλοῦν διαφορετικές γλῶσσες, ποτισμένους σέ διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις, ἀποδεικνύοντας πώς ἡ δημιουργία κοινοῦ πλαισίου ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων εἶναι πράγματι δυνατή σέ μία ἤπειρο πού, ἕως πρότινος, ἦταν τό πεδίο δολοφονικῶν σωβινισμῶν, ρατσισμοῦ καίβαρβαρότητας” καί ὅτι τήν εὐθύνη γιά τήν σημερινή κατάσταση φέρει “μία ἀνίερη συμμαχία κοντόφθαλμων πολιτικῶν, οἰκονομικά ἀνίδεων «τεχνοκρατῶν», καί «εἰδικῶν» πού ἀγνοοῦν τούς βασικούς κανόνες χρηματοοικονομικῆς, ὑποκλίνονται συστηματικά στίς ἀπαιτήσεις τραπεζικῶν καί ὀλιγαρχικῶν συμφερόντων, ἀποξενώνοντας τούς πολίτες τῆς Εὐρώπης καί προκαλώντας ἐπικίνδυνες ἐξάρσειςἐθνικιστικοῦ ἀντι-εὐρωπαϊσμοῦ”.

Τί εἶναι, λοιπόν, ἡ Εὐρωπαϊκή Ἕνωση; Μία ἐκ γενετῆς ἀντιδημοκρατική δομή ἤ ἕνα δημοκρατικό ἐπίτευγμα πού παρεξέκλινε τῆς πορείας του καί “ἀποπολιτικοποιήθηκε”;

Δύο λύσεις βλέπω σέ τούτη τήν ἀντίφαση: ἤ ἐννοεῖται ὅτι ἕνα ἐπιχειρηματικό δημιούργημα χαρακτηρίστηκε καί ἀπό φιλολαϊκές στιγμές, ἤ τά δύο ἀφηγήματα εἰσάγονται γιά νά πείσουν διαφορετικά ἀκροατήρια (καί τόν λαό καί τούς τεχνοκράτες). Ἄν ἰσχύει τό πρῶτο, γιατί δέν διευκρινίζεται; Γιατί δέν καταγράφονται τά ἀντιτιθέμενα ρεύματα καί οἱ συγκρουσιακές στιγμές; Ἄν, ὅμως, συμβαίνει τό δεύτερο, τότε σέ τί ἔχει θιγεῖ ὁ ἀπολίτικος, τεχνοκρατικός λόγος πού ψέγεται ὡς ἡ “μεγάλη ἀπάτη”, τό “ἔνοχο μυστικό” τῶν εὐρωπαϊκῶν θεσμῶν;

4. Τί εἶναι ὁ ἐκδημοκρατισμός τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης;

Αὐθεντική δημοκρατία, πραγματικός ἐκδημοκρατισμός: αὐτές οἱ λέξεις ἐπαναλαμβάνονται διαρκῶς στό Μανιφέστο.

Εἶναι, ἑπομένως, ἐντυπωσιακό ὅτι τά ἄμεσα αἰτήματα τοῦ DiEM25 δέν ἔχουν ἀναγκαία σχέση μέ τήν δημοκρατία. Αὐτό πού ζητεῖται εἶναι, ἀφ' ἑνός, ἡ διαφάνεια στήν λειτουργία τῶν ὑφισταμένων εὐρωπαϊκῶν θεσμῶν (ζωντανή ἀναμετάδοση τῶν συνεδριάσεων τῶν ὀργάνων τῆς Ἕνωσης, δημοσίευση τῶν πρακτικῶν, καθώς καί τῶν ἐγγραφῶν πού σχετίζονται μέ σημαντικές διακρατικές συμφωνίες, κτλ.), καί, ἀφ' ἑτέρου, ἡ ἀντιμετώπιση τῆς κρίσης τῆς Εὐρωζώνης κατόπιν “νέας, ὀρθολογικῆς ἑρμηνείας” τῶν ἰσχυουσῶν Συνθηκῶν.

Αὐτό πού θέλει νά ἐπιτύχει τό DiEM25 ἐντός διετίας ἔχει περισσότερο ἐνδιαφέρον: μία Συντακτική Συνέλευση ὥστε νά ψηφιστεῖ ἕνα δημοκρατικό εὐρωπαϊκό Σύνταγμα. Προτείνεται μάλιστα νά ἐκλεγοῦν τά μέλη τῆς Συνέλευσης “στήν βάση ψηφοδελτίων πού ὑπερβαίνουν τά ἐθνικά σύνορα – ὥστε οἱ πολίτες μιᾶς χώρας νά μποροῦν, καί νά πρέπει, νά ἐπιλέξουν ἀντιπροσώπους τους κι ἀπό ἄλλες χῶρες”. Βασικός θεσμός τοῦ νέου συστήματος θά εἶναι ἕνα κυρίαρχο Κοινοβούλιο. Πληροφορούμαστε, ὅμως, ὅτι πρωταρχικός στόχος τοῦ ἐκδημοκρατισμοῦ εἶναι καί ἡ “αὐτοδιάθεση (οἰκονομική, πολιτική, κοινωνική) σέ ἐπίπεδο κοινότητας, περιφέρειας, ἐθνικοῦ κράτους”, καί ὅτι τό –κυρίαρχο– Κοινοβούλιο θά ὀφείλει “νά σέβεται τόν ἐθνικό αὐτοπροσδιορισμό καί νά μοιράζεται τήν ἐξουσία μέ τά ἐθνικά Κοινοβούλια, τίς τοπικές συνελεύσεις καί τά δημοτικά συμβούλια”.²

Ὁ ἀναγνώστης τοῦ Μανιφέστου βρίσκεται πιά σέ ἀπορία. Ἐδῶ περιγράφεται μία ὁμοσπονδία, ὄχι μία δημοκρατία. Τό κύριο μέλημα τοῦ Κινήματος γιά τήν Δημοκρατία στήν Εὐρώπη μοιάζει νά μήν εἶναι παρά ἡ συγκρότηση ἑνός πανευρωπαϊκοῦ κράτους. Τελικῶς, ποιός θά εἶναι ὁ κυρίαρχος; Τό Εὐρωπαϊκό Κοινοβούλιο, τά ἐθνικά Κοινοβούλια, ἤ ἄλλα ὄργανα; Ποιό θά ὑπερισχύσει σέ περίπτωση σύγκρουσης; Ποιές θά εἶναι οἱ ἁρμοδιότητες τοῦ καθενός; Συνιστᾶ πηγή ἔμπνευσης τό ἀμερικανικό ὁμοσπονδιακό μοντέλο;

Δυστυχῶς, στήν συνέχεια τοῦ Μανιφέστου δέν προσφέρονται ἀπαντήσεις. Οἱ συντάκτες του ἀναπτύσσουν διά μακρῶν τό ὅραμά τους σχετικά μέ θέματα ἐνταγμένα στήν παράδοση τῆς Ἀριστερᾶς μέν, ἀλλότρια πρός τήν ἔννοια τῆς δημοκρατίας δέ. Πράγματι, ὁ πολιτισμική ποικιλία, τά δικαιώματα τῶν μειονοτήτων, ἡ προώθηση “ἐναλλακτικῶν” καλλιτεχνῶν, ἡ βιώσιμη ἀνάπτυξη, ἡ οἰκολογία, ἡ τεχνολογική ἐξέλιξη, ἡ εἰρήνη, ἡ ἐλεύθερη κυκλοφορία, εἶναι ζητήματα στά ὁποῖα ὀφείλουμε νά λαμβάνουμε θέση. Παρ' ὅλ' αὐτά, δέν μαθαίνουμε ποτέ γιατί μία δημοκρατία χρειάζεται ὅλα αὐτά γιά νά εἶναι δημοκρατία.

Τό DiEM25 μοιάζει νά ἔχει ἀντιληφθεῖ τούς στόχους τῆς δημοκρατίας (“νά ἀνοίξουν οἱ διάδρομοι τῆς (πραγματικῆς) ἐξουσίας στούς πολίτες”, “νά ἀπελευθερωθοῦν ὅλες οἱ μορφές διακυβέρνησης ἀπό τήν ἑταιρική καί γραφειοκρατική ἐξουσία”), δίχως νά ἔχει κατανοήσει τήν ἴδια τήν δημοκρατία.

Ὁραματίζονται μία “Δημοκρατική Εὐρώπη ὅπου ἡ πολιτική ἐξουσία ἐκπορεύεται ἀποκλειστικά ἀπό τούς κυρίαρχους εὐρωπαίους πολίτες”. Ἀλήθεια, τί σημαίνει αὐτή ἡ “ἐκπόρευση”; Σχεδόν κάθε ἱστορικό καθεστώς “ἐκπορεύεται” ἀπό τούς λαούς, δηλαδή ἀποσπᾶ τήν ψῆφο τους, τήν συναίνεσή τους, ἤ τήν ἀνοχή τους. Ἄν αὐτό εἶναι ἡ δημοκρατία, τότε τήν ἔχουμε ἤδη. Ἀλλά, προφανῶς, δέν (πρέπει νά) εἶναι.

5. Ἀνακεφαλαιώνοντας

Καίτοι τό Μανιφέστο προτάσσει τήν “Φαντασία”, στήν πραγματικότητα ἡ φαντασία τῶν συντακτῶν του δέν ὑπερβαίνει τό παράδειγμα τῆς ἀντιπροσώπευσης καί τοῦ κοσμοπολιτισμοῦ. Ἔτσι προτιμοῦν π.χ. νά θεωροῦν ριζοσπαστική τήν ἀπαίτηση τῆς “διαφάνειας”, ἐνῶ γνωρίζουν ὅτι ὁ μέσος πολίτης δέν ἔχει οὔτε τόν χρόνο οὔτε τήν διάθεση νά παρακολουθήσει τίς μακρόσυρτες συναντήσεις τῶν διαφόρων “θεσμῶν”.

Ἐπιλέγουν νά λησμονήσουν αὐτό πού γνώριζαν ἤδη ὁ Ἀριστοτέλης καί ὁ Rousseau: ὅτι ἡ δημοκρατία χρειάζεται ἁπλές διαδικασίες καί λίγα ὄργανα, ὅτι προϋποθέτει τήν αὐτοπρόσωπη ἄσκηση καί ὄχι τήν “ἐκπόρευση” τῆς νομοθετικῆς ἐξουσίας ἀπό τούς πολίτες, ὅτι λειτουργεῖ μέ κληρώσεις καί ὄχι μέ ἐκλογές.

Διά τοῦ Μανιφέστου του τό DiEM25 προωθεῖ τήν διαφάνεια. Ὑπερασπίζεται τήν εὐρωπαϊκή ἑνοποίηση, ἀκόμη κι ἄν δέν ξέρει τί ἀκριβῶς εἶναι ἡ Εὐρωπαϊκή Ἕνωση. Κηρύσσει τίς ἀξίες τῆς Ἀριστερᾶς καί τοῦ ριζοσπαστικοῦ φιλελευθερισμοῦ.

Γιά ἕνα πρᾶγμα δέν μιλᾶ, κι αὐτό εἶναι ἡ δημοκρατία.

1 Προσβάσιμο σέ http://diem25.org/.

2 Ἡ φράση παραλείπεται στήν ἑλληνική ἐκδοχή.