Tα Iουλιανά σηματοδότησαν τη μεγαλύτερη έκρηξη της ελληνικής κοινωνίας μετά την ΕΑΜική εμπειρία της Κατοχής. Συντάκτης: Γιάννης Μαυρής
«Πού πάμε, λοιπόν, με ένα πολίτευμα ραγισμένο, μ’ έναν πολιτικό κόσμο μειωμένο... »
(Γιώργος Θεοτοκάς, H εθνική κρίση, εκδ. Θεμέλιο, Aθήνα, 1966, σελ. 23)
Tα Iουλιανά αποτελούν κορυφαίο ιστορικό γεγονός του σύγχρονου
ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού και βασική καμπή στη μετεμφυλιακή
ιστορία του. Οι εξελίξεις που πυροδότησαν δεν επηρέασαν μόνον άμεσα τις
τάσεις της προδικτατορικής πολιτικής σκηνής στην πορεία προς την επιβολή
της δικτατορίας (1965-1967), αλλά και, μακροπρόθεσμα, τη δομή του
μεταπολιτευτικού πολιτικού καθεστώτος.
Ωστόσο, παρά την ιδιαίτερη σημασία τους, δεν έχουν αποτελέσει, στην
έκταση που αρμόζει, αντικείμενο θεωρητικής πολιτικής διερεύνησης.
Aντίθετα, παραμένουν μια ιστορία μάλλον απωθημένη ή και παραχαραγμένη.
H επικρατούσα φιλολογία άλλοτε φορτίζει ηθικιστικά το γεγονός,
περιορίζοντάς το μόνο στην επιφάνεια, δηλαδή στην αφορμή (που υπήρξε
στην πραγματικότητα η αποστασία: «αποστασία = προδοσία»), άλλοτε
διατηρεί τη σύγχυση προσωποποιώντας τις αντιθέσεις στα πρόσωπα του
«δράματος» ή αποδεχόμενη τον μύθο της «προβοκάτσιας».
Tα Iουλιανά σηματοδότησαν τη μεγαλύτερη έκρηξη της ελληνικής
κοινωνίας μετά την ΕΑΜική εμπειρία της Κατοχής. Εντάσσονται οργανικά και
συντονίζονται με τον κύκλο ανάπτυξης των κοινωνικών αγώνων που
σημειώθηκε, σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, κατά τη δεύτερη
μεταπολεμική δεκαετία, αγώνων που συμβολικά έχουν καταγραφεί στο «’68»,
σημείο κορύφωσης της παγκόσμιας έκρηξης.
Εντούτοις, δεν περιλαμβάνονται συνήθως στις αναφορές για το ’68. Yπάρχει επιφανειακά ένας λόγος: η διαφορά των συνθημάτων.
Στα Iουλιανά, δεν τέθηκε θέμα «σοσιαλισμού», «επανάστασης» ή
«εργατικής εξουσίας». Τέθηκε θέμα «μοναρχίας και δημοκρατίας»,
«αποκατάστασης του κοινοβουλευτισμού».
H διαφορά λοιπόν από το ευρωπαϊκό ’68, θα υποστήριζαν πολλοί, είναι
σαφής και ο παραλληλισμός ατυχής. Ομως, τα Iουλιανά είναι η μοναδική
μορφή που θα μπορούσε να πάρει (και πήρε) μια επαναστατική έκρηξη στη
μετεμφυλιακή ελληνική κοινωνία. Eίναι το χρωστούμενο μιας ηττημένης
επανάστασης, της ΕΑΜικής, και των αντιθέσεων που συσσωρεύτηκαν και
οξύνθηκαν –δημιουργώντας μια εκρηκτική συγχώνευση– επί μια δεκαπενταετία
μετά τον εμφύλιο πόλεμο.
H αναγκαστική διαφορά που εμφανίζεται, συγκριτικά με τις αντίστοιχες
κοινωνικές εντάσεις που εκδηλώνονται σ’ ολόκληρο τον καπιταλιστικό
κόσμο, κατά τη δεκαετία αυτή, δεν οφείλεται σε κάποια δήθεν «υπανάπτυξη»
του ελληνικού καπιταλισμού, στην ταξική «ασάφεια» της ελληνικής
κοινωνίας, στην «καθυστέρηση» του πολιτικού συστήματος, κ.λπ.
Είναι προϊόν και ιστορικό αποτέλεσμα της συγκεκριμένης έκβασης της
πάλης των τάξεων που διεξήχθη στον κοινωνικό σχηματισμό, δηλαδή της
νίκης των κυρίαρχων τάξεων - συντριβής του ΕΑΜικού λαϊκού μπλοκ και της
επιβολής μιας έκτακτης μορφής αστικού κράτους, «μη κανονικής».
Η ασταθής ταξική κυριαρχία
Στην Eλλάδα, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, συντελέστηκε μια κοινωνική
επανάσταση. Mε το EAM τέθηκε ζήτημα εξουσίας. Αυτή η προοπτική
ακυρώθηκε με τη συντριβή των κυριαρχούμενων τάξεων στον Εμφύλιο. Mία
δεκαετία σχεδόν θα διαρκέσει η «αντεπαναστατική» περίοδος που
ακολούθησε. H δεκαετία του ’60, όμως, θα είναι διαφορετική.
Δεκαπέντε μόλις χρόνια χρειάστηκαν για να αποδειχτεί εκείνο που ο
Παναγιώτης Kανελλόπουλος («Η ζωή μου», 1985) είχε αναγνωρίσει
επιγραμματικά, ότι δηλαδή «η νίκη που συντελείται με τα όπλα δεν
σημαίνει κατ’ ανάγκην και ηθική νίκη. Kαι η ήττα που οφείλεται στα όπλα
δεν σημαίνει πάντοτε ηθική ήττα. Αυτό είναι ένας γενικός κανόνας».
H ταξική κυριαρχία που επιβλήθηκε δεν ξεπέρασε ποτέ τον αδύναμο
χαρακτήρα της. H μετεμφυλιακή αστική ηγεμονία αποδείχθηκε ασταθής και
υπονομευμένη.
Σε μια συζήτηση για την κρίση εξουσίας στην Eλλάδα, που είχε
διοργανώσει το 1975 το περιοδικό «Aντί», ο N. Πουλαντζάς παρατηρούσε:
«Στην Eλλάδα […] η άρχουσα τάξη μπορεί να κατάφερε να σιωπήσουν οι
αρχόμενοι, αλλά δεν κατάφερε αυτό που έγινε στη Γαλλία, τη Γερμανία,
π.χ., κ.λπ., να επιβάλει το λόγο της. Eκείνο που χαρακτηρίζει τις
αρχόμενες τάξεις εδώ στην Eλλάδα είναι όχι το ότι εκφράζονται με το λόγο
της άρχουσας τάξης, αλλά ότι δεν εκφράζονται καν. Δεν έχουν λόγο. Στη
Γαλλία π.χ. υπάρχει ένας λόγος της κυρίαρχης τάξης που γίνεται
κατανοητός. Eδώ πέρα είναι τέτοιο το χάσμα, –και αποτελεί και αυτό μία
κρίση της κυρίαρχης ιδεολογίας– ώστε δεν κατάφερε ποτέ η ιδεολογία αυτή
να γίνει ηγεμονική, διότι δεν κατάφερε να επιβάλει το λόγο της ποτέ»
(«Aντί», 1975, τ. 24, σ. 34).
Η κρίση-ανυπαρξία αστικής ηγεμονικής ιδεολογίας ικανής να ενσωματώσει
τις ηττημένες λαϊκές τάξεις μετά τη στρατιωτική τους συντριβή ήταν η
άλλη όψη του «κουτσουρεμένου» (υπό όρους) μετεμφυλιακού
κοινοβουλευτισμού και της ανυπαρξίας θεσμών αντιπροσώπευσης (μαζικών
αστικών κομμάτων και συνδικάτων).
Για τον ερευνητή της μεταπολεμικής ελληνικής κοινωνίας, που έχει υπ’
όψη του τις κοινωνικές προϋποθέσεις, η εκδήλωση των Iουλιανών γεγονότων
δεν θα πρέπει να αποτελεί έκπληξη. Η κοινωνική κρίση ωριμάζει εδώ και
καιρό. Στη διαδικασία ανασύνταξης του ΕΑΜογενούς λαϊκού μπλοκ, οι
εκλογές του 1958 υπήρξαν κομβικές. Αποδείχτηκαν η απαρχή και ένας σαφής
οιωνός για την πολιτική εξέλιξη που θα ακολουθήσει.
Ενα γράμμα που απευθύνει, μετά από αυτές, ο Σεραφείμ Mάξιμος στην
ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος (σε μια προσπάθεια να επανασυνδεθεί
μαζί της) μέλλει να αποδειχθεί προφητικό: «Oι μάζες του Εθνους
στέκουνται πολύ πέρα από ό,τι το επίσημο κράτος προστάζει και από ό,τι η
νομιμότητα παρέχει ως κάτι το δυνατό. Σε μια χώρα όπου ύστερα από 8
χρόνων εμφύλιους πολέμους το επαναστατικό κόμμα συγκεντρώνει το 25% των
ψήφων δεν είναι καθόλου φαντασίωση να υποθέσει κανείς ή να προβλέψει ότι
με μια ανασύνταξη και διεύρυνση των πλαισίων αυτό το 25% μπορεί να
γίνει 40 ή και περισσότερο […] Ομως επειδή οι συσχετισμοί των δυνάμεων
ταξικά παρμένοι δίνουν άλλες δυνατότητες ημπορεί η ίδια αυτή πολιτική:
Για τη συνταγματική νομιμότητα […] να φέρει στο προσκήνιο δυνάμεις
τέτοιας σύνθεσης και τέτοιας ανομοιογένειας ώστε να μας φέρει και πάλι
μπροστά στην εξουσία» (Γράμμα προς την K.E. του KKE, 1959. «Αντί», 1977,
τ. 75, σ. 36).
Η ανάκαμψη της Αριστεράς και η άνοδος των κοινωνικών αγώνων, από τις
αρχές της δεκαετίας του ’60, θα προκαλέσουν την αντίδραση των κυρίαρχων
τάξεων.
Αυτή εκδηλώνεται με τη «στρατηγική της έντασης», αμέσως μετά τις
εκλογές του 1958 (ενεργοποίηση παρακρατικών οργανώσεων, οργάνωση της
κρατικής προπαγάνδας, ίδρυση της Ε.Κ. ως αστικής εναλλακτικής λύσης,
εφαρμογή του Σχεδίου Περικλής για βία και νοθεία στις εκλογές 1961,
δολοφονία Λαμπράκη, προβοκάτσια στον Γοργοπόταμο), ενώ μετά την εκλογική
νίκη της Ε.Κ. το 1964, με την εκστρατεία για την ανατροπή της
κυβέρνησής της, που θα επιτευχθεί με το βασιλικό πραξικόπημα και την
Αποστασία.
Η κλιμάκωση της κοινωνικής και πολιτικής έντασης, που διαμορφώνεται
σταδιακά στην Ελλάδα μετά το ’60, βρίσκει το σημείο κορύφωσής της στα
Iουλιανά.
Στα μέσα της δεκαετίας, έχουν συσσωρευτεί όλες οι κοινωνικές και
πολιτικές προϋποθέσεις της έκρηξης. Η διατήρηση της εξαθλίωσης ευρύτατων
στρωμάτων, παρά την εκτονωτική δικλίδα της μετανάστευσης, προδικάζει
ότι το κοινωνικό υπέδαφος είναι ώριμο.
Yπάρχει, αφετέρου, η ιστορική ιδεολογική προϋπόθεση της ΕΑΜικής
τομής. Oι εμπειρίες των περίφημων «70 ημερών» αποτέλεσαν «αναβίωση» μιας
άλλης εποχής και ξανάφεραν στην επιφάνεια όλον τον αγωνιστικό-ενωτικό
πλούτο της κατοχικής εποχής.
Yπάρχει, τέλος, και η πολιτική προϋπόθεση: η δομή του μετεμφυλιακού
κράτους, που εξηγεί με τη σειρά της τις ιδιαίτερες μορφές που έλαβε η
επαναστατική έκρηξη των Iουλιανών.
H διαφορά της μορφής του μετεμφυλιακού κράτους στην Eλλάδα από τις
δυτικές αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες έχει ως αποτέλεσμα να προκληθούν
σε αυτό μεγαλύτεροι τριγμοί και ρωγμές από ό,τι ενδεχομένως θα
προκαλούσε μια κρίση της «ίδιας έντασης» –ας επιτραπεί η αυθαιρεσία– σε
κάποιο άλλο δυτικό πολιτικό σύστημα.
Μέτωπο ρήξης
H συγκεκριμένη, πολιτικοποιημένη και ανελαστική-αυταρχική μορφή του
(«Kράτος των εθνικοφρόνων») που οικοδομήθηκε όχι μόνον δεν στάθηκε ικανή
να αποφύγει την άμεση πολιτικοποίηση των νέων κοινωνικών αγώνων που
ξεσπούν, αλλά θα συνεισφέρει καθοριστικά σ’ αυτήν.
Οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του δεν θα μπορέσουν να τους απορροφήσουν.
Δεν θα καταστεί δυνατό να καναλιζαριστεί η ένταση που κυοφορούνταν.
Eπιπρόσθετα, η συγκεκριμένη μορφή του κράτους, ελλείψει μηχανισμών
αντιπροσώπευσης-ενσωμάτωσης, άφηνε έδαφος, το καλοκαίρι του 1965, για να
εκδηλωθεί αδιαμεσολάβητη η έκρηξη των κοινωνικών αντιθέσεων και η δράση
των μαζών.
Tα Iουλιανά σηματοδότησαν την κατά μέτωπο ρήξη των κυριαρχούμενων
τάξεων με τη συγκεκριμένη μορφή που είχε λάβει η προδικτατορική δομή της
κρατικής εξουσίας.
Eνέγραψαν την τάση ανατροπής της, πρωταρχικά την κατάργηση της
μοναρχίας. Eδώ έγκειται και η δυναμική των Iουλιανών γεγονότων. Tο
καθεστωτικό, δηλαδή ο αντιμοναρχικός αγώνας, αποτέλεσε την αιχμή του
κινήματος.
H κατάργηση της μοναρχίας με όρους λαϊκού κινήματος ήταν μια ορατή
και ιστορικά πιθανή εξέλιξη. Eπιβεβαιώθηκε, άλλωστε, με όσα ακολούθησαν
και επικυρώθηκε τυπικά, 9 χρόνια μετά, στο δημοψήφισμα του 1974.
Mέσα όμως στη διαμορφωμένη μετεμφυλιακά δομή εξουσίας, το σύνθημα
ανατροπής της μοναρχίας αποκτούσε επαναστατικό περιεχόμενο. Δεν είναι
δύσκολα κατανοητό, γιατί η υλοποίησή του, κάτω από τους όρους της
μετωπικής σύγκρουσης με τις καθεστωτικές δυνάμεις, θα προσέδιδε ασφαλώς
διαφορετική δυναμική στους πολιτικούς και ταξικούς αγώνες στην Eλλάδα.
Για την κίνηση των μαζών θα άνοιγε μια προοπτική μέσα στην οποία η
συνολική ρήξη με το καθεστώς κάθε άλλο παρά δυσδιάκριτη ή μακρινή
φαινόταν. Kαι αυτό αποτέλεσε την επαναστατική δυναμική τού
αντιμοναρχικού αγώνα.
Tο ιστορικό «παράδοξο» με τα Iουλιανά είναι ότι η επιβολή του κράτους
δικαίου και η κατάργηση του «έκτακτου» εμφυλιακού νομικού οπλοστασίου, η
κατάργηση της μοναρχίας, ο περιορισμός του πολιτικού ρόλου του στρατού
και η πειθάρχησή του στην κοινοβουλευτική νομιμότητα, ο περιορισμός της
επιρροής του αμερικανικού παράγοντα, κ.λπ., όλα δηλαδή τα βασικά
αιτήματα που τέθηκαν σε εκείνη τη συγκυρία δεν θα υλοποιηθούν τότε, αλλά
αργότερα, στη Mεταπολίτευση.
Θα πραγματοποιηθούν όμως, τώρα πια, χωρίς την ενεργό παρουσία των μαζών, «από τα πάνω», ως πολιτική γραμμή των κυρίαρχων τάξεων.
Oι πολιτικές διεκδικήσεις των Iουλιανών θα γίνουν πραγματικότητα όχι
σε ρήξη με τις δυνάμεις του καθεστώτος, αλλά ενταγμένες πια σε ένα
διαφορετικό πολιτικό σχέδιο: τον αστικό εκσυγχρονισμό.
Διαβαστε επισης:
Από τη «δημοκρατική παρένθεση» στην Αποστασία
15 Ιουλίου 1965: Συγκεντρωμένοι έξω από τα ανάκτορα της Ηρώδου Αττικού
Τα Iουλιανά αποτελούν κορυφαίο ιστορικό γεγονός στην ιστορία της ελληνικής πολιτικής σκηνής. Χρονολογικά καλύπτουν την περίοδο απο το έως τις 16 Φεβρουαρίου του 1964 έως και τις 26 Ιουλίου του 1965.
1964
16 Φεβρουαρίου: Εκλογική νίκη της Ενωσης Κέντρου με 52,72% κι 171 βουλευτές. Η συνασπισμένη Δεξιά (ΕΡΕ - Κόμμα Προοδευτικών) περιορίζεται σε 35,26% κι 107 βουλευτές (οι 8 του Κ.Π.), η δε ΕΔΑ σε 11,8% κι 22 βουλευτές.19 Φεβρουαρίου: Ορκωμοσία της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου. Υπουργός Εθνικής Αμύνης ο Πέτρος Γαρουφαλιάς, Εσωτερικών ο ναύαρχος Ιωάννης Τούμπας, Οικονομικών ο Κων/νος Μητσοτάκης και Προεδρίας ο Ανδρέας Παπανδρέου.
6 Μαρτίου: Θάνατος του βασιλιά Παύλου και διαδοχή του από τον 24χρονο Κωνσταντίνο.
19 Μαρτίου: Επεισοδιακή εκλογή του συντηρητικού βουλευτή της Ε.Κ. Γεωργίου Νόβα ως προέδρου της Βουλής, στη θέση του κεντροαριστερού Ηλία Τσιριμώκου που είχε εκλεγεί τον Δεκέμβριο με τις ψήφους και της ΕΔΑ. Κατά την πρώτη -άκαρπη- ψηφοφορία, ο Νόβας υπερψηφίζεται μόνο από 136 κυβερνητικούς βουλευτές, ενώ στη δεύτερη από 166. Προσωρινή διαγραφή του Τσιριμώκου και του (επίσης κεντροαριστερού) Σάββα Παπαπολίτη από την Ε.Κ.
30 Μαρτίου: Συμφωνία Αθήνας-Λευκωσίας για τη μυστική αποστολή ελληνικών στρατευμάτων στην Κύπρο. Σταδιακή αποστολή μιας μεραρχίας μέχρι τα τέλη Αυγούστου, με σιωπηρή συναίνεση των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ, που την εκλαμβάνουν ως εγγύηση για τη μη μετατροπή του νησιού σε «Κούβα της Μεσογείου».
16 Απριλίου: Διάβημα του Αμερικανού πρέσβη Χάρι Λαμπουίς στον πρωθυπουργό, κατά των επικείμενων αλλαγών στην ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων.
27 Απριλίου: Νομοσχέδιο «μέτρων ειρηνεύσεως», με το οποίο απολύονται 421 πολιτικοί κρατούμενοι της Κατοχής, του Εμφυλίου και των μετεμφυλιακών χρόνων. Στις φυλακές παραμένουν 135 κομμουνιστές καταδικασμένοι με τον Α.Ν. 375/36 για «κατασκοπία».
3 Μαΐου: Δημοσιεύεται η είδηση της απέλασης του Αμερικανού διπλωμάτη Βίνσεντ Τζόις, λόγω της επεισοδιακής διαμαρτυρίας του προς τον υπουργό Προεδρίας Ανδρέα Παπανδρέου επειδή κατάργησε την αναμετάδοση των ελληνόφωνων εκπομπών της «Φωνής της Αμερικής» από το ελληνικό ραδιόφωνο.
5 Ιουνίου: Μετάθεση του Ανδρέα Παπανδρέου από το Υπ. Προεδρίας στο Υπ. Συντονισμού.
24-25 Ιουνίου: Επεισοδιακές συνομιλίες του πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου με τον Αμερικανό πρόεδρο Λίντον Τζόνσον στην Ουάσινγκτον για το Κυπριακό.
5 Ιουλίου: Δημοτικές εκλογές. Σημαντικές επιτυχίες της ΕΔΑ, τόσο στα μεγάλα αστικά κέντρα όσο και στην επαρχία.
9 Ιουλίου: Ελληνοβουλγαρική συμφωνία οικονομικής, πολιτιστικής και τουριστικής συνεργασίας, με παράλληλη ρύθμιση του ζητήματος των βουλγαρικών αποζημιώσεων για την κατοχή της Ανατ. Μακεδονίας και Θράκης το 1941-1944.
22 Ιουλίου: Βίαιη εκκένωση από τη χωροφυλακή του εργοστασίου Καρέλλα στο Λαύριο, μετά την κατάληψή του από εκατοντάδες εργάτες που διαμαρτύρονταν για την απόλυση 12 συνδικαλιστών συναδέλφων τους. Τουλάχιστον 65 τραυματίες και 37 συλλήψεις.
6-10 Αυγούστου: Αιματηρές συγκρούσεις στην Κύπρο με πρωτοβουλία της ελληνοκυπριακής ηγεσίας, προκειμένου να τορπιλιστούν οι υπόγειες διπλωματικές διεργασίες Ελλάδας-Τουρκίας-ΗΠΑ για διπλή ένωση. Παπανδρέου προς Μακάριο και Γρίβα: «Αλλα συμφωνούμεν και άλλα πράττετε». Βομβαρδισμός ελληνοκυπριακών θέσεων από την τουρκική αεροπορία και κατάπαυση του πυρός με απόφαση του Σ.Α. του ΟΗΕ.
22 Αυγούστου: Υπαναχώρηση του πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου από τα συμφωνημένα με τις ΗΠΑ για πραξικοπηματική «διπλή ένωση» της Κύπρου με Ελλάδα και Τουρκία (σχέδιο Ατσεσον). Η μεταστροφή αποδίδεται όχι μόνο στις αντιδράσεις του Μακαρίου αλλά και σε παρέμβαση του Ανδρέα Παπανδρέου.
9 Σεπτεμβρίου: Βολιδοσκόπηση του Αμερικανού πρέσβη απ’ τον βασιλιά, «αν θα ήθελε να ξεφορτωθεί τον Παπανδρέου».
8 Οκτωβρίου: Βολιδοσκόπηση της αμερικανικής πρεσβείας από τους απόστρατους αξιωματικούς Πέτρο Μητσάκο και Αντώνιο Σκαρμαλιωράκη, για ενδεχόμενη ανατροπή της κυβέρνησης από συνωμοτική ομάδα αντικομμουνιστών στρατιωτικών.
24 Οκτωβρίου: Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση (Ν.Δ. 4369). Εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση, κατάργηση των διδάκτρων στα δημόσια εκπαιδευτήρια και καθιέρωση της δημοτικής σε όλες τις βαθμίδες, αντικατάσταση των διαβλητών εισαγωγικών εξετάσεων ανά πανεπιστημιακή σχολή με ενιαίες εξετάσεις σε πανελλαδική κλίμακα («ακαδημαϊκό απολυτήριο»). Δημόσιες αντιδράσεις της ΕΡΕ, των συντηρητικότερων πανεπιστημιακών σχολών (Θεολογική-Φιλοσοφική) και εκκλησιαστικών κύκλων, που διαβλέπουν «αφελληνισμό» της παιδείας.
1 Νοεμβρίου: Πρώτη επίθεση της εφημερίδας «Ελευθερία» του Πάννου Κόκκα, προσκείμενης στον Κ. Μητσοτάκη, εναντίον της κυβέρνησης: «Ούτε Κράτος Δικαίου επραγματοποιήσαμε, ούτε καν ένα ευπρεπές κομματικόν κράτος. Η δεξιά δεσπόζει ακόμη και υπονομεύει το κυβερνητικόν έργον. [...] Διακεκριμένοι μασκαράδες επέπλευσαν, χωρίς καν να διαθέτουν κομματικάς περγαμηνάς και τίτλους. [...] Η αξιοκρατία παραμένει όραμα».
4 Νοεμβρίου: Σε έκθεσή της προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ, η αμερικανική πρεσβεία εκφράζει την ανησυχία της για την «ανοχή» της κυβέρνησης και του κρατικού μηχανισμού απέναντι στην Αριστερά.
15 Νοεμβρίου: Παραίτηση του αναπληρωτή υπουργού Συντονισμού Ανδρέα Παπανδρέου ύστερα από σκανδαλοθηρικές επιθέσεις δεξιών εφημερίδων για μια (νομότυπη) ανάθεση μελέτης σε προσωπικό φίλο του. Από τον Τύπο και την ΕΔΑ η απομάκρυνσή του αποδίδεται σε αμερικανικές πιέσεις, λόγω της διαφωνίας του με την πολιτική των ΗΠΑ.
29 Νοεμβρίου: Επίσημος εορτασμός του σαμποτάζ στον Γοργοπόταμο, με μαζική συμμετοχή κυρίως της Αριστεράς. Εκρηξη νάρκης (που επισήμως αποδίδεται σε κατάλοιπα του Εμφυλίου) με 13 νεκρούς και 45 τραυματίες. Η ΕΔΑ κάνει λόγο για «οργανωμένη δολοφονία», έργο σκοτεινών κύκλων, ενώ η Δεξιά επικεντρώνεται στις «οχλοκρατικές» εκδηλώσεις των συγκεντρωμένων μετά το μακελειό.
1965
6 Ιανουαρίου: Ανασχηματισμός της κυβέρνησης. Υπουργός Εσωτερικών αναλαμβάνει ο Ηλίας Τσιριμώκος, πάλαι ποτέ ηγετικό στέλεχος του ΕΑΜ (αν και με μοιραίο, προδοτικό ρόλο κατά τις διαπραγματεύσεις της Βάρκιζας). Ακατάσχετη κινδυνολογία του δεξιού Τύπου.21 Ιανουαρίου: Διάβημα του Αμερικανού πρέσβη στον πρωθυπουργό για την υπουργοποίηση του Τσιριμώκου, που θεωρείται υπερβολικά αριστερός κι αντιαμερικανός.
21 Ιανουαρίου: Εκθεση του σταθμάρχη της CIA στην Αθήνα Τζον Μόρι αποκαλύπτει πως ο βασιλιάς έχει αποφασίσει να ωθήσει τον Παπανδρέου σε παραίτηση, με πιθανότερο νέο πρωθυπουργό τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Στέφανο Στεφανόπουλο, που έχει ήδη πάρει την εντολή «να βολιδοσκοπήσει βασικά στελέχη της Ε.Κ. και της ΕΡΕ». Ως αρχιτέκτονας της επικείμενης αποστασίας σκιαγραφείται ο Μητσοτάκης, η υλοποίηση δε του όλου σχεδιασμού θα ξεκινήσει «σε δυο-τρεις εβδομάδες» με επιθέσεις της «Ελευθερίας» κατά των δύο Παπανδρέου.
24 Ιανουαρίου: Το κύριο άρθρο της «Ελευθερίας» επιτίθεται στην κυβέρνηση, «φωτογραφίζοντας» τους Ανδρέα Παπανδρέου και Μακάριο ως υπόλογους για την αποτυχία της εθνικής πολιτικής στο Κυπριακό: «Η ελληνική εξωτερική πολιτική του Κέντρου είχε καταστήση την Ενωσιν σχεδόν πραγματικότητα. Την εματαίωσαν ένας υπεύθυνος εις την Λευκωσίαν και, δευτερευόντως, ένας ανευθυνοϋπεύθυνος εις τας Αθήνας. Ποίον ήτο το ποσοστόν του δόλου και ποία η μερίς της μωρίας των δύο αυτών σπουδαρχηδών θα είναι δύσκολον να διευκρινισθή. Αλλ’ όχι ακατόρθωτον...». Η «Καθημερινή» αποφαίνεται (27.1.) πως «ετέθη ο μηχανισμός προς διάλυσιν της ΕΚ».
27 Ιανουαρίου: Βολιδοσκόπηση του Αμερικανού πρέσβη από τον Κωνσταντίνο για το ενδεχόμενο εξαναγκασμού τού Παπανδρέου σε παραίτηση και τον κίνδυνο ο τελευταίος «να καταφύγει στο πεζοδρόμιο». Ο Λαμπουίς εκτιμά «πως η συγκυρία δεν είναι εύθετη κι ότι αν ο βασιλιάς ενεργήσει πρόωρα, θα μπορούσε να προκαλέσει ανήκεστο βλάβη στο καθεστώς», παραδέχεται ότι «μπορεί να έρθει στιγμή που [ο συνομιλητής του] θα αισθανθεί ότι πρέπει να δράσει», τον προειδοποιεί όμως «να μην κάνει τίποτα βιαστικά». Η συνάντηση ολοκληρώνεται με τη διαβεβαίωση του Κωνσταντίνου «ότι στο μεταξύ το κύριο πρόβλημα είναι να διατηρηθούν κι ενισχυθούν οι δυνάμεις του νόμου και της τάξης, ώστε ν’ αντισταθμιστεί πιθανή αυξημένη θρασύτητα της άκρας αριστεράς».
1-4 Φεβρουαρίου: Επίσκεψη Παπανδρέου στο Βελιγράδι. Κινδυνολογία των δεξιών εφημερίδων περί αναθέρμανσης του Μακεδονικού.
5 Φεβρουαρίου: Η Βουλή υπερψηφίζει πρόταση της ΕΔΑ για τη σύσταση ανακριτικής επιτροπής σε βάρος του τέως πρωθυπουργού Καραμανλή και των υπουργών του Παναγή Παπαληγούρα και Νικολάου Μάρτη, για σκάνδαλα της ΔΕΗ επί των κυβερνήσεων της ΕΡΕ.
8 Φεβρουαρίου: Εμμεσες οδηγίες Καραμανλή προς τον βασιλιά για την επικείμενη αποστασία, σε επιστολή του από το Παρίσι προς τον Κων/νο Τσάτσο: «Να καταστήσητε σαφές εις το Στέμμα ότι θα σας εύρη αντιμετώπους οιαδήποτε σκέψις περί διαλύσεως της Βουλής πριν εξαντληθούν όλαι αι δυνατότητες εξ αυτής. Και αι δυνατότητες είναι πολλαί. Ο βασιλεύς δύναται να στείλη εις την Βουλήν δέκα Κυβερνήσεις διαδοχικώς».
19 Φεβρουαρίου: Σε ομιλία του σε συγκέντρωση στην Κλαυθμώνος για την επέτειο των εκλογών του 1964, ο πρόεδρος της ΕΡΕ Παναγιώτης Κανελλόπουλος καλεί δημόσια τους βουλευτές τής Ε.Κ. να αποστατήσουν, τον βασιλιά «να συγκροτήση εκ της παρούσης Βουλής άλλην κυβέρνησιν» και δηλώνει πως «η ΕΡΕ θα ήτο διατεθειμένη να βοηθήση με την ψήφον της τοιαύτην κυβέρνησιν, χωρίς να δεχθή συμμετοχήν και αξιώματα».
23 Φεβρουαρίου: Αποκάλυψη από τον πρωθυπουργό στη Βουλή του επιτελικού Σχεδίου Περικλής, βάσει του οποίου είχε πραγματοποιηθεί η βία και νοθεία των εκλογών του 1961.
5 Μαρτίου: Σε γεύμα με στελέχη της αμερικανικής πρεσβείας, ο Ηλίας Τσιριμώκος αυτοπροβάλλεται ως συναρχηγός (μαζί με τον Ανδρέα) της αριστερής πτέρυγας της Ε.Κ., εκδηλώνοντας ταυτόχρονα τη διαθεσιμότητά του να συμβάλει σε ενδεχόμενη ανατροπή του Παπανδρέου.
25 Μαρτίου: Η αμερικανική πρεσβεία προβλέπει εξαναγκασμό του πρωθυπουργού σε παραίτηση μόλις συγκρουστεί με τον βασιλιά για το Κυπριακό ή την ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων, σκιαγραφεί δε ως πιθανότερο αντικαταστάτη του τον συντηρητικό αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Στέφανο Στεφανόπουλο.
2 Απριλίου: Βίαιη διάλυση από την αστυνομία φοιτητικής διαδήλωσης κατά της αμερικανικής επέμβασης στο Βιετνάμ. 51 προσαγωγές και δικαστική καταδίκη 9 φοιτητών, μεταξύ των οποίων ο πρόεδρος της ΕΦΕΕ, Γιάνης Γιαννουλόπουλος και ο γ.γ. Λ. Τσίλογλου (9.4.).
21 Απριλίου: Διορισμός από το Πρωτοδικείο νέας προσωρινής διοίκησης της ΓΣΕΕ. Από τα 35 μέλη της τα 21 πρόσκεινται στην Ε.Κ., 14 στη Δεξιά και κανένα απολύτως στην Αριστερά.
29 Απριλίου: Ανασχηματισμός της κυβέρνησης. Ο Ανδρέας Παπανδρέου ξανά αναπληρωτής υπουργός Συντονισμού.
12 Μαΐου: Εκθεση του στρατηγού Γρίβα προς τον ΥΠΕΘΑ Γαρουφαλιά σχετικά με τη «χαλάρωση της πειθαρχίας» στο στράτευμα και την ύπαρξη φιλοκυβερνητικής συνωμοτικής οργάνωσης με την ονομασία ΑΣΠΙΔΑ.
18 Μαΐου: Πρώτο δημοσίευμα για τον ΑΣΠΙΔΑ στον «Ημερήσιο Κήρυκα» της Λάρισας, όργανο του παλαίμαχου βουλευτή της ΕΡΕ, Κ. Ροδόπουλου. Σύμφωνα με την έκθεση της CIA (21.1.), ο τελευταίος είχε επιτελικό ρόλο στη συνωμοσία για την ανατροπή της κυβέρνησης. Στοχοποίηση του Ανδρέα Παπανδρέου από τον δεξιό Τύπο ως επικεφαλής της οργάνωσης.
1 Ιουνίου: Προανακριτικό πόρισμα για την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ. Καταλογισμός ευθυνών σε 9 λοχαγούς, εις βάρος των οποίων εισηγείται πειθαρχικές ποινές, όχι όμως και σε πολιτικά πρόσωπα.
5 Ιουνίου: Παραπομπή της υπόθεσης ΑΣΠΙΔΑ στο στρατοδικείο, σύμφωνα με επιθυμία του βασιλιά που διαβίβασε στον πρωθυπουργό ο υπ. Αμυνας Πέτρος Γαρουφαλιάς.
10 Ιουνίου: «Αποκάλυψη» από δεξιές εφημερίδες ενός πρόσφατου «σαμποτάζ» σε μονάδα πυροβολικού στον Εβρο, από «κομμουνιστές» φαντάρους που (υποτίθεται πως) έριχναν... ζάχαρη στα ρεζερβουάρ των οχημάτων. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για σκευωρία οργανωμένη από τον διοικητή της μονάδας (και μελλοντικό δικτάτορα), αντισυνταγματάρχη Παπαδόπουλο. Ταχύτατο ξεφούσκωμα της υπόθεσης κι απόλυση των περισσότερων από τους συλληφθέντες φαντάρους και πολίτες. Ο Παπαδόπουλος αποφεύγει ωστόσο τη δίωξη, χάρη σε παρέμβαση του πατέρα του στον (συμπατριώτη και προσωπικά γνωστό του) πρωθυπουργό.
17 Ιουνίου: Η Βουλή ψηφίζει υπέρ της παραγραφής των ποινικών ευθυνών του Καραμανλή και των υπουργών του για το σκάνδαλο της ΔΕΗ (113 υπέρ, 49 κατά, 7 «παρών», αποχή της ΕΡΕ).
21 Ιουνίου: Ο πρωθυπουργός γνωστοποιεί στο «μικρό υπουργικό συμβούλιο» την πρόθεσή του να αντικαταστήσει τον αρχηγό ΓΕΣ, Ιωάννη Γεννηματά.
23 Ιουνίου: Επιστολή του διευθυντή του Π.Γ. του βασιλιά, Κω/νου Χοϊδά, προς τον πρωθυπουργό, όπου τον ενημερώνει για την αντίθεση του Κωνσταντίνου στην αντικατάσταση του Γεννηματά. Σχετική βολιδοσκόπηση από τον Χοϊδά του Αμερικανού επιτετραμμένου Νόρμπερτ Ανζουτζ, που τίθεται υπέρ μιας συμβιβαστικής λύσης για να αποφευχθούν η προσφυγή του Παπανδρέου «στο πεζοδρόμιο, με τη βοήθεια της ΕΔΑ και των κομμουνιστών» και η συνακόλουθη αναβίωση του πολιτειακού.
24 Ιουνίου: Συμβιβαστική επιστολή Παπανδρέου προς Χοϊδά, αποδίδει την αντίδραση του βασιλιά σε στρεβλή ενημέρωσή του από τον ΥΠΕΘΑ Π. Γαρουφαλιά.
25 Ιουνίου: Ψήφος εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση, ύστερα από σχετικό αίτημα του πρωθυπουργού. Αποχή της Δεξιάς (ΕΡΕ-Κ.Π.) από την ψηφοφορία, ενώ η ΕΔΑ ψηφίζει «παρών». Δήλωση Παπανδρέου ότι «ο στρατός θα εξυγιανθή και θα ανήκη μόνον εις το έθνος».
28 Ιουνίου: Σε γεύμα που παραθέτει στο σπίτι του στον Αμερικανό επιτετραμμένο Ν. Ανζουτζ και τον επικεφαλής του τμήματος ελληνικών υποθέσεων του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, Ρίτσαρντ Μπάρχαμ, ο Μητσοτάκης δηλώνει πως ο Ανδρέας Παπανδρέου «θα έπρεπε να απομακρυνθεί όχι μόνον από την κυβέρνηση αλλά κι από την Ελλάδα».
30 Ιουνίου: Ο πρωθυπουργός ζητά την παραίτηση του Γαρουφαλιά κι ανακοινώνει την πρόθεσή του να αναλάβει ο ίδιος το υπ. Αμύνης. Ο Γαρουφαλιάς αρνείται να παραιτηθεί κι εξακολουθεί να ασκεί τα καθήκοντά του, συνεργαζόμενος στενά με τον Α/ΓΕΣ, που επίσης παραμένει στη θέση του. Σε έκθεσή του προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ, ο Ανζουτζ ανησυχεί για ενδεχόμενη προκήρυξη εκλογών που θα καταλήξουν σε σαρωτική νίκη του Παπανδρέου και θεωρεί προτιμότερη τη μετάθεση της κρίσης για το φθινόπωρο, με την ελπίδα πως η επιδείνωση της οικονομίας θα διευκόλυνε τη διάσπαση της Ε.Κ.
7 Ιουνίου: Αίτημα του πρωθυπουργού προς τον βασιλιά, που παραθερίζει στην Κέρκυρα, για ακρόαση. Κατάθεση του Ανδρέα Παπανδρέου στον ανακριτή για τον ΑΣΠΙΔΑ.
8 Ιουλίου: Επιστολή Κωνσταντίνου από την Κέρκυρα προς τον πρωθυπουργό, επισείει το φόβητρο του ΑΣΠΙΔΑ για να δικαιολογήσει την άρνησή του να δεχτεί αντικατάσταση του ΥΠΕΘΑ και του Α/ΓΕΣ: «Ανώμαλος κατέστη η κατάστασις, αφ’ ης στιγμής εκ της Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, η οποία υπάγεται προσωπικώς εις υμάς και διοικείται υπό προσώπων της απολύτου εμπιστοσύνης σας, εξεπορεύθη η επαναστατική, συνωμοτική οργάνωσις εις τας Ενόπλους Δυνάμεις [ΑΣΠΙΔΑ], μοναδικόν σκοπόν έχουσα την ανατροπήν του Συντάγματος της χώρας και την επιβολήν δικτατορίας ελεεινής μορφής, αποκρουστικής εις πάντα ελεύθερον άνθρωπον. [...] Σας καλώ να καταδικάσετε δημοσία την εναντίον μου συκοφαντικήν εκστρατείαν και να λάβετε σύντονα και αμέσου αποδώσεως μέτρα διαλύσεως πάσης οργανώσεως ή προπαρασκευής λαοκρατικών εκδηλώσεων ή στάσεων [...]. Η προειδοποίησίς μου αύτη είναι η τελευταία».
9 Ιουλίου: Απαντητική επιστολή Παπανδρέου προς Κωνσταντίνο: «Συμφώνως προς το πολίτευμα της Βασιλευομένης Δημοκρατίας, ο Βασιλεύς βασιλεύει και ο Λαός κυβερνά διά της νομίμου κυβερνήσεως. Ο βασιλεύς συμβουλεύει, αλλά η κυβέρνησις αποφασίζει. [...] Διεκδικείτε το δικαίωμα όπως ορίζετε Υμείς και τον υπουργόν Εθνικής Αμύνης και την ηγεσίαν των Ενόπλων Δυνάμεων, έστω κατ’ αντίθεσιν προς την απόφασιν της υπευθύνου κυβερνήσεως. Αλλά τούτο δεν είναι σύμφωνον προς το πολίτευμα. [...] Συναποστέλλω προς υπογραφήν το διάταγμα της αναλήψεως υπ’ εμού του υπουργείου Εθνικής Αμύνης».
10 Ιουλίου: Πρώτες διαδηλώσεις υποστήριξης του Παπανδρέου, με το σύνθημα 1-1-4. Δεύτερη βασιλική επιστολή, στοιχειοθετεί πολιτικά την άρνηση του Κωνσταντίνου να υπογράψει το επίμαχο διάταγμα: «Ως εγγυητής της διαφυλάξεως του Συντάγματος, είμαι υποχρεωμένος να ενδιαφέρωμαι ιδιαιτέρως διά τας ενόπλους δυνάμεις, αίτινες ως λόγον υπάρξεως έχουν την προάσπισιν του έθνους από εξωτερικούς ή εσωτερικούς κινδύνους. [...] Εάν υφίσταται σήμερον πρόβλημα, τούτο συνίσταται εις κρίσιν εμπιστοσύνης, την οποίαν προεκάλεσαν αι ενέργειαί σας απροκαλύπτως σχεδιασμέναι και εσκεμμέναι διά να περιορίσουν την απρόσκοπτον άσκησιν των συνταγματικών μου καθηκόντων. Ουδείς όμως θα δυνηθή να επιτύχη τοιούτον τι, διότι στηρίζομαι εις την ακατάλυτον δύναμιν η οποία είναι η αγάπη του λαού».
11 Ιουλίου: Συνάντηση βασιλιά-πρωθυπουργού στην Κέρκυρα. Ο Παπανδρέου συζητά το ενδεχόμενο ανάληψης του ΥΠΕΘΑ από τρίτο πρόσωπο (αντιστράτηγο ε.α. Παπανικολόπουλο) και, βγαίνοντας, κάνει δηλώσεις για «πλήρη αρμονία απόψεων». Συνάντηση του βασιλιά με τον πρόεδρο της Βουλής Γεώργιο Νόβα, που έχει επίσης μεταβεί στην Κέρκυρα – επισήμως, για να συγχαρεί τον βασιλιά για τη γέννηση του διαδόχου.
12 Ιουλίου: Υπουργικό συμβούλιο χωρίς τον Γαρουφαλιά. Ομόφωνη συμφωνία για τη διαγραφή του απείθαρχου υπουργού από την Ε.Κ.
13 Ιουλίου: Σύνοδος της Κ.Ο. της Ε.Κ. και ομόφωνη διαγραφή ερήμην του Γαρουφαλιά. Βραδινή συνομιλία Παπανδρέου-Χοϊδά στο Καστρί και επιβεβαίωση της πρόθεσης του πρωθυπουργού να αναλάβει το υπ. Αμύνης. Ανακοίνωση της ΕΔΑ: «Παραίτησις της κυβερνήσεως κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες δεν ενισχύει την ομαλή πορεία».
14 Ιουλίου: Τρίτη βασιλική επιστολή προς Παπανδρέου. Επιβεβαίωση της άρνησής του να αναλάβει ο πρωθυπουργός το ΥΠΕΘΑ, ρητή σύνδεσή της με τη συνεχιζόμενη ανάκριση για τον ΑΣΠΙΔΑ και καταγγελία της «ωργανωμένης εκστρατείας ψεύδους και εξαπατήσεως των πολιτών» που αναπτύσσεται τις τελευταίες μέρες γύρω από την αντιπαράθεσή τους: «Δεν πρόκειται να ωφεληθήτε εκ της τεχνητής και διά τελείως σαθρών μέσων δημιουργίας κλίματος στρεφομένου κατ’ εμού παρά τη κοινή γνώμη. Η αλήθεια ενίκησε πάντοτε».
14 Ιουλίου: Διαπίστωση της αμερικανικής πρεσβείας, μετά από εκτεταμένες βολιδοσκοπήσεις, ότι «σχεδόν όλοι οι βουλευτές της Ε.Κ. πιστεύουν πως πρέπει να απομακρυνθεί ο Γαρουφαλιάς».
15 Ιουλίου: Δεύτερη επιστολή Παπανδρέου προς βασιλιά, επιβεβαιώνει το διακύβευμα της μεταξύ τους αντιπαράθεσης. «Καθιερούται η αρχή ότι δύναμαι να είμαι Πρωθυπουργός αλλά όχι και Υπουργός ωρισμένου Υπουργείου. Θα είμαι επομένως Πρωθυπουργός υπό απαγόρευσιν. Αλλά εάν δεν εμπνέω εμπιστοσύνην θα πρέπει να παύσω να είμαι Πρωθυπουργός. Πολιτικός ανήρ, ο οποίος θα εδέχετο τοιούτον εξευτελισμόν, θα καθίστατο άξιος περιφρονήσεως υπό του λαού. [...] Η χώρα έχει ανάγκην ομαλότητος. Αλλά η ομαλότης δεν δύναται να στηριχθή ούτε επί της μειώσεως του Πρωθυπουργού, ούτε επί παραβιάσεως των αρχών της Βασιλευομένης Δημοκρατίας».
15 Ιουλίου: Συνάντηση του πρωθυπουργού με τον βασιλιά (7 μ.μ.), ενώ τα ανάκτορα πολιορκούνται από πλήθη λαού, κι ενημέρωσή του ότι προτίθεται να παραιτηθεί την επομένη. Προτού υποβληθεί η παραίτηση, μέσα σε μια ώρα διορίζεται πρωθυπουργός ο πρόεδρος της Βουλής, Γεώργιος Νόβας, και δύο -μόνο- υπουργοί: Δημοσίας Τάξεως (Ιωάννης Τούμπας) και Αμύνης (Σταύρος Κωστόπουλος). Νυχτερινό ραδιοφωνικό μήνυμα Παπανδρέου: «Συνετελέσθη σήμερον παραβίασις του Πολιτεύματος. Η κυβέρνησις του Λαού εξηναγκάσθη εις παραίτησιν. Και εκλήθη να κυβερνήση μία ομάς προδοτών της Ενώσεως Κέντρου. [...] Αρχίζει από σήμερον νέος ανένδοτος αγών υπέρ της Δημοκρατίας».
16 Ιουλίου: Δημοσίευση των βασιλικών επιστολών στις εφημερίδες. Μαζικές διαδηλώσεις και συγκρούσεις με την αστυνομία στο κέντρο της Αθήνας, με 114 τραυματίες και 10 συλλήψεις. Ορκωμοσία 13 ακόμη υπουργών και υφυπουργών: Κ. Μητσοτάκης (Συντονισμού και -προσωρινά- Ναυτιλίας), Δημ. Παπασπύρου (Δικαιοσύνης και -προσωρινά- Προεδρίας), Στ. Αλαμανής (Οικονομικών), Γ. Μπακατσέλος (Εργασίας και -προσωρινά- Βιομηχανίας), κ.ο.κ. Παρέμβαση του Ανζουτζ για να πειστούν όσοι δίσταζαν να εκδηλωθούν λόγω των λαϊκών αντιδράσεων.
17 Ιουλίου: Δηλώσεις Μητσοτάκη: «Χρέος της Ε.Κ. είναι να δώση Κυβέρνησιν η οποία θα εξαντλήση την τετραετίαν».
19 Ιουλίου: Θριαμβευτική κάθοδος του Γ. Παπανδρέου από το Καστρί στα γραφεία της Ε.Κ., στην οδό Κολοκοτρώνη. Υποδοχή του κατά μήκος της διαδρομής από εκατοντάδες χιλιάδες λαού.
20 Ιουλίου: Αποστασία πέντε ακόμη βουλευτών της Ε.Κ., που αναλαμβάνουν αμέσως ισάριθμα υπουργεία.
21 Ιουλίου: Πολύωρες συγκρούσεις στο κέντρο της Αθήνας μετά την απόπειρα της αστυνομίας να εμποδίσει πορεία στη Βουλή. 200 τραυματίες, 258 συλλήψεις κι ένας νεκρός: ο 25χρονος φοιτητής της ΑΣΟΕΕ Σωτήρης Πέτρουλας, στέλεχος της ριζοσπαστικής πτέρυγας της Νεολαίας Λαμπράκη – «εκ διασείσεως» λόγω της προσβολής του από δακρυγόνο, σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή.
23 Ιουλίου: Η κηδεία του Σωτήρη Πέτρουλα μετατρέπεται σε διαδήλωση δεκάδων χιλιάδων λαού, δίχως επέμβαση της αστυνομίας.
26 Ιουλίου: Υπογραφή μυστικού «πρωτοκόλλου» από ηγετικά στελέχη της Ε.Κ. (Στεφανόπουλος, Τσιριμώκος, Κατσώτας Παπαπολίτης) και τους εκδότες Χρ. Λαμπράκη («Βήμα» - «Νέα»), Ι. Παπαγεωργίου («Αθηναϊκή») και Ι. Βελλίδη («Μακεδονία»), για συμβιβαστική επίλυση της κρίσης, με παραμερισμό του Παπανδρέου αλλά σε συνεννόηση μαζί του.
27 Ιουλίου: Πανελλαδική πανεργατική απεργία, με ισχυρή εργοδοτική τρομοκρατία και μερική μόνο επιτυχία (καθολική στους οικοδόμους, πολύ περιορισμένη στα εργοστάσια και την Κοινή Ωφέλεια). Ο ΣΕΒ υπολογίζει το ποσοστό των απεργών σε 15%. «Η Αστυνομία προέβη εις συλλήψεις πολλών εμποδιζόντων την εργασίαν και "Λαμπράκηδων" απειλούντων καταστηματάρχας και εμποροϋπαλλήλους με ζημίας» («Καθημερινή», 29.7.). Διαδήλωση χιλιάδων εργατών, κυρίως οικοδόμων, στο κέντρο της Αθήνας.
28 Ιουλίου: Ομιλία Τσιριμώκου σε πελώρια συγκέντρωση κατά των αποστατών στη Θεσσαλονίκη: «Το πείραμα της παρεκκλίσεως από την συνταγματικήν τάξιν απέτυχε. Δεν υπάρχουν εις τας αποθήκας των ανακτόρων κατεψυγμένοι πρωθυπουργοί και υπουργοί, ανασυρόμενοι όταν υπάρξει χρεία. Διότι οι πρωθυπουργοί πρέπει να είναι ολοζώντανα γεννήματα της λαϊκής κυριαρχίας».
29 Ιουλίου: Υπογραφή πρωτοκόλλου 143 βουλευτών της Ε.Κ. ότι καταψηφίζουν «από τούδε» την κυβέρνηση Νόβα.
2 Αυγούστου: Αρχίζει η συζήτηση για την παροχή ψήφου εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Νόβα, μέσα σε φορτισμένο κλίμα και με χειροδικίες μεταξύ βουλευτών, ενώ η Βουλή είναι κυκλωμένη από ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις και πλήθη λαού που αποδοκιμάζουν τους αποστάτες.
5 Αυγούστου: Αποτυχία της κυβέρνησης Νόβα να αποσπάσει ψήφο εμπιστοσύνης. Υπερψηφίζεται από 131 βουλευτές (25 της Ε.Κ., 98 της ΕΡΕ κι 8 του Κ.Π.), ενώ την καταψηφίζουν 145 της Ε.Κ. κι οι 22 της ΕΔΑ. Ο Παπανδρέου ζητά από τον βασιλιά να του δώσει εντολή ή να προκηρύξει εκλογές, αίτημα που επαναλαμβάνει την επομένη και ο πρόεδρος της ΕΔΑ, Ι. Πασαλίδης.
7 Αυγούστου: Επίσκεψη στο Καστρί ηγετικών στελεχών της Ε.Κ. (Στεφανόπουλος, Τσιριμώκος, Παπαπολίτης, Μπαλτατζής) και 3 εκδοτών (Λαμπράκης, Βελλίδης, Παπαγεωργίου). Ακαρπη προσπάθειά τους να πείσουν τον Παπανδρέου να δεχτεί τον συμβιβαστικό διορισμό άλλου πρωθυπουργού, διατηρώντας την τυπική ηγεσία της Ε.Κ.
8 Αυγούστου: Συνάντηση Παπανδρέου με τον Κωνσταντίνο, που ξεκαθαρίζει ότι απορρίπτει τόσο τον επαναδιορισμό του όσο και την προσφυγή στις κάλπες. «Διερευνητική» εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον τέως αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Παπανδρέου, Στέφανο Στεφανόπουλο.
9 Αυγούστου: Η Κ.Ο. της Ε.Κ. απορρίπτει με ψήφους 113 έναντι 26 τον διορισμό άλλου πρωθυπουργού εκτός του Παπανδρέου. Υποστήριξη του συμβιβασμού από τον Τσιριμώκο, με το επιχείρημα ότι ενδεχόμενη συντριπτική υπερψήφιση της Ε.Κ. στις εκλογές θα οδηγούσε τον βασιλιά σε παραίτηση και τη χώρα σε περιπέτειες. Διαδηλωτές καίνε φύλλα των εφημερίδων «Τα Νέα» και «Αθηναϊκή», επειδή εκδήλωσαν τάσεις υποστήριξης της λύσης Στεφανόπουλου.
12 Αυγούστου: Επίσημη πρόταση της αμερικανικής πρεσβείας προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ για (πρόσθετη;) χρηματική εξαγορά βουλευτών της Ε.Κ. που προσφέρονταν να αποστατήσουν απορρίπτεται από τα κεντρικά. Σύμφωνα με τον Ανζουτζ, η πρεσβεία εξακολουθεί να στηρίζει την αποστασία «εντός των ορίων των μέσων που διαθέτει».
16 Αυγούστου: Ανεξαρτητοποίηση των Τσιριμώκου και Στεφανόπουλου από την Ε.Κ. Παπανδρέου: «Κίρκη δυστυχώς αποδεικνύεται η Αυλή, η οποία με το δέλεαρ της εξουσίας εξευτελίζει τους ανθρώπους».
17 Αυγούστου: Μεγάλη συγκέντρωση κατά της αποστασίας στο γήπεδο του Παναθηναϊκού με αντιμοναρχικά συνθήματα, παρά την προσπάθεια της Ε.Κ. και της ΕΔΑ να αποφύγουν την ανακίνηση πολιτειακού.
18 Αυγούστου: Εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Τσιριμώκο, μετά από διαβούλευση του ίδιου και του Στεφανόπουλου με τον βασιλιά. Αρνηση του Μαρκεζίνη να τον υποστηρίξει λόγω του ΕΑΜικού παρελθόντος του. Αποκάλυψη από το «Βήμα» του μυστικού πρωτοκόλλου της 26.7.
19 Αυγούστου: Βίαιη διάλυση φοιτητικής διαδήλωσης, με 40 τραυματίες και 15 συλλήψεις.
20 Αυγούστου: Ορκωμοσία της κυβέρνησης Τσιριμώκου. Μετατροπή όλου του κέντρου της Αθήνας σε πεδίο μάχης από δεκάδες χιλιάδες διαδηλωτές, μέχρι το πρωί. Οδοφράγματα, ρίψη μολότοφ, πυρπόληση αυτοκινήτων, 101 τραυματίες και 226 συλλήψεις. Ο Τσιριμώκος καταγγέλλει ότι πρόκειται περί «καθαρώς επαναστατικής ωργανωμένης εκδηλώσεως» και απειλεί ότι «θα πέσουν κεφάλια», ενώ η ΕΔΑ κάνει λόγο για έργο «προβοκατόρων».
22 Αυγούστου: Σε επιστολή του προς τον Κ. Παπακωνσταντίνου, ο Καραμανλής σχολιάζει από το Παρίσι τις αιτίες της μέχρι στιγμής αποτυχίας της αποστασίας: «Την επομένην της απομακρύνσεως του Παπανδρέου όλαι αι λύσεις ήσαν και δυναταί και ακίνδυνοι. Ηδη, λόγω των διαπραχθέντων σφαλμάτων, όλαι κατέστησαν επικίνδυνοι. Ο Παπανδρέου θα ήτο δυνατόν να εξουδετερωθή εντός του πρώτου 48ώρου εάν οι διαχειρισθέντες την υπόθεσιν δεν αγνοούσαν την σημασίαν του αιφνιδιασμού και της αποφασιστικότητος. Η πολιτική δεν είναι παρά πόλεμος ψυχολογικός και τον κερδίζει εκείνος που εμπνέει πεποίθησιν και εάν θέλης και φόβον».
24 Αυγούστου: Προγραμματικές δηλώσεις Τσιριμώκου, με τη Βουλή ξανά περικυκλωμένη από πλήθη λαού.
26 Αυγούστου: Συνομιλία του Γ. Παπανδρέου με τον απερχόμενο α' γραμματέα της αμερικανικής πρεσβείας, Νταν Μπρούστερ, κι εκδήλωση της πρόθεσής του να δεχτεί τον σχηματισμό μεταβατικής κυβέρνησης που θα διενεργήσει εκλογές αφού πρώτα εκτονωθεί η πολιτική ένταση.
28 Αυγούστου: Αποτυχία του Τσιριμώκου να αποσπάσει ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή: 135 υπέρ (98 ΕΡΕ και 37 αποστάτες), 159 κατά (134 Ε.Κ., 22 ΕΔΑ και 3 Κ.Π.) και 6 αποχές (Κ.Π., Αχιλλέας Καραμανλής της ΕΡΕ).
1-2 Σεπτεμβρίου: Συμβούλιο του στέμματος, με αποκλεισμό της ΕΔΑ, και συμμετοχή υπέργηρων πάλαι ποτέ πρωθυπουργών. Ο Παπανδρέου ζητά εκλογές, αποδεχόμενος τη διενέργειά τους από υπηρεσιακή κυβέρνηση Ε.Κ.-ΕΡΕ. Με εξαίρεση τον 85χρονο Στυλιανό Γονατά, όλοι οι υπόλοιποι υποστηρίζουν την άρνηση του Κωνσταντίνου να συναινέσει σε εκλογές, με επιχείρημα την «τρομοκρατία» που (υποτίθεται ότι) έχει επιβληθεί στη χώρα από τους... Λαμπράκηδες. Τελικά ο Κανελλόπουλος δηλώνει πως αποδέχεται τη διάλυση της Βουλής, υπό την προϋπόθεση ότι θα διενεργήσει τις εκλογές κυβέρνηση μειοψηφίας της ΕΡΕ. Διαφωνία του Κων/νου Δόβα, υπηρεσιακού πρωθυπουργού των εκλογών βίας και νοθείας του 1961, με το επιχείρημα ότι «δεν είναι δυνατόν εις 45 ημέρας να βάλωμεν εις την θέσιν των τους κομμουνιστάς».
4 Σεπτεμβρίου: Ο Παπανδρέου ανακοινώνει ότι δέχεται τον σχηματισμό κυβέρνησης Κανελλόπουλου, «προς διεξαγωγήν εκλογών εντός των συνταγματικών προθεσμιών». Ο Κανελλόπουλος συμφωνεί μόνο αν η κυβέρνησή του σχηματιστεί «άνευ όρων» και «προς αποκατάστασιν του νόμου και της ελευθερίας, ούτως ώστε η μεγάλη λαϊκή παράταξις [η ΕΡΕ], η οποία κυρίως υφίσταται τας συνεπείας της τρομοκρατίας, να ανακτήση, όσον το δυνατόν περισσότερον, την ελευθέραν αναπνοήν της».
5 Σεπτεμβρίου: Συνάντηση Παπανδρέου-Κανελλόπουλου στο Καστρί. Αντιδράσεις σκληροπυρηνικών στελεχών στους κόλπους της ΕΡΕ.
8 Σεπτεμβρίου: Υπαναχώρηση Κανελλόπουλου. Με επιστολή του προς τον Παπανδρέου ζητά ψήφο ανοχής (ή τον διορισμό άλλου πρωθυπουργού κοινή συναινέσει) για να διαλύσει τους Λαμπράκηδες και να πάρει «άμεσα και δραστικά μέτρα διά της εξαφάνισιν του φαινομένου της "μονίμου βίας" την οποίαν αι αντιδημοκρατικαί δυνάμεις, άριστα οργανωθείσαι κατά το διάστημα των δύο τελευταίων ετών, έχουν εξαπολύσει εις την χώραν». Δεδηλωμένος στόχος της πρότασης είναι να «σημειωθή η διάστασις Ε.Κ. και ΕΔΑ προ της διαλύσεως της Βουλής». Απόρριψη της πρότασης από τον Παπανδρέου.
15 Σεπτεμβρίου: Η Κ.Ο. της ΕΡΕ εγκρίνει τον σχηματισμό κυβέρνησης Στεφανόπουλου, με συμβολική συμμετοχή 1 υπουργού της ΕΡΕ κι 1 του Κ.Π.
17 Σεπτεμβρίου: Ορκωμοσία της κυβέρνησης Στεφανόπουλου, ύστερα από όργιο συναλλαγής με νέους αποστάτες.
19 Σεπτεμβρίου: Ομιλία Παπανδρέου σε τεράστιο πλήθος στη Θεσσαλονίκη: «Ποιος κυβερνά την Ελλάδα; Ο βασιλεύς ή ο λαός; [...] Είναι βέβαιον ότι δεν κινδυνεύει ο θρόνος. Οι Ηρακλείς του θρόνου κινδυνεύουν! Και τον ιδικόν των προσωπικόν κίνδυνον επονομάζουν κίνδυνον του θρόνου».
24 Σεπτεμβρίου: Ψήφος εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Στεφανόπουλου, με 152 υπέρ (99 ΕΡΕ, 45 αποστάτες, 8 Κ.Π.) έναντι 148 κατά (126 Ε.Κ., 22 ΕΔΑ).
Ψωμί κι ελευθερία
Οι ρίζες της μαζικής
κινητοποίησης θα πρέπει να αναζητηθούν στην κρατική πολιτική της
προηγούμενης διετίας και στη βεβαιότητα πως η έκβαση της αντιπαράθεσης
στην κορυφή θα είχε καθοριστικές συνέπειες στη ζωή των λαϊκών στρωμάτων
Οι καταιγιστικές εξελίξεις του καλοκαιριού του 1965, που έμειναν στην Ιστορία ως «Ιουλιανά», περικλείουν δύο διαφορετικά αλλά συμπληρωματικά φαινόμενα.
Το ένα ήταν η απροκάλυπτη περιφρόνηση της δημοκρατίας από τον βασιλιά Κωνσταντίνο και το περιβάλλον του, η άρνηση προσφυγής στη λαϊκή ετυμηγορία για την επίλυση της πολιτικής κρίσης που προκλήθηκε από τη διάσπαση της Ενωσης Κέντρου και ο ευτελισμός των κοινοβουλευτικών διαδικασιών μέσω της προσχεδιασμένης «σαλαμοποίησης» της τελευταίας, η υπόθαλψη διαδοχικών αποστασιών με κάθε μέσο προκειμένου να σχηματιστεί «βιώσιμη» κυβέρνηση στηριγμένη στους βουλευτές της δεξιάς αντιπολίτευσης.
Και, μαζί με όλα αυτά, η απονομιμοποίηση μιας μεγάλης μερίδας του πολιτικού κόσμου στη συλλογική συνείδηση, καθώς βουλευτές και στελέχη της Ε.Κ. που τη μια μέρα διατράνωναν την πίστη τους στη δημοκρατία, την επομένη λιποτακτούσαν για να περάσουν στο στρατόπεδο των νικητών με εμφανή ή πιθανολογούμενα ανταλλάγματα.
Το δεύτερο φαινόμενο ήταν η κάθοδος των μαζών στο πεζοδρόμιο για να υπερασπιστούν το δημοκρατικό άνοιγμα της προηγούμενης διετίας, οι 70 μέρες αλλεπάλληλων διαδηλώσεων στο κέντρο της Αθήνας και -σε μικρότερη έκταση- στην υπόλοιπη Ελλάδα, η πεισματική άρνηση μιας μεγάλης μερίδας του λαού να συμβιβαστεί με το ανακτορικό πραξικόπημα.
Διαδηλώσεις όπου οι οργανωμένοι πυρήνες ξεπερνιούνταν από την έκλυση ενός πρωτόγνωρου λαϊκού αυθορμητισμού και οι οποίες επιχειρήθηκε να κατασταλούν με απίστευτη φυσική βία από την αστυνομία, με πολλές εκατοντάδες τραυματίες κι άλλες τόσες συλλήψεις.
Υπεράσπιση της δημοκρατίας
Οι ρίζες αυτής της μαζικής κινητοποίησης θα πρέπει να αναζητηθούν σε δύο συμπληρωματικές πτυχές της κρατικής πολιτικής της προηγούμενης διετίας και τη συνακόλουθη συλλογική βεβαιότητα πως η έκβαση της αντιπαράθεσης στην κορυφή θα είχε καθοριστικές συνέπειες πάνω στη ζωή των λαϊκών ιδίως στρωμάτων.
Η πρώτη απ’ αυτές τις πτυχές ήταν το δημοκρατικό άνοιγμα του 1964-65, που η αποστασία έθετε άμεσα σε αμφισβήτηση. Δημοκρατικό άνοιγμα δειλό μεν, αλλά με ουσιαστικές επιπτώσεις σε μια σειρά τομείς, από την εντυπωσιακή χαλάρωση των μέτρων καταστολής (για πρώτη φορά οι μικρές ιδίως υπαίθριες συγκεντρώσεις και πορείες δεν διαλύονται αυτοστιγμεί από την αστυνομία) ή την απελευθέρωση των περισσότερων πολιτικών κρατουμένων που σάπιζαν στις φυλακές από τη δεκαετία του 1940, μέχρι την εξαγγελία (κι εν μέρει εφαρμογή) ενός δραστικού περιορισμού της προαπαίτησης πιστοποιητικού κοινωνικών φρονημάτων στις δοσοληψίες των πολιτών με το Δημόσιο, τη ρητή κατάργηση του αποκλεισμού των «μη εθνικοφρόνων» από μια σειρά δικαιώματα (π.χ. έκδοση διαβατηρίου) και τον περιορισμό της αστυνομοκρατίας στην καθημερινή ζωή.
Οι βασιλικές επιστολές με τις οποίες οδηγήθηκε σε παραίτηση ο Παπανδρέου απαιτούσαν, αντίθετα, την «λήψιν ριζικών και αδιαβλήτων μέτρων αποκαταστάσεως του σοβαρώς κλονισθέντος κράτους δικαίου, εδραιώσεως της νομιμότητος και επαναφοράς του αισθήματος της ασφαλείας και της τάξεως» στους εθνικόφρονες πολίτες, αναγορεύοντας ταυτόχρονα τα ανάκτορα σε επίσημο προστάτη του μετακατοχικού βαθέος κράτους και την καταστολή του «εσωτερικού εχθρού» σε αδιαμφισβήτητη αποστολή των ενόπλων δυνάμεων. Η πολιτική ανατροπή της 15ης Ιουλίου δεν ήταν ως εκ τούτου αποκλειστική υπόθεση των κορυφών της εξουσίας, αλλά αφορούσε άμεσα την ποιότητα της δημοκρατίας στη βάση της κοινωνίας.
Η «καταναλωτική ψυχολογία»
Δεύτερη κι εξίσου σημαντική αιτία του μαζικού ξεσπάσματος υπέρ των Παπανδρέου, αν και συνήθως παραβλέπεται, υπήρξε η απτή θετική εμπειρία από τη μικρή αλλά ουσιαστική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των λαϊκών στρωμάτων κατά τη διάρκεια της σύντομης πρωθυπουργίας του. Ενώ το 1963 η παραγωγικότητα είχε αυξηθεί κατά 13,9% και οι πραγματικοί μισθοί μόλις κατά 4,6%, το 1964 τα αντίστοιχα νούμερα ήταν 10,8% και 12,3%, με μια ελαφρά αντιστροφή το 1965 σε 11,8% και 8,9%.Η εξέλιξη αυτή δεν οφειλόταν μόνο στην κυβερνητική πολιτική παροχών αλλά και στο διεκδικητικό κίνημα που σημειώθηκε μετά την εκλογική νίκη της Ε.Κ. ως αποτέλεσμα της χαλάρωσης του αστυνομικού κράτους και του νέου συσχετισμού δυνάμεων στο κοινωνικό επίπεδο. Η διαυγέστερη παραδοχή αυτής της σχέσης αποτυπώνεται σε ιδιωτική επιστολή ενός στελέχους της ΕΡΕ, του πρώην υπουργού Εμπορίου, Βιομηχανίας και Συντονισμού Παναγή Παπαληγούρα, προς τον αυτοεξόριστο τέως πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή (6.4.1965).
Χαρακτηρίζοντας την οικονομική κατάσταση της χώρας «θλιβερή» και στα πρόθυρα της χρεοκοπίας, με έλλειμμα «τουλάχιστον 70 εκατομμυρίων» στον προϋπολογισμό του 1965, ο Παπαληγούρας δεν διστάζει να εντοπίσει τη ρίζα του «κακού» στην κυβερνητική ανοχή των λαϊκών διεκδικήσεων ύστερα από μια δεκαετία δρακόντειας λιτότητας. Παραδοχή αποκαλυπτική για την ταξική υποκειμενικότητα των εννοιών της «ανάπτυξης» και της «υγιούς οικονομίας» (αφού το «οικονομικό θαύμα» του εθνάρχη εμφανίζεται να καταρρέει κάτω από το βάρος των εργατικών κατακτήσεων μιας μόνο χρονιάς) αλλά και για την πρόσληψη της κρατικής χρεοκοπίας ως «ελπίδας» για την ανάκτηση της πρωτοβουλίας από τις κυρίαρχες τάξεις:
«Εν τω μεταξύ -και αυτή είναι η τραγωδία- οι λαϊκές μάζες προβάλλουν αιτήματα. Ο κομμουνισμός τούς ενθαρρύνει προς αυτή την κατεύθυνση και η Κυβέρνησις δεν έχει το θάρρος να πη όχι. Ετσι ακόμα και οι δικοί μας οπαδοί, ιδία στην ύπαιθρο, έχουν γίνει αγνώριστοι. Ζητούν ό,τι είναι δυνατόν να φαντασθής υπό μορφήν αμέσου παροχής. (Και είναι χαρακτηριστικόν ότι δεν ζητεί πια κανείς να εκτελεσθή οποιοδήποτε έργο.)
Η γνώμη μου είναι ότι το εφετεινό έλλειμμα θα είναι μεγαλύτερο από ό,τι το υπολογίζει η Τράπεζα της Ελλάδος, πιστεύω δε ότι εντός του 1966 θα αντιμετωπίσουμε ανοικτή πλέον συναλλαγματική κρίση. Το χειρότερο είναι ότι θα χρεωκοπήσουμε σε μια στιγμή που οι μάζες, έξαλλες, δεν θα είναι εύκολο να ανεχθούν τα αναγκαία θεραπευτικά, περιοριστικά δηλαδή της καταναλώσεως, μέτρα. [...] Σημειώνω ότι είναι πολύ δύσκολο σε μια αντιπολίτευση να κατηγορή την Κυβέρνηση για την καταναλωτική της πολιτική, όταν ολόκληρος ο λαός έχει αυτή τη στιγμή καταναλωτική ψυχολογία, ανίκανος να συλλάβη το μακροπρόθεσμον συμφέρον του. Βέβαια, άμα φθάσωμε στην χρεωκοπία και την ανοικτή συναλλαγματική κρίση, θα συνέλθη μέχρις ορίου ο κόσμος. Αυτή είναι η ελπίς» (Αρχείο Καραμανλή, Αθήνα 1998, τ. 7ος, σ. 313).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου