Η χρηματοπιστωτική φάση του καπιταλισμού και η εικόνα της στον Διεθνή Πολεοδομικό Χώρο

Του Γεωργίου Μ.Σαρηγιάννη

1. Τομείς παραγωγής, η εξέλιξή τους και η πόλη
2. Από την κυριαρχία της Βιομηχανίας στην κυριαρχία του Τραπεζοπιστωτικού Συμπλέγματος
3. Ο ρόλος των τραπεζών στην πολεοδομική διαμόρφωση των πόλεων.
4. Η σύγχρονη φάση του Καπιταλισμού και οι πόλεις.
5. Η ανάπτυξη στην περιφέρεια των πόλεων παράλληλα με την ανάπτυξη υποβαθμισμένων κέντρων. 
6. Η Κρίση; ποιά κρίση;
7. Ποιος πολεοδομεί τελικά στις σημερινές πόλεις ;
1. Tομείς παραγωγής, η εξέλιξή τους και η πόλη. Ας ξεκινήσουμε από ένα θεωρητικό θέμα, εκείνο της διάρθρωσης της συνολικής παραγωγής:

α. Οι τομείς παραγωγής είναι σχηματικά τρείς, τονίζεται το «σχηματικά» γιατί υπάρχουν πολλές θεωρητικές αναζητήσεις, π.χ. πού εντάσσονται οι μεταφορές ή πού οι διοικητικοί υπάλληλοι μιάς βιομηχανίας κ.α., γενικά όμως μπορούμε να δεχτούμε το σχήμα των «τριών τομέων» :

ο πρωτογενής όπου γίνεται απόληψη αγαθών απ΄ευθείας από την φύση χωρίς επεξεργασία τους, όπως η αλιεία, η γεωργία, η κτηνοτροφία, η εξόρυξη ορυκτών κλπ.
ο δευτερογενής, όπου επεξεργάζονται πρωτογενή προϊόντα και τα μεταποιούν γιά την κατανάλωσή τους, πρόκειται γιά την βιομηχανία και την βιοτεχνία.
ο τριτογενής όπου δεν παράγονται υλικά αγαθά αλλά παρέχονται υπηρεσίες, πρόκειται γιά κάθε δραστηριότητα υπηρεσιών, όπως οι κρατική και ιδιωτική διοίκηση, η εκπαίδευση, οι ασφάλειες, οι τράπεζες, ο στρατός και η αστυνομία, η εκκλησία, ο πολιτισμός,  κλπ.


Το διάγραμμα Fourastier (1945) με τους τρείς τομείς παραγωγής και την εξέλιξη του ποσοστού των απασχολουμένων σ' αυτούς. Φαίνεται και η θέση των οικονομιών ανεπτυγμένων κρατών και της Ελλάδας η οποία το 1960 χαρακτηριζόταν από ανισομέρεια (υποτονική η βιομηχανία, υπερτροφικές οι υπηρεσίες που τότε ωφείλετο σε παρασιτικά επαγγέλματα και όχι ανεπτυγμένο τομέα υπηρεσιών. (Σαρηγιάννης, Αθήνα 2000 ...σελ. 244)

β. η μεταβολή της σύνθεσης του ποσοστού των απασχολουμένων (προσοχή ! του ποσοστού και όχι του απόλυτου αριθμού) στους τρείς αυτούς τομείς, είναι η ακόλουθη :


ο πρωτογενής ξεκινά από 90-80% από την σχεδόν καθολική ενασχόληση των κατοίκων ενός πρωτόγονου οικισμού στην γεωργοκτηνοτροφία) και όσο βελτιώνονται οι τεχνικές στην παραγωγή απελευθερώνονται εργατικά χέρια από τον πρωτογενή τομέα και πέφτει ομαλά στο 10-20% (σήμερα με ένα τρακτέρ οργώνεις 100 στρέμματα εκεί που ήθελες πολλαπλάσιο χρόνο και πληθώρα εργατικών χεριών κλπ). Για να συμβεί  όμως αυτό, απαιτείται κατασκευή εργαλείων, άρα και απασχόληση στην βιοτεχνία και την βιομηχανία, αλλά και Γνώση και Ερευνα, άρα και εμπλουτισμός στον τριτογενή τομέα.

ο δευτερογενής, ξεκινά από 10% , από τον κατασκευαστή εργαλείων και αγγείων στον νεολιθικό οικισμό, φθάνει σε ένα υψηλό ποσοστό 40-50% την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης στον 18^ο-19^ο αιώνα και μετά πέφτει κι αυτός όσο βελτιώνεται η τεχνική και η τεχνολογία, απελευθερώνοντας επίσης εργατικά χέρια (με τις νέες τεχνολογίες, τον «φορντισμό» και την «αλυσσίδα παραγωγής», τον αυτοματισμό και την ρομποτική κλπ σύγχρονα επιτεύγματα που αυξάνουν την παραγωγικότητα). Γιά να κινηθεί όμως η βιομηχανία χρειάζονται άλλες προϋποθέσεις που απαιτούν απασχόληση στον τριτογενή τομέα (έρευνα, πανεπιστήμια, χρηματοπιστωτικοί μηχανισμοί, οργανωμένο κράτος κλπ).

ο τριτογενής, ξεκινά από ένα 10%   (ο φύλαρχος, ο μάγος και ο γιατρός του χωριού σε μιά πρωτόγονη κοινωνία) και αυξάνει συνεχώς όσο η παραγωγή απαιτεί οργάνωση, στήριξη με έρευνα, διοίκηση, κράτος, στην σημερινή εποχή.

H πρώτη φάση αυτού του διαγράμματος, ονομάζεται συνήθως «προβιομηχανική κοινωνία» (Α στο σχήμα), η δεύτερη «βιομηχανική κοινωνία» (Β) και η τρίτη «μεταβιομηχανική κοινωνία» (Γ) ή «τριτογενής πολιτισμός».(1)

Το διαχρονικό διάγραμμα αυτό μπορεί να εκφράζει όμως, ακόμη και σχέσεις χωριού (αγροτικού χώρου) και πόλης σε σταθερό χρόνο, αλλά ακόμη εκφράζει την μεταβολή στην ιστορία όπως είδαμε, ή ακόμη συγκρίνει αναπτυγμένες και μή αναπτυγμένες χώρες κλπ. Σημειώνεται ακόμη ότι εντοπίζονται οι τυχόν ασυμφωνίες με το διάγραμμα και ερμηνεύονται π.χ. ως υπερτροφικές τριτογενείς κοινωνίες χωρίς σύμμετρη ανάπτυξη βιομηχανίας ή πρωτογενούς τομέα, συνήθως «παρασιτικές», ή «κομπραδόρικες», όπως ήταν η Ελλάδα το 1960, ή  χώρες του λεγόμενου «τρίτου κόσμου» πριν την μεταφορά βιομηχανιών σ' αυτές λόγω του φθηνού εργατικού δυναμικού τους από την δεκαετία του '60 και μετά.

Μια άμεση και ορατή συνέπεια αυτών των φαινομένων στην πόλη, για την εποχή μας είναι προφανώς η διόγκωση του κέντρου της πόλης ως αποτέλεσμα της διόγκωσης του τριτογενούς τομέα αλλά και η συσσώρευση κατοίκων στις πόλεις με άμεσο αποτέλεσμα την εκρηκτική επέκταση των πόλεων τόσο σε συνοικίες πλουσίων και μεσαίων στρωμάτων, όσο και σε συνοικίες εξαθλιωμένης εργατικής τάξης  και λούμπεν προλεταριάτου, οι γνωστές favelas, bidonvilles, παραγκουπόλεις κλπ., τα slums  του σύγχρονου καπιταλισμού, όπως στην εποχή  της βιομηχανικής επανάστασης τον 19^ο αι. ήταν χαρακτηριστικό των πόλεων δίπλα στις μεγαλοπρεπείς νεοκλασικες περιοχές των μεσαίων και μεγάλων στρωμάτων, οι εκτεταμένες βιομηχανικές περιοχές με τις πανάθλιες εργατικές συνοικίες, τα slums.



2. Από την κυριαρχία της Βιομηχανίας στην κυριαρχία του Τραπεζοπιστωτικού ΣυμπλέγματοςΣτην εποχή της «βιομηχανικής επανάστασης» (1780-1910, ανάλογα με την χώρα), είναι προφανές ότι ο βασικός τομέας παραγωγής ήταν η βιομηχανία και λογικά οι κλασικοί του μαρξισμού έδωσαν ιδιαίτερη βαρύτητα στο θέμα αυτό. Οι ίδιοι όμως οι κλασικοί, προειδοποίησαν ότι αυτό δεν είναι σταθερό αλλά ότι μεταβάλλεται, και συγκεκριμένα ότι το κέντρο βάρους της παραγωγής μετατοπίζεται σταδιακά στον εμπορικό και τον χρηματοπιστωτικό τομέα, με απλά λόγια διατύπωσαν το διάγραμμα Fourastier, 80 χρόνια πριν από τον Fourastier .

Εδώ έχουμε δύο ζητηματάκια: το ένα αφορά αυτήν την μετατόπιση, το άλλο την σχέση εμπορικού, βιομηχανικού και πιστωτικού (τραπεζικού) κεφαλαίου και μάλιστα σε διαχρονική θεώρηση. Ας τα δούμε με την σειρά.

α. Ηδη από το 1864 ο Μαρξ είδε την μετατόπιση του κέντρου βάρους από την βιομηχανία -η οποία στον καιρό του ήταν στην μέγιστη ανάπτυξή της- στον χρηματοπιστωτικό τομέα (2), και αφιέρωσε 9 κεφάλαια στο θέμα των τραπεζών και για το θέμα μας κυρίως στο 27^ο κεφ.(3)

β. Ο Ενγκελς στην έκδοση του Τρίτου Τόμου του Κεφάλαιου (1894) μετά τον θάνατο του Μαρξ, πρόσθεσε μιά εκτενή σημείωση γιά τον αυξανόμενο ρόλο του χρηματοπιστωτικού συστήματος, με την παρατήρηση μάλιστα ότι αυτά αν και δεν είχαν στον καιρό του Μαρξ την σημασία που έλαβαν αργότερα, ο Μαρξ είχε προσέξει τον ρόλο τους (4).

γ. ο Λένιν, στο έργο του «Ιμπεριαλισμός, το τελευταίο στάδιο του Καπιταλισμού» (1916) επισημαίνει με έμφαση την συγκεντροποίηση στον τραπεζικό τομέα (5)  καθώς και την σύμφυσή τους με βιομηχανικούς και εμπορικούς κολοσσούς (6) και ακόμη ότι «...έχομε από την μιά μεριά, μιά όλο και περισσότερη συγχώνευση ή όπως εκφράστηκε εύστοχα ο Ν.Ι.Μπουχάριν, σύμφυση του τραπεζικού και βιομηχανικού κεφαλαίου, και από την άλλη την μετεξέλιξη των τραπεζών σε ιδρύματα αληθινά καθολικού χαρακτήρα...» (7) (υπογρ. δική μου),  και καταλήγει ο Λένιν ότι «...ο ΧΧος αιώνας είναι το σημείο στροφής από τον παληό στον καινούργιο καπιταλισμό, από την κυριαρχία του κεφαλαίου γενικά στην κυριαρχία του χρηματιστικού κεφαλαίου» (8), (υπογρ. δική μου)

Σε πολλά σημεία του «Κεφάλαιου» αναφέρεται ο ρόλος του βιομηχανικού, του εμπορικού και του χρηματοπιστωτικού κεφάλαιου. Και ακριβώς η όλη φιλοσοφία του έργου του Μαρξ είναι στο ότι ερευνά το Κεφάλαιο και όχι κάτι άλλο, αν και γιά να το ερευνήσει εμβαθύνει και σε οικονομικά, και σε ιστορικά και σε κοινωνικά θέματα. Ετσι, τονίζει την υποταγή αρχικά του εμπορικού κεφαλαίου στο βιομηχανικό κεφάλαιο (9) και συνεχίζει ότι «στα πρώτα βήματα της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας το εμπόριο εξουσιάζει την βιομηχανία, στην σύγχρονη κοινωνία (μέσα του 19^ου αιώνα, σημ. δική μου) γίνεται το αντίθετο» (10) και τονίζει ότι «στην αρχική περίοδο .... εξασφαλίζει έτσι στο εμπορικό κεφάλαιο την κυριαρχία πάνω στο βιομηχανικό» (11). Στην συνέχεια όμως που το εμπορευματικό κεφάλαιο μετατρέπεται σε εμπορευματεμπορικό κεφάλαιο, τονίζει ότι ενώ το εμπορικό κεφάλαιο ήταν μιά απλή μορφή ύπαρξης του βιομηχανικού κεφάλαιου, τώρα ο έμπορος, αφαίρεσε από τον παραγωγό το προϊόν και το διαχειρίζεται με διαδοχικές πωλήσεις μετατρέποντας το εμπορικό κεφάλαιο σε χρήμα, σε εμπορευματεμπορικό κεφάλαιο (12) , και πιό κάτω «το εμπορευματεμπορικό κεφάλαιο είναι το πέρασμα του εμπορευματικού κεφάλαιου από τα χέρια του βιομήχανου στα χέρια του πράκτορα κυκλοφορίας» (13) (του εμπόρου, σημ. δική μου). Και για να κλείσουμε, αναφέρουμε τα συνοπτικά συμπεράσματα από την «Πολιτική Οικονομία» της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ: « ...το εμπορικό κεφάλαιο εξυπηρετεί την κυκλοφορία του βιομηχανικού κεφαλαίου. Το εμπορικό κέρδος είναι μέρος της υπεραξίας που παραχωρεί ο βιομήχανος στον έμπορο. Η εκμετάλλευση από το εμπορικό κεφάλαιο των μισθωτών του, του δίνει την δυνατότητα να ιδιοποιείται ένα μέρος της υπεραξίας που δημιουργήθηκε στην παραγωγή...» (14) και ακόμη «η απλήρωτη εργασία των μισθωτών εργατών του εμπορίου δημιουργεί γιά το εμπορικό κεφάλαιο την συμμετοχή σ' αυτήν την υπεραξία...» (15).   βλ. ακόμη, Κ.Μαρξ «το Κεφάλαιο», τόμος ΙΙΙ, τμήμα τέταρτο, κεφ. 16^ο, «μετατροπή του εμπορευματικού κεφαλαίου...».

Αν τα παραπάνω, συνδυάσουμε με την υπαγωγή και του εμπορικού κεφάλαιου στο χρηματοπιστωτικό, βλέπουμε την κυρίαρχη σημασία στον σύγχρονο καπιταλισμό του χρηματοπιστωτικού τομέα. Ετσι, σήμερα, ο κυρίαρχος τομέας παραγωγής είναι το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, το οποίο  έχει εξελιχθεί και κυριαρχεί σε όλους τους άλλους τομείς παραγωγής, οι οποίοι συνδέονται με το τραπεζοπιστωτικό σύστημα με σχέσεις υποταγής σ' αυτό : χωρίς σύνδεση με τράπεζα δεν μπορεί να κινηθεί τίποτα και σε μια επόμενη φάση η Τράπεζα «αγοράζει» και ελέγχει τις παραγωγικές μονάδες (γεωργικές, μεταλλευτικές, βιομηχανικές, εμπορικές, υπηρεσιών κλπ).  Από την άλλη μεριά, η κίνηση προϊόντων και κεφαλαίου γίνεται πλέον  με «άϋλες» συναλλαγές χρηματιστηριακού τύπου, είναι τα λεγόμενα «χάρτινα προϊόντα» : προαγοράζει μια τράπεζα την παραγωγή του επομένου έτους για παράδειγμα, και εισάγει την «συμφωνία» στο Χρηματιστήριο όπου την πουλά. Ο αγοραστής σταθμίζοντας τις ανάγκες την ζήτηση και την αναμενόμενη παραγωγή, αγοράζει την «συμφωνία», την οποία στην συνέχεια την μεταπωλεί στον επόμενο κλπ.  Πρόκειται για τα «χάρτινα προϊόντα» χάρτινο πετρέλαιο, χάρτινοι καλαμπόκι, κλπ (16) τα οποία αποτελούν πλέον χρηματιστηριακό αντικείμενο, με ό,τι συνεπάγεται αυτό.



3. Ο ρόλος των τραπεζών στην πολεοδομική διαμόρφωση των πόλεων.Όταν λέμε ότι οι Τράπεζες έχουν το επάνω-επάνω χέρι στο όλο σύστημα, το εννοούμε, διότι απλά, κάθε συναλλαγή τελικά καταλήγει στον ανώτατο διαχειριστή, την Τράπεζα. Ας επαναλάβουμε το γιατί ονομάζουμε την Τράπεζα «ανώτατο διαχειριστή» :  είναι κάτι όπως η τροφική αλυσσίδα στα οικολογικά συστήματα, κάθε ζωντανός οργανισμός γίνεται τροφή από ένα ανώτερό του, τα βακτήρια από τους σκώληκες, οι σκώληκες από τα τρωκτικά, τα τρωκτικά από τα σαρκοφάγα πουλιά τα οποία αποτελούν τον κορυφαίο κρίκο της τροφικής αλυσσίδας και δεν τρώγονται από κανέναν (μόνον από τα βακτήρια όταν ψοφήσουν, οπότε ξαναρχίζει ο κύκλος). Με απλά λόγια, η τράπεζα ενώ αρχικά ξεκινά από τον ρόλο του απλού δανειοδότη, όπως όμως κατέχει το Χρήμα και το διαχειρίζεται όπως συμφέρει σε εκείνη, (πλήρης έλεγχος των επιτοκίων, σύνδεση και συνάφεια μέχρι και πλήρης έλεγχος του ασφαλιστικού τομέα κλπ, διαχείριση, αν όχι και δημιουργία, των νομισματικών και χρηματιστηριακών κερδοσκοπιών και κρίσεων κ.α.) καταλήγει τελικά στο να αποκτήσει τον πλήρη έλεγχο της αρχικά δανειοδοτηθείσας επιχείρησης (17).

Υπάρχουν οι επιχειρήσεις στον ιδιωτικό (αλλά και στον Δημόσιο) τομέα, στην πορεία τους έχουν σύνδεση με τραπεζικό κεφάλαιο, είτε ως αρχικό δάνειο εκκίνησης, είτε ως ενδιάμεσο δάνειο ανάπτυξης, είτε απλά ως «δεξαμενή κεφαλαίου» για την λειτουργία της επιχείρησης. Τα δάνεια ή οι εξυπηρετήσεις των τραπεζών, έχουν κόστος, δεν είναι δωρεάν, τις δε τελευταίες δεκαετίες το κόστος δανείου είναι 10 και 20 φορές πάνω από το όφελος της κατάθεσης (τόκος δανεισμού-τόκος καταθέσεων). Από κεί και πέρα, αρχίζει ο φαύλος κύκλος όπου τελικά η επιχείρηση βρίσκεται χρεωμένη στην τράπεζα, η οποία στο τέλος την κατάσχει. Σε μεγάλες και πολύ μεγάλες επιχειρήσεις αυτά είναι πιο σύνθετα, υπεισέρχονται μέσα ασφάλειες, αντασφάλειες, χρηματιστήρια και άλλα πολλά και γνωστά, σε ένα ενδιάμεσο στάδιο η Τράπεζα γίνεται συνεταίρος και στην τελική φάση, ελέγχει πλέον όλη την επιχείρηση. Ο «συνεταιρισμός» με μια τράπεζα, είναι λεόντιος συμφωνία, γίνεται συνήθως σε μεγάλες επιχειρήσεις (αλλά και μικρομεσαίες) που θέλουν να κάνουν ένα μεγάλο αναπτυξιακό άλμα και χρειάζονται κεφάλαια ή έστω «κάλυψη» από τράπεζα, ή στην χειρότερη περίπτωση να ξεφύγουν από μια χρεωκοπία, ελπίζοντας στην μελλοντική ανάπτυξή τους, όμως και στις δυό περιπτώσεις τελικά η Τράπεζα  αποκτά εκείνο το «πακέττο μετοχών» που της επιτρέπει τελικά να είναι κυρίαρχη στην επιχείρηση.

Μην ξεχνάμε  ότι σήμερα οι εργασίες των τραπεζών δεν παραμένουν μόνο στο πλαίσιο «καταθέσεων-αναλήψεων» και «δανειοδοτήσεων»  αλλά κατέχουν με τον παραπάνω τρόπο και μεγάλα ποσοστά, που σταδιακά γίνονται «πλειοψηφία των μετοχών» κάθε είδους επιχειρήσεων, είτε χρηματιστικών, είτε βιομηχανικών, είτε εμπορικών, είτε οικοδομικών,  είτε real estate, πολιτισμού και Τέχνης, Μουσείων, οποιωνδήποτε, τα πάντα.... Είδαμε τα δυό παραδείγματα, το ένα από την γενική χρηματοπιστωτική σφαίρα με τα «χάρτινα προϊόντα», το άλλο από τις οικοδομικές επιχειρήσεις.

Σύμφωνα με τα στοιχεία των Financial Times (18) για μια δεκάδα περίπου περιπτώσεων στις ΗΠΑ, τον Καναδά, και την Μ.Βρετανία, μιάς και μόνης εταιρείας, της «Olympia and York Co» έχουμε κτήρια από 100.000 τετραγωνικά μέτρα ως 1.300.000 τετραγωνικά μέτρα  τα οποία είναι κενά, αδιάθετα στα χέρια των κατασκευαστικών επιχειρήσεων σε ποσοστά από 15 μέχρι 100% όπως το κτήριο της ΙΤΤ στην Ν.Υόρκη, 214.580 τ.μ. κενό το 100%, το κτήριο  60, Broad street στην Ν.Υόρκη 304.800 τ.μ.κενό το 75%, το κτήριο Canary Whart στο Λονδίνο, 1.371.600 τ.μ. κενό το 40% (19).

Ο παραλογισμός όμως, αρχίζει από δώ και πέρα: η εταιρεία αυτή, έχει χρέος στις τράπεζες 22 δισεκατομμύρια δολλάρια, αλλά οι τράπεζες συνεχίζουν την χρηματοδότησή της, τελικά η «Olympia and York Co» χρεοκόπησε οριστικά (20), και οι χρηματοδότριες τράπεζες κατέχουν μεγάλο μέρος αυτών των ιδιοκτησιών, ελέγχοντας έτσι και την αγορά γης σε μεγάλη κλίμακα ή σε κρίσιμα σημεία στις εν λόγω πόλεις.

Τα κτήρια της Olympia and York Co (Financial Times-Καθημερινή , οπ.παρ.)

Canary Wharf London, το επιλεγόμενο «La Defance του Λονδίνου» (ιστότοπος Olympia and York Co)

Τα κτήρια της Olympia and York Co (Financial Times-Καθημερινή , οπ.παρ.)   

Αριστερά, First Canadian Place, Toronto, δεξιά  Canada Square, London (ιστότοπος της Olympia and York Co)

Παράλληλα, οι οικονομικές δραστηριότητες μιάς Τράπεζας, επεκτείνονται σε κάθε τομέα, είτε λόγω χρεωκοπιών που έρχονται ολόκληρες επιχειρήσεις στα χέρια της Τράπεζας, είτε και λόγω επέκτασής τους απ' αρχής σε άλλους τομείς, πέρα από τον χρηματοπιστωτικό, ένας από τους οποίους είναι και η οικοδομή και η πολεοδόμηση και τα ακίνητα γενικά, τα real estates, τομείς που είναι ιδιαίτερα κερδοφόροι και με μικρότερους κινδύνους, ό,τι και αν συμβεί, μένει στην Τράπεζα το κτήριο ή το οικόπεδο. Και εδώ βέβαια αρχίζει μια άλλη ιστορία, η προσπάθεια απόληψης κέρδους από την ιδιοκτήτρια πλέον τράπεζα ενός υποβαθμισμένου βιομηχανικού κτηρίου, οδηγεί σε πολεοδομικό σχεδιασμό, τέτοιο που να δίνει μεγάλες τιμές γής στα οικοπεδά της (και μιλάμε για μεγάλες εκτάσεις σε υποβαθμισμένες περιοχές που τώρα είναι και σε επαφή με το κέντρο της και όχι στην «περιφέρεια» όπως όταν ξεκίνησαν ως βιομηχανικές μονάδες για παράδειγμα.

Αυτό οδηγεί σε μια ιδιαίτερη ένταση της τραπεζικής δραστηριότητας στην οικοδομή και την πολεοδομία. Με μια απλή ανάγνωση στις αντίστοιχες ιστοσελίδες των τραπεζών, αντιλαμβάνεται κανείς αμέσως κανείς το εύρος των επιχειρηματικών τομέων στο οποίο απλώνεται μια τράπεζα : πέρα από τα καθαρά χρηματοπιστωτικά θέματα μέσω των οποίων η Τράπεζα δραστηριοποιείται έμμεσα και στον πολεοδομικό και οικιστικό τομέα, σχεδόν πάντα κάποιες από τις θυγατρικές τους έχουν και τον τίτλο «Αστικά Ακίνητα», ή «Real Estates» κλπ  όπως η Εθνική Τράπεζα, η Τράπεζα Αλφα , η Τράπεζα Πειραιώς, κ.α.

Για παράδειγμα η Τράπεζα Πειραιώς έχει ήδη πραγματοποιήσει 5 πολυλειτουργικά κέντρα ή εμπορικά κέντρα, το City Link (Πρώην Μετοχικό Ταμείο Στρατού) στο οικοδομικό τετράγωνο Σταδίου-Βουκουρεστίου-Πανεπιστημίου-Αμερικής στην Αθήνα, το Kosmopolis στο Μαρούσι, το Kosmopolis Park στην Κομοτηνή, το Λιμάνι Center και το Plateia στην Θεσσαλονίκη, και προγραμματίζει άλλα τόσα, ένα από τα οποία είναι ένα εννεαόροφο κτήριο που επικάθεται επάνω στα δύο ιστορικά νεοκλασικά Σταδίου και Αμερικής, (οικία Ιωάννου Φιλήμονος, 1845) που ανήκει τώρα στο Σπηλιοπούλειο Ιδρυμα (21). Η θυγατρική της τράπεζας, «Πειραιώς Real Estates ΑΕ» έχει εμπλακεί ως σύμβουλος κλπ στο θέμα της «αξιοποίησης» του αεροδρομίου του Ελληνικού, ως σύμβουλος της «Κτηματικής Εταιρείας του Δημοσίου ΑΕ» και διαχειρίζεται τα προαναφερθέντα 5 πολυλειτουργικά κέντρα, είναι σύμβουλος στα έργα ανάπτυξης των εκθεσιακών και συνεδριακών υποδομών της Διεθνούς Εκθεσης Θεσσαλονίκης, και επίσης Σύμβουλος για την εκπόνηση του Γενικού Στρατηγικού Σχεδίου Ανάπτυξης του Οργανισμού Λιμένος Θεσσαλονίκης, κ.α.

Αντίστοιχα η Alfa Bank έχει την θυγατρική της «Alpha Astika Akinita» και δραστηριοποιείται στον  βαλκανικό χώρο με θυγατρικές εταιρείες της και στην Ελλάδα με αντικείμενο τον τομέα των real estates.

Ανάλογα, η Εθνική Τράπεζα έχει 30 περίπου θυγατρικές της, οι οποίες έχουν ως αντικείμενο κτηριακά και οικοπεδικά θέματα τόσο σε αγοραπωλησίες όσο και σε κατασκευές ή σε  ιδιοκτησία και εκμετάλλευση, το ίδιο συμβαίνει και στις άλλες τράπεζες, ο τομέας των real estates σε κάθε μορφή του είναι πλέον απαραίτητος σε μια τράπεζα που σέβεται τον εαυτό της (όπως και ο τομέας του πολιτισμού με τα διάφορα πολιτιστικά, μορφωτικά και άλλα Ιδρύματα).

Ετσι σήμερα οι τράπεζες, με τις παραπάνω διαδικασίες, κατέχουν  ιδιαίτερα μεγάλα ποσοστά αστικής γής, είτε από χρεοκοπημένες επιχειρήσεις, είτε μετέχοντας στα αναπτυξιακά προγράμματα, και κυρίως χρηματοδοτώντας αστικά έργα κτηρίων και πολεοδομήσεων, και έχοντας και ιδιαίτερα μεγάλη πολιτική ισχύ, ουσιαστικά ρυθμίζουν τις χρήσεις εδάφους και τις πολεοδομικές εξελίξεις στην πόλη.



4. Η σύγχρονη φάση του Καπιταλισμού και οι πόλεις.Η συσσώρευση λειτουργιών υπηρεσιών στα κέντρα. Σε πιο πρακτικό επίπεδο, είναι φανερό ότι οι προεξάρχουσα σημασία των υπηρεσιών και στην συνέχεια του χρηματοπιστωτικού συστήματος, συσσωρεύει αυτές τις λειτουργίες αρχικά στο παραδοσιακό κέντρο της πόλης. Αργότερα μετά το 1960, όταν πλέον το κέντρο δεν τις χωράει, μεταφέρονται εκτός πόλεως σε τερατώδη συγκροτήματα «νέων κέντρων» όπως η Defance στο Παρίσι, τα Docklands στο Λονδίνο, και στην συνέχεια σχεδόν σε όλη την Ευρώπη σε περιοχές εκτός πόλης (Ελσίνκι, Ρόττερνταμ, Αμβούργο, Αμστερνταμ κ.α.). Μικρό, ανάλογα με το επίπεδο ανάπτυξης του τριτογενούς τομές στην Αθήνα, έγινε και εδώ όπου αναπτύχθηκαν μεγάλα εμπορικά κέντρα (22) στους κυκλοφοριακούς άξονες , Λ.Κηφισίας, Λ.Ποσειδώνος, Πέτρου Ράλλη κ.α.

Το City οπουδήποτε... (Τόκυο, Y.Arthus-Bertrand, the Earth from the Air, London 2002) οι πόλεις σε τελική ανάλυση εκφράζουν το Κοινωνικό Σύστημα στο οποίο ανήκουν, και είναι πασιφανής η «Ιδεολογική Φυσιογνωμία» τους όπως εύστοχα έχει αναλύσει ο Ι.Δεσποτόπουλος, στην αρχαία πόλη κυριαρχεί η Αγορά και η Ακρόπολη, στην Μεσαιωνική ο Καθεδρικός ναός και ο πύργος του Φεουδάρχη αλλά και το Δημαρχείο με το κτήριο των Συντεχνιών, ενώ στην αρχή του καπιταλιστικού συστήματος τα κτήρια δημόσιας διοιίκησης (προεδρικά μέγαρα ή ανάκτορα, κοινοβούλιο) οικονομικά κτήρια, (μεγάλα καταστήματα -les grandes magasins, Gallery Lafayette, Harrods κ.α. καθώς και κτήρια πολιτισμού, Θέατρα, Οπερες, Μουσεία, Πανεπιστήμια κ.α). Σήμερα όμως, η έκφραση της κυριαρχίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος στην παρούσα φάση του καπιταλισμού, είναι περισσότερο από εμφανής, αρκεί να δεί κανείς τα απανταχού της γής  Μανχάτταν,  με την κυριαρχία των πύργων των πολυεθνικών και χρηματοπιστωτικών εταιρειών για να το καταλάβει.

Τα κέντρα των πόλεων μετατρέπονται σε περιοχές όπου συσσωρεύονται επαγγελματικές χρήσεις, εκδιώκουν την κατοικία, ανεβάζουν στα ύψη τις τιμές γής και συσσωρεύονται εκατομμύρια οικοδομημένων τετραγωνικών μέτρων, το αρχικό μοντέλλο του Μανχάτταν, είναι πλέον παγκόσμιο σε κάθε μεγάλη πόλη και ακόμη περισσότερο στις «μητροπόλεις του χρηματοπιστωτικού συστήματος» (Νέα Υόρκη, Λονδίνο, Σιγκαπούρη, Χονγκ-Κόγκ, Σαγκάη κ.α.)

Αριστερά, η πληθυσμιακή έκρηξη μετά την βιομηχανική επανάσταση (πηγή: Γ.Σαρηγιάννης, Εισαγωγή στην ιστορία και θεωρία της πόλης, Αθήνα 1985 σελ. 74), δεξιά γερμανικές πόλεις 1870-1960 πηγή Bockelmann, die Stadt zwischen Gestern und Morgen, Tubingen 1961, σελ.12, αναφορά Σαρηγιάννης,  Αθήνα 1830-2000...σελ. 11)

Μεταβολή πληθυσμού περιοχών της πόλης, Φρανκφούρτη Architektur Wettbewerbe, τ.43/1965  die City. Stuttgart 1965 σελ. 16

Τιμές γής στην Κοπενχάγη (1960) Architektur Wettbewerbe, die City, οπ.παρ.σελ. 14. Είναι σαφής η «κεντρικότητα» του κέντρου, και η έκφραση της ζήτησης χώρου σ' αυτό  με τις διαβαθμίσεις των τιμών γής. Σήμερα, χωρίς να έχει ανατραπεί αυτό το διάγραμμα, έχουν προστεθεί και οι «αναπτυσσόμενοι χώροι εκτός πόλεως»

5. Η ανάπτυξη στην περιφέρεια των πόλεων παράλληλα με την ανάπτυξη υποβαθμισμένων κέντρων.  Αυτό που θα πρέπει να μας απασχολήσει είναι η μεταβολή των σύγχρονων ευρωπαϊκών πόλεων - καπιταλιστικών κέντρων, η οποία πραγματοποιείται τα τελευταία δέκα-είκοσι χρόνια.

Κοινό χαρακτηριστικό, είναι η ξέφρενη ανοικοδόμηση εκατοντάδων χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων πολυόροφων συγκροτημάτων που απευθύνονται είτε για επένδυση είτε για χρήση κυρίως σε γραφεία πολυεθνικών εταιρειών με την μερίδα του λέοντος τον χρηματοπιστωτικό και ασφαλιστικό τομέα. Συνήθως αυτή η δραστηριότητα γινόταν εκτός των πόλεων ή στις παρυφές τους για να έχουν φθηνή γή, όπως η γνωστή Defence στο Παρίσι που αρχικά γύρω στο '60 φιλοδόξησε να γίνει κέντρο πετρελαϊκών εταιρειών, τελικά ακολούθησε την πορεία όλων των άλλων παρόμοιων εγχειρημάτων και έγινε γενικό κέντρο ιδιωτικής διοίκησης και εμπορίου. Οι νέες τάσεις σήμερα είναι η «ανάπλαση» ή ολική ανοικοδόμηση και παληών υποβαθμισμένων κεντρικών περιοχών και η μετατροπή τους σε τέτοια κέντρα.

Συνήθως, αυτές οι περιοχές είναι ή βιομηχανικές περιοχές του 19^ου αιώνα, που τότε ήταν στις παρυφές των πόλεων αλλά που στην εποχή μας είναι πλέον μέρος του κέντρου των πόλεων, ή περιοχές παληών λιμενικών εγκαταστάσεων που εγκαταλείπονται καθώς το νέο λιμάνι μεταφέρεται επίσης εκτός πόλεως (Ρότερνταμ, Αμστερνταμ, Αμβούργο, Ελσίνκι, Πειραιάς κ.α.).

Το φαινόμενο αυτό, η οικοδόμηση τέτοιων πολυλειτουργικών συγκροτημάτων, βασικά κέντρων του χρηματοπιστωτικού συστήματος (ως κύρια χρήση αλλά και χρηματοδότηση) είναι σε εξέλιξη σε πολλές πόλεις (για να περιοριστούμε στην Ευρώπη) :

Παρίσι, Defence, ο παππούς αυτών των αναπτύξεων (23).
Αμβούργο, παληό λιμάνι και βιομηχανικές περιοχές γύρω από αυτό
Βιέννη (24), περιοχές Gasometer (παληό εργοστάσιο παραγωγής φωταερίου), UNO-city (πρώην UNIDO), Donaucity...
Ελσίνκι (25), πρώην βιομηχανική περιοχή Pasila (τώρα μέσα στο κέντρο της πόλης), βιομηχανική περιοχή Arabia, παληό λιμάνι του Ελσίνκι, νέο λιμάνι στο Vuosaari, η Aviapolis στο νέο αεροδρόμιο...
Αμστερνταμ (26), παληό λιμάνι (καθώς το λιμάνι μεταφέρεται εκτός πόλης) στο οποίο κτίζονται από διόροφες κατοικίες μέχρι πολυόροφοι πύργοι όπως και στα «τεχνητά νησιά», τα γνωστά polder, τα οποία οικοδομούνται με τον ίδιο τρόπο.
Ρόττερνταμ (27), παληό λιμάνι (Kopp van Zuid, κ.α. περιοχές του ) αλλά και το νέο λιμάνι εκτός πόλης όπου κτίζονται όπως και στο παληό, τεράστια συγκροτήματα πύργων κατοικιών και κυρίως γραφείων πολυεθνικών ναυτιλιακών και χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων και ασφαλιστικών εταιρειών. Ειδικά για το Ρόττερνταμ πρέπει να σημειωθεί ότι μέχρι το 2020 προβλέπεται να έχει δημιουργηθεί ένα τεράστιο νέο λιμάνι δυτικά της πόλης το οποίο συνοδεύεται από εκατομμύρια τετραγωνικά μέτρα πύργων γραφείων.


Rotterdam,  οικοδόμηση μεγάλων συγκροτημάτων γραφείων στο παληό λιμάνι του Ρότερνταμ που μετατρέπεται σε νέο κέντρο γραφείων  (φωτογραφίες του συγγρ.)

Λονδίνο (28), τα Docklands, όπου σε υποβαθμισμένη λιμενική ζώνη κτίστηκαν μεγάλα συγκροτήματα πολυτελών κατοικιών και γραφείων πολυεθνικών εταιρειών, και ακόμη το Canary Wharf στο Λονδίνο, το επονομαζόμενο Defance του Λονδίνου.
Βερολίνο (29) Θα πρέπει να σταθούμε ιδιαίτερα στην ειδική αυτή περίπτωση, το οποίο μετά το 1991 αποτελεί τον ιδεολογικό στόχο του καπιταλισμού, όχι μόνο να δημιουργήσει ένα παγκόσμιο οικονομικό κέντρο, αλλά και να εκφράσει με τον όγκο και την «αρχιτεκτονική» του την επανεγκαθίδρυση του καπιταλισμού στην πόλη αυτή.  Αλλωστε το ότι τα κτήρια αυτά (αναφερόμαστε αρχικά στην Potsdamerplatz) ανήκουν σε διεθνείς οικονομικούς κολοσσούς όπως η Sanyo και η Mercedes-Benz) μας το πετάν κατάμουτρα είτε το βλέπουμε είτε δεν θέλουμε να το δούμε...


Berlin, Potzdamerplatz, τα κτήρια της Sony, της Mercedes-Benz κ.α. οικονομικών κολοσσών (Ch.Kapitzki, Berlin...)


Εχει άλλωστε πολλές φορές αναλυθεί η πολιτική πρόθεση της γερμανικής κυβέρνησης να οικοδομήσει ένα «νέο Βερολίνο» που θα ξεχνούσε το παρελθόν του, τάχα απαλλαγμένο και από τους ναζί και από τους κομμουνιστές, σε μιά ανεπίτρεπτη πολιτική γραμμή εξίσωσης του κομμουνισμού με τον ναζισμό (βαλτικές χώρες με απαγόρευση της κομμουνιστικής ιδεολογίας και παράλληλη ηρωοποίηση των εγκληματιών πολέμου που συνεργάστηκαν με τους ναζί, αντίστοιχα ψηφίσματα ΕΕ,  κ.α.), και παράλληλα η παράδοση στους οικονομικούς κολοσσούς  τεράστιων κεντρικών εκτάσεων του Βερολίνου (που λόγω του διαχωρισμού είχαν μείνει άκτιστες) με ιδιαίτερα χαριστικούς όρους εκμετάλλευσης (οικονομικούς και πολεοδομικούς) με αντάλλαγμα την οικοδόμηση αυτού του πολεοδομικού και αρχιτεκτονικού προφίλ της πόλης, ως σαφές ιδεολογικό εργαλείο του καπιταλισμού.

Αθήνα. Στα πλαίσια μιάς «οικονομίας τουρισμού» και επενδύσεων σε κατοικία, αναπλάστηκε η Πλάκα και στην συνέχεια το Μεταξουργείο και του Ψυρρή, παληές βιοτεχνικές περιοχές του 19^ου αιώνα, αλλά σε μικρή κλίμακα, λόγω των απαγορεύσεων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας εξ αιτίας της γειτνίασης με αρχαιολογικούς χώρους. Παράλληλα στα πλαίσια της ελληνικής μορφής ανάπτυξης με μικρομεσαία (ακόμη) κεφάλαια, αναπτύχθηκαν ορισμένες περιοχές όπως η Λεωφόρος Κηφισίας (30) ή η παραλιακή, όμως στο στόχαστρο για μεγάλα συγκροτήματα διεθνούς κεφαλαίου έχει μπεί άμεσα η Δραπετσώνα (παληό εμπορικό λιμάνι και εγκαταλειμμένη βιομηχανική περιοχή), η οποία είναι ήδη στο μεγαλύτερο μέρος της ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας. Μιλάμε για αναπτύξεις μεγάλων συγκροτημάτων πέρα από τις ευκαιριακές (ή και δοκιμαστικές για τους μεγάλους επενδυτές) αναπτύξεις των Malls ή άλλων μεσαίας εμβέλειας συγκροτημάτων όπως τα διάφορα εμπορικά κέντρα ή villages. Αλλη η κλίμακα ενός «πολυλειτουργικού κέντρου» ή mall και άλλο τα μεγάλα συγκροτήματα του χρηματοπιστωτικού τομέα.

Θεσσαλονίκη. Τελευταία εμφανίστηκε στο διαδίκτυο η μελέτη για μια «ελληνική Defance» όπως την χαρακτηρίζουν οι συντάκτες της στην θέση «Λαχανόκηποι». Η μελέτη ανατέθηκε με προγραμματική Σύμβαση ύψους 350.000 ευρώ σε καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, από τους Δήμους Θεσσαλονίκης και Μενεμένης, και θα αποτελείται από τρείς πολυόροφους πύργους (κι η κοσκινού τον άντρα της με τους πραματευτάδες...) σε μια έκταση 2130 στρεμμάτων, όπου θα οικοδομηθούν περί τα 150.000 τ.μ. γραφεία,  και σε έκταση 40 στρεμμάτων  κατοικίες υψηλής ποιότητας με κοινωνικές χρήσεις. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι προφανή:  εντάσσονται στο Ρυθμιστικό Σχέδιο Θεσσαλονίκης αυτές οι χρήσεις στον συγκεκριμένο χώρο; Και βέβαια με τι χρήματα θα κατασκευαστούν; Σίγουρα τα 350.000 ευρώ της μελέτης είναι ένα εφικτό έξοδο για τους Δήμους Θεσσαλονίκης και Μενεμένης, η κατασκευή και λειτουργία όμως είναι βέβαιο ότι θα ακολουθήσει τον γνωστό διεθνή δρόμο, κάποια τράπεζα ή όμιλος τραπεζών, θα χρηματοδοτήσει το έργο στο οποίο φυσικά η Τράπεζα θα έχει και το «πακέτο των μετοχών» (και τα μεγάλα κέρδη).


Η μακέττα για την «ελληνική Defance» , Λαχανόκηποι Θεσσαλονίκης (ιστότοπος «Λαχανόκηποι  Θεσαλονίκης, η ελληνική Defance», και εφημ. Μακεδονία  της 26.5.2010)
Παλαιότερη πρόταση γιά την περιοχή των αρχιτεκτόνων Αλ. Βανδώρου και Αν. Κονδύλη


Από κεί και πέρα, τι γίνεται σε μη ευρωπαϊκές χώρες, όπου οικοδομούνται «στο πουθενά» ολόκληρες πόλεις με διάφορες αιτιάσεις, (όπως η Palm Island, και η τάχα «φιλική προς το περιβάλλον» Masdar city στα Αραβικά Εμιράτα (31) ή τα ιαπωνικά κατασκευάσματα οικιστικών και εμπορικών κλπ συγκροτημάτων σε «τεχνητό περιβάλλον», αναφέραμε ήδη τα άλλα μεγάλα κέντρα του καπιταλισμού όπως τις πόλεις της Ιαπωνίας και της Νοτιοανατολικής Ασίας), είναι μια άλλη, αλλά παράλληλη ιστορία.



6. Κρίση; Ποιά κρίση;Ο τίτλος αυτού του κεφαλαίου, είναι δανεισμένος  από την τελευταία φράση του κεφαλαίου 13 του βιβλίου του Marc Roche (32), στο κεφάλαιο αυτό επεξηγεί πώς 1-2 μεγάλες τράπεζες στις ΗΠΑ η Goldman Sachs και η JP Morgan εκμεταλλεύτηκαν την «Κρίση» και με άφθονο κρατικό χρήμα (5 δις δολλάρια) πέτυχαν όχι μόνο να βγούν με κέρδη, αλλά και να καταποντίσουν τους αντιπάλους τους, την Merril Lynch κ.α. ή να τους εξουδετερώσουν όπως την Morgan Stanley κ.α.

Σημειώνεται ότι η τελευταία οικονομική κρίση, ξέσπασε στον χρηματοπιστωτικό τομέα, το ότι ξεκίνησε από τον κλάδο κατασκευών είναι ήσσονος σημασίας γιά τον απλό λόγο ότι δεν έκτιζαν γιά χρήση,  (και επήλθε βέβαια κορεσμός και κρίση, όπως οι συνήθεις κρίσεις υπερπαραγωγής) αλλά γιά επένδυση κεφαλαίων και μάλιστα σε ένα κύκλωμα χρηματιστηριακών αξιών και τραπεζικών αλλεπάλληλων μεταβιβάσεων και δανειοδοτήσεων, και σε «παραγωγή» προϊόντων τα οποία ήσαν «χάρτινα» (μιλάμε γιά το «χάρτινο καλαμπόκι», το «χάρτινο πετρέλαιο» (33) κλπ.) δηλαδή σε χρηματιστηριακή έκφραση προϊόντων τελικά. Θα πρέπει ίσως να μην μιλάμε πλέον για Κρίση Υπερπαραγωγής Υλικών Προϊόντων, αλλά για Κρίση Υπερπαραγωγής Κεφαλαίου, συσσωρευμένου κεφαλαίου, που δεν μπορεί πλέον να κινηθεί, πράγμα που αντιβαίνει στους νόμους του καπιταλισμού, εξ ού και η Κρίση.

Ηδη αναφέραμε την οικοδομική εταιρεία Olympia and York όπου από το 1990 είχε επισημανθεί διεθνώς η ξέφρενη οικοδόμηση κτηρίων γραφείων με πάνω από 50 ορόφους και πάνω από 300.000 τετρ. μέτρα, στον Καναδά, τις ΗΠΑ και την Μ.Βρετανία, τα οποία υπερκάλυπταν τις τότε ανάγκες σε τετραγωνικά και παρέμεναν κενά, μη χρησιμοποιούμενα, αλλά συνεχίστηκε η οικοδόμηση γιατί οι πωλήσεις γινόταν πιά για επένδυση. Σε παράλληλες περιπτώσεις, οι χρηματοδότριες τράπεζες όταν επήλθε κορεσμός και στις επενδύσεις, και οι κατασκευαστές ήταν στα όρια της χρεωκοπίας, όχι μόνο δεν σταμάτησαν τις δανειοδοτήσεις αλλά τις συνέχισαν ρίχνοντας τελικά το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής κτισμένης επιφάνειας σε επενδυτικούς  και χρηματιστηριακούς στόχους και όχι σε χρήση (34). Τελικά όλη η παραγωγή περνά σε «χαρτιά» τα οποία πηγαινοέρχονταν στα χρηματιστήρια δημιουργώντας ένα «πλασματικό κεφάλαιο» διαρκώς αυξανόμενο που τελικά «αποκόπηκε» από τις κατασκευαστικές εταιρείες και πέρασε στα χέρια του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Ακριβώς όπως το «χάρτινο πετρέλαιο», το «χάρτινο καλαμπόκι» ή τον «χάρτινο χάλυβα» που αναφέραμε, έχουμε τώρα και τα «χάρτινα κτήρια».

Να θυμίσω απλά πως ήδη το 1993 για παράδειγμα, ότι οι συναλλαγές στις διεθνείς αγορές συναλλάγματος σε τρεις μέρες ξεπερνούσαν την ετήσια αξία του παγκόσμιου εμπορίου (35), ή ακόμη ότι για κάθε εκατό δολλάρια διακινούμενου χρήματος, μόνο τα είκοσι πηγαίναν σε παραγωγικές επενδύσεις, τα άλλα αφορούσαν τον χρηματοπιστωτικό τομέα (δάνεια, τόκοι κλπ). Ακόμη, ότι για τις ΗΠΑ, η αξία της αγοράς συναλλάγματος είναι 60 φορές μεγαλύτερη από την αξία των εξαγωγών της ενώ για την Μ.Βρετανία 160 φορές μεγαλύτερη (36). Τέλος, για να συνειδητοποιήσουμε αυτά τα μεγέθη, σημειώνουμε ότι μόνο το 2008, «χάθηκε» στα χρηματιστήρια από υποτιμήσεις Αξιών το ποσό των 50 τρισεκατομμυρίων δολλαρίων, το ποσό αυτό είναι ίσο με την παγκόσμια παραγωγή ενός έτους (37), βέβαια ποιοί τα έχασαν και ποιοί τα κέρδισαν, αυτό είναι μια άλλη γνωστή ιστορία.

Πολλοί μιλάνε για «συνήθη κρίση υπερπαραγωγής στον κλάδο κατασκευών», θεωρώντας περιθώριο ή συνέπεια το όλο σύστημα του χρηματοπιστωτικού μηχανισμού. Είχαν ξεχάσει όμως τα όσα είχαν πεί οι κλασικοί, (που είδαμε στην αρχή) για τον ρόλο του χρηματοπιστωτικού συστήματος στον σύγχρονο Καπιταλισμό.

Είμαστε σε μια κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, η οποία θα επιτρέψει στο πολύ μεγάλο Κεφάλαιο να εξαφανίσει το μεγάλο και το μεσαίο, δυναμώνοντας ακόμη περισσότερο, μέσα στα κλασικά μοντέλα ισχυρής συγκεντροποίησης του Κεφαλαίου. Και αυτή την φορά, το Μεγάλο Τραπεζικό Κεφάλαιο τα αρπάζει όλα : από τις πολυεθνικές που «ατύχησαν» μέχρι τα αποθεματικά των Ταμείων, τις εργατικές κατακτήσεις 150 χρόνων, την κοινωνική ασφάλιση, τα εργατικά δικαιώματα,  ΟΛΑ. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι πολιτικοί εκφραστές του, όπως η καγκελάριος της Γερμανίας και ο γάλλος Πρόεδρος το τόνισαν ωμά: «πρώτα θα σώσουμε τις Τράπεζες και μετά την Ελλάδα» (38).

Ανάμεσα σ' αυτά, και το πολεοδομικό περιβάλλον, όπου και η ίδια η Ευρώπη πλέον ακολουθεί τον δρόμο της Νοτιοανατολικής Ασίας και των αραβικών εμιράτων κτίζοντας εκατομμύρια τετραγωνικά μέτρα σε πολυόροφους πύργους, συσσωρεύοντας πληθυσμό, αυτοκίνητα, καυσαέρια, μπετόν, άσφαλτο και γυαλί, και επί πλέον κλιματιστικά. Θα πρέπει να σημειωθεί η ιδιαίτερα μεγάλη αύξηση της θερμοκρασίας των πόλεων, τόσο από την συσσώρευση κτηρίων, όσο και από την λειτουργία των αυτοκινήτων και των κλιματιστικών: εκατομμύρια τόνοι  πετρελαιοειδών καίγονται κάθε μέρα στις πόλεις από τα ΙΧ και ένα κλιματιστικό εκπέμπει στον εξωτερικό χώρο δύο και τρείς φορές περισσότερη θερμοκρασία από όση αφαιρεί από τον εσωτερικό στον οποίο είναι εγκατεστημένο, ο παραλογισμός του φαύλου κύκλου σε όλη του την έκταση. Και στην βόρεια Ευρώπη, τουλάχιστον υπάρχει και πράσινο, και πριμοδοτούνται και τα Μέσα Μαζικών Μεταφορών, ιδίως τα σταθερής τροχιάς, τραμ και μετρό, στην Νότια Ευρώπη και στον Τρίτο Κόσμο όμως;

Και η χώρα μας είναι στον δρόμο του Χονγκ-Κόνγκ, πρακτορείο διακίνησης πολυεθνικών κεφαλαίων στην ΝΑ Ευρώπη, και όχι κυρίαρχο καπιταλιστικό κράτος. Θα μπορούσαμε να πούμε πολλά στο σημείο αυτό για το λεγόμενο «ελληνικό» κεφάλαιο, τους «έλληνες» μεγαλοκαπιταλιστές, τις «ελληνικές» τράπεζες κ.α.  Απλά επισημαίνουμε γενικά όχι απλά την ρήση του Μαρξ ότι «το κεφάλαιο δεν έχει πατρίδα» αλλά ότι σήμερα, η σύμφυση των πολυεθνικών μεταξύ τους και μάλιστα με άξονα το τραπεζικοπιστωτικό σύστημα είναι γιγάντια, διεθνής, και τελικά οι αλληλοσυμμετοχές εταιρειών μεταξύ τους, οι συνεχείς εξαγορές, πωλήσεις, διασπάσεις και συγχωνεύσεις, έχουν μετατρέψει ακόμη και αυτές τις ίδιες τις εταιρείες σε χρηματιστηριακό είδος διαχειριζόμενο από το τραπεζικό σύμπλεγμα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Και ακόμη, ότι οι καπιταλιστικές κρίσεις είναι μια ευκαιρία, λίγοι μεγάλοι να γίνουν μεγαλύτεροι καταπίνοντας άλλους μεγάλους και όλοι μαζί τους μικρότερους, όπως έχει τονίσει ο Μαρξ εδώ και 150 χρόνια αναλύοντας την διαδικασία της  Συγκεντροποίησης Κεφαλαίου ως βασικό ιδίωμα του Καπιταλιστικού Συστήματος, το είδαμε άλλωστε και στην σύγχρονη περίπτωση της Goldman Sachs (39).



7. Ποιος πολεοδομεί τελικά στις σημερινές πόλεις ;Είναι προφανές και δεν χρειάζεται ανάλυση, ότι στην πόλη, η αξιοποίηση των εκτάσεων που κατέχουν ή ελέγχουν οι τράπεζες, θα γίνεται με βάση τα συμφέροντα των Τραπεζών και όχι του «γενικού καλού της κοινωνίας». Δεκάδες εργοστάσια του 19^ου και του 20^ου αιώνα με μεγάλες οικοπεδικές εκτάσεις είναι σήμερα όχι απλά στον αστικό ιστό, αλλά σε καίρια σημεία του, σε παληές βιομηχανικές περιοχές, όπως στον Πειραιά, το Μοσχάτο και την οδό Πειραιώς, δεκάδες ξενοδοχεία, κτήρια γραφείων ή νεοκλασικά πολλές φορές και κηρυγμένα διατηρητέα, και άλλα πολλά. Μπορεί οι έντιμοι και κοινωνικά ευαίσθητοι πολεοδόμοι μας, οι δημοτικές Αρχές (όσες δεν έχουν αλωθεί από το τραπεζικό κεφάλαιο....) και άλλοι φορείς και ενδιαφερόμενοι, να θέλουν κάποιες από αυτές τις εκτάσεις να γίνουν πράσινο, αφού μάλιστα είναι σε περιοχές υποβαθμισμένες, με πυκνό αστικό ιστό πολυκατοικιών, έντονη  κυκλοφορία και καυσαέριο κλπ. Η ιδιοκτήτρια τράπεζα όμως, προφανώς έχει τις δικές τις επιλογές: το κέρδος και την αύξηση του κεφαλαίου της.

Ετσι, για ένα ανάμεσα στις δεκάδες άλλα παραδείγματα, η περιοχή του πρώην εργοστασίου της ΧΡΩΠΕΙ στην Καλλιθέα ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας, που ο Δήμος το προγραμματίζει ως υπερτοπικό πράσινο, προφανώς κάποια μέρα θα την δούμε να μετατρέπονται σε malls ή πολυτελή κτήρια γραφείων διότι πολύ απλά και κυνικά, αυτό συμφέρει στη Τράπεζα.

Άλλο παράδειγμα, η ανοικοδόμηση από την Τράπεζα Πειραιώς εννεαορόφου κτηρίου με δέκα υπόγειους ορόφους για στάθμευση ΙΧ επάνω σε προστατευόμενο νεοκλασικό σε κεντρικό δρόμο των Αθηνών επίσης από Τράπεζα, το ΥΠΠΟΤ και το ΥΠΕΧΩΔΕ δεν τόλμησαν να πούν όχι, και εκκρεμεί αυτή την στιγμή Προσφυγή στο Συμβούλιο της Επικρατείας.

Παράδειγμα μεγάλης έκτασης ο χώρος των πρώην εργοστασίων υαλουργίας, φωσφωρικών λιπασμάτων και τσιμέντων στην Δραπετσώνα σήμερα ιδιοκτησίας της Εθνικής Τράπεζας. Ο Δήμος πασχίζει να τον μετατρέψει σε βιομηχανικό μουσείο και υπερτοπικό πράσινο αλλά βέβαια η ιδιοκτήτρια τράπεζα έχει βάλει πλώρη για υπερμεγέθες συγκρότημα malls, πολυτελών κτηρίων γραφείων, πολυτελείς κατοικίες με θέα στην θάλασσα (καθαρή πλέον, δεν είναι πιά βιομηχανική περιοχή και το λιμάνι είναι μόνο επιβατικό).

Παραδείγματα παρόμοια υπάρχουν δεκάδες, ενώ η τραπεζική ιδιοκτησία είναι άγνωστη σε θέση και μέγεθος, γνωρίζουμε μόνο εκείνες όπου εμφανίστηκαν προβλήματα, και είναι Ηλίου φαεινότερο τι σημασία έχει όταν μεταβάλλονται οι χρήσεις γής σε μια πόλη και μάλιστα στον άξονα του τραπεζικού κέρδους και όχι στον άξονα της εξυπηρέτησης των κατοίκων.

Ποιός λοιπόν πολεοδομεί στην πόλη; Οι πολεοδόμοι; Οι Δήμοι; Το Κράτος; Και με τι στόχο;;;;  Ας σταματήσουμε επιτέλους να λέμε ανέκδοτα....

του Γεώργιου Μ.Σαρηγιάννη,
ομότιμου καθηγητή Ε. Μ.Πολυτεχνείου

Σημειώσεις 1. Θα παρακάμψουμε τις θεωρητικές απόψεις που έχουν να κάνουν με την συνολική κοινωνικοοικονομική θεώρηση, και οι οποίες ευλόγως θεωρούν αστικές τις απόψεις του Fourastier, από την στιγμή που αρνείται το μαρξιστικό σχήμα για τις σχέσεις οικονομικών και κοινωνικών παραμέτρων, κρατάμε όμως τις παρατηρήσεις του επάνω στην εξέλιξη της μεταβολής των ποσοστών των τριών τομέων.
2. Κ.Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τόμος 3^ος, κεφάλαιο 27^ο (ο ρόλος της Πίστης στην κεφαλαιοκρατική παραγωγή) κ.εφ., γραμμένο από τον Μαρξ στο διάστημα 1865-1867, εκδόθηκε από τον Ενγκελς το 1893
3. Κεφάλαια 27-35, σελ. 549-740, ελλ. μτφρ. Π.Μαυρομάτη, Αθήνα 1978.
4. Κ.Μαρξ, «το Κεφάλαιο» τόμος Τρίτος, Συμπλήρωμα και Επίλογος (του Φρ.Ενγκελς) κεφ. ΙΙ «το Χρηματιστήριο», σελ. 1115 κ.εφ., Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1978
5. Β.Ι.Λένιν, Ιμπεριαλισμός, το τελευταίο στάδιο του Καπιταλισμού, σελ. 48 κ.εφ.
6. οπ.παρ. σελ. 51
7. οπ.παρ. σελ. 53
8. οπ.παρ. 57
9. Κ.Μαρξ, το Κεφάλαιο τ.ΙΙΙ σελ. 417
10. οπ.παρ. σελ. 418 και 426
11. οπ.παρ.
12. οπ.παρ. σελ. 341
13. οπ.παρ. σελ. 346
14. Πολιτική Οικονομία, Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ, Μόσχα 1951, ελλ. μτφρ.1961, σελ. 228
15. Πολιτική Οικονομία... οπ.παρ.
16. Το θέμα έχει αναλυθεί πολύ τον τελευταίο καιρό, βλ. ενδεικτικά Σ.Αντωνοπούλου, σύγχρονος καπιταλισμός και παγκοσμιοποίηση, Αθήνα 2008, σελ. 17 κ.εφ., 20, 22 κ.αλλ. περί «τιτλοποίησης» και περί «πιστωτικών παραγώγων» κ.α.
17. Βλ. γενικότερα για τον ρόλο του χρηματοπιστωτικού συμπλέγματος στου Marc Roche : Η Τράπεζα - πώς η Goldman Sachs κυβερνά τον κόσμο, Αθήνα 2010
18. Η Καθημερινή, 5.4.1992 Ανταπόκριση από τους Financial Times, που αναφέρθηκε
19. Η Καθημερινή, οπ.παρ.
20. Ιστότοπος Olympia and York Co
21. Για τις τραπεζικές δραστηριότητες, βλ. εικόνες των κτηρίων και συγκροτημάτων στους αντίστοιχους ιστότοπους των Τραπεζών
22. Γ.Σαρηγιάννης, οι μεγάλοι κυκλοφοριακοί άξονες και η επενδυτική δραστηριότητα ...στο «Παρόδιες χρήσεις γής στο κύριο οδικό δίκτυο», Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών ΕΜΠ, Αθήνα 1997, σελ. 9-30
23. Από τις παλαιές εκτιμήσεις, βλ. Ν.Κονδυλάτος Το έκτρωμα της Défance στο Παρίσι, χαρακτηριστικό παράδειγμα της επέμβασης του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού στην πολεοδομία. Γραφή, Σεπτ. 1978
24. M.Boecki (ed.) : Vienna, New Urban Architecture, Wien 2005
25. Ιστότοπος Helsinki, Master Plan 2008
26. A.W.Oskam, (ed) Amsterdam, planning and development. Amsterdam 1983
27. Κ.Ποιμενίδου Roterdam, το νέο λιμάνι και η ανάπτυξη της πόλης (Μεταπτυχιακή εργασία, βιβλιοθήκη Τομέα Πολεοδομίας ΕΜΠ, 2008)
28. Sue Brownill , Developing London's Docklands , London 1993
29. Ch.Kapitzki, Berlin, Visionen werden Realität, Berlin 1996
30. Γ.Σαρηγιάννης, οι μεγάλοι κυκλοφοριακοί άξονες ...στο «Παρόδιες χρήσεις ...» που αναφέρθηκε
31. Κ.Ποιμενίδου «Masdar City», επί διπλώματι εργασία στο Μεταπτυχιακό Πολεοδομίας του Τομέα Πολεοδομίας, Αθήνα 2009
32. Marc Roche , Η Τράπεζα, πώς η Goldman Sachs κυβερνά τον κόσμο, Αθήνα 2010 σελ. 211
33. για λεπτομερέστερη ανάλυση, βλ. Σ.Αντωνοπούλου ...σελ. 20 κ.εφ., 22
34. Καθημερινή 5.4.1992, ανταπόκριση από τους Finacial Times
35. Δ.Καζάκης, Η έκρηξη του πλασματικού Κεφαλαίου, Ριζοσπάστης 6.5.1993, το άρθρο στηρίζεται σε στοιχεία του Economist, του Fortune και σε επίσημα δημοσιεύματα του ΔΝΤ
36. Δ.Καζάκης, οπ.παρ.
37. Μωϋσής Λίτσης, «Χάθηκε ό,τι παράγει ο πλανήτης σε ένα χρόνο», Ελευθεροτυπία 10 Μαρτίου 2009
38. Αθηναϊκός Τύπος, 12.10.11
39. Marc Roche, Η Τράπεζα...οπ.παρ.