Δημοκρατία και κοινωνική συμμετοχή στον σχεδιασμό: ένα ακόμη στοίχημα για την Αριστερά

Ο χωρικός σχεδιασμός ως πεδίο προστασίας, ανασυγκρότησης, δημοκρατίας και δικαιοσύνης-1

της Σοφίας Αυγερινού-Κολώνια και της Ρένας Κλαμπατσέα από τα Ενθέματα

Ρόυ Λιτχενστάιν, «Νεκρή φύση»

Η αναγκαιότητα της συμμετοχής των πολιτών στην κατάρτιση σχεδίων καταγράφεται εδώ και τέσσερις δεκαετίες στο δημόσιο βίο. Δεν είναι, με άλλα λόγια, ένα νέο αίτημα της ελληνικής κοινωνίας, ούτε μια νέα τάση, που εκπορεύεται από τους ειδικούς επιστήμονες του χώρου. Η μεταπολιτευτική νομοθεσία για τον πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό πρότεινε στοιχεία κοινωνικής συμμετοχής, με διαβαθμισμένη ισχύ. Ωστόσο, ακόμη και εάν θεωρήσουμε ότι η κυρίαρχη πολιτική πρόθεση των δεκαετιών 1980 και 1990 βρισκόταν στην κατεύθυνση εμπλοκής της κοινωνίας στο χωρικό σχεδιασμό, με έμφαση στο Σύνταγμα του 1975 και τον Οικιστικό Νόμο 1337/83, οφείλουμε να σταθούμε σήμερα κριτικά στις διαδικασίες, αλλά και το αποτέλεσμα αυτής της συμμετοχής. Εγείρονται ζητήματα αναφορικά με το πόσο δημοκρατική ήταν η συμμετοχή, τόσο σε επίπεδο πρόβλεψης όσο και εφαρμογής. Επίσης, πόσο συμμετοχικός ήταν τελικά ο σχεδιασμός που προωθήθηκε από το επίπεδο μιας γειτονιάς ως το επίπεδο της χώρας — και επακόλουθα πόσο δημοκρατικός. Η εμπειρία απέδειξε ότι ήταν ελλειμματική η πληροφόρηση των πολιτών, των τοπικών κοινωνιών και ισχνή η συμβολή τους στο σχεδιασμό.  Κατέδειξε τη συνεχή παράφρασή της σε συμμετοχή, μέσω εκπροσώπων φορέων και τυπικής γνωμοδότησης οργάνων άμεσα ή έμμεσα σχετιζόμενων και συχνά εξαρτώμενων από την κεντρική εξουσία και τα συμφέροντα που εξυπηρέτησε.

Εάν για την περίοδο έως τη δημοσιονομική κρίση, η κριτική θεώρηση της συμμετοχής εστίαζε στα προαναφερόμενα, ο καταιγισμός των νομοθετημάτων της τελευταίας πενταετίας, που αφορούν  διαδικασίες χωρικού σχεδιασμού και ανάπτυξης, ανέδειξε ως μείζον θέμα τη νομιμοφανή παράκαμψη της ισχνής κοινωνικής συμμετοχής στον σχεδιασμό με όρους χωροκοινωνικής δικαιοσύνης, δημοκρατίας και κοινωνικού ελέγχου. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της εκποίησης δημόσιας περιουσίας μέσω του ΤΑΙΠΕΔ. Η περίφημη ηλεκτρονική διαβούλευση και διαφάνεια χρησιμοποιείται σήμερα ως άλλοθι ενός συστηματικού εκφυλισμού της κοινωνικής συμμετοχής σε τυπικό και ουδόλως καθοριστικό προαπαιτούμενο μελετών και σχεδίων, με όρους επιβολής και αυταρχισμού, μακράν της δημοκρατίας, της συμμετοχής και του ελέγχου από τις τοπικές κοινωνίες.

Η ανάκτηση της συμμετοχής στον σχεδιασμό, ως ουσιαστικό στοιχείο και ειδοποιός διαφορά στο πλαίσιο μιας ριζοσπαστικής διακυβέρνησης, αποτελεί ένα ακόμη στοίχημα για την Αριστερά. Πρέπει, πέρα από την αναγκαία νομοθεσία, να αναζητηθούν ουσιαστικοί τρόποι και όροι μιας ενεργού συμμετοχής των τοπικών κοινωνιών στο σχεδιασμό που τις αφορά. Βασική προϋπόθεση εγκαθίδρυσης ενός δημοκρατικού και δίκαιου συστήματος χωρικού σχεδιασμού είναι η οικοδόμηση μιας ισότιμης και διαδραστικής σχέσης μεταξύ πολιτών και όσων αποφασίζουν για τον σχεδιασμό του χώρου και των εμπλεκομένων ειδικών και αρμόδιων δημόσιων υπηρεσιών. Πρωταρχικοί όροι είναι η  ενημέρωση και ευαισθητοποίηση όλων των ενδιαφερόμενων πολιτών, με στόχο την απόκτηση γνώσης ικανής για την παρακολούθηση της διαχρονικής εξέλιξης του σχεδιασμού του τόπου τους, ώστε να εξασφαλίζεται, πράγματι, η κοινωνική συμμετοχή. Στοίχημα αποτελεί η ενεργοποίηση των τοπικών κοινωνιών στην κατεύθυνση της συμβολής τους σε έναν όχι απλώς «από τα κάτω σχεδιασμό», αλλά και δημοκρατικό και δίκαιο, ως αποτέλεσμα διαλόγου και κοινής δράσης για το μέλλον κάθε τόπου. Εξίσου σημαντική είναι η ανάγκη για συνεχή και ανοικτή προς όλους παρακολούθηση της προώθησης και εφαρμογής του σχεδιασμού, στη βάση της αναγνώρισης του δικαιώματος κάθε μέλους μιας κοινωνίας για καθετί που σχεδιάζεται και υλοποιείται στον τόπο του, από τη γειτονιά ως την κλίμακα της  χώρας.

Στον αντίποδα της νεοφιλελεύθερης αντίληψης, που εκπορεύεται την τελευταία περίοδο από τις κυβερνητικές επιλογές στο όνομα της κρίσης, η Αριστερά οφείλει να αντιτάξει με ρεαλισμό και ανθρωπισμό, δημοκρατία και δικαιοσύνη, μια άλλη αντίληψη για την ανάπτυξη και τον σχεδιασμό στη χώρα. Να ζητήσει κατά προτεραιότητα την άμεση κατάργηση όλων των μνημονιακών νομοθετημάτων που άπτονται του πολεοδομικού και χωροταξικού σχεδιασμού. Η αυτονόητη αυτή δέσμευση απαιτεί τη σύμφωνη γνώμη, και κυρίως την ενεργό συμμετοχή της κοινωνίας. Απαιτεί τη συλλογή και επεξεργασία της πληροφορίας από τη βάση, τη συνεχή αλληλοτροφοδότηση, την επικαιροποίηση και κυρίως τη διαφάνεια. Μόνο τότε η πληροφορία θα είναι ικανή να ενσωματώνεται σε ένα δίκαιο σχεδιασμό. Μια ανοικτή τράπεζα πληροφορίας, ενημέρωσης, τεκμηρίωσης παρακολούθησης-ελέγχου απαιτείται για κάθε τόπο, κάθε δήμο, σε όλη τη χώρα. Οι νέοι όροι διαλόγου πρέπει να λειτουργήσουν και να εγκατασταθούν στο νέο, ριζοσπαστικό θεσμικό πλαίσιο μεταξύ κοινωνίας και ειδικών, συλλογικών φορέων/πρωτοβουλιών, τοπικών αυτοδιοικήσεων και κεντρικών υπηρεσιών. Αυτός είναι και ο μόνος τρόπος να ανακτηθεί η χαμένη εμπιστοσύνη της κοινωνίας προς τον τρόπο λήψης αποφάσεων για τον σχεδιασμό. Αυτό είναι ένα ακόμη στοίχημα για την Αριστερά, μια πρόκληση για άλλου τύπου διακυβέρνηση της χώρας, μια θεμελιώδης αρχή για έναν δημοκρατικό και δίκαιο σχεδιασμό.

Η Σοφία Αυγερινού-Κολώνια και η Ρένα Κλαμπατσέα διδάσκουν στη Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ