Rethink Berlin

  Από εδώ

Δημόσιος χώρος και ανάπλαση με φόντο το πρώην αεροδρόμιο

Γράφει: Κωστής Μαργιόλης - Kοινωνία + Κινήματα - 29/05/2014

Το πρώην αεροδρόμιο Tempelhof στο Βερολίνο παραμένει ένα χαρακτηριστικό δείγμα της ναζιστικής αρχιτεκτονικής σε μια πόλη που «αναμορφώνεται» πλέον με όρους καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η δημοτική αρχή και οι διαχειριστές κεφαλαίων του real estate ονειρεύονται για τη γερμανική πρωτεύουσα μοντέρνα loft, εμπορικές χρήσεις και απεριόριστο ιδιωτικό κέρδος. Στον αντίποδα, από το 2010 οι κάτοικοι κατεβαίνουν στους δρόμους της πόλης, οργανώνουν δημοψηφίσματα και επιμένουν ότι ο χώρος πρέπει να παραμείνει ένα δημόσιο πάρκο με ελεύθερη πρόσβαση. Ο αγώνας για το μέλλον του χώρου άνισος, αλλά προς το παρόν οι πολλοί αδύναμοι Δαβίδ φαίνεται να κερδίζουν τους ισχυρούς Γολιάθ.

Στις 25 Μαΐου οι κάτοικοι του Βερολίνου ψήφισαν σε μία ακόμα κάλπη πέραν εκείνης των ευρωεκλογών. Συμμετείχαν στη διενέργεια δημοψηφίσματος για το πρώην αεροδρόμιο. Το γεγονός αυτό ήταν ήδη μια σημαντική νίκη για την «Πρωτοβουλία  100% Tempelhof» η οποία συστάθηκε την περασμένη χρονιά με σκοπό να αντιταχθεί στα σχέδια ανάπλασης του πρώην αεροδρομίου. Η διοργάνωση του σχετικού δημοψηφίσματος ήταν το αποτέλεσμα μιας επίμονης προσπάθειας της Πρωτοβουλίας προκειμένου να συγκεντρωθεί ο αριθμός των 175.000 υπογραφών που απαιτούνται προκειμένου να θεωρείται έγκυρη η ψηφοφορία. Έτσι ο μέχρι πρότινος πανίσχυρος δήμαρχος Κλάους Βόβεραϊτ (η υποψηφιότητά του στηρίχτηκε στις προηγούμενες εκλογές από τους Σοσιαλδημοκράτες και τους Χριστιανοδημοκράτες, όμως η δημοτικότητά του κατρακυλά εν μέσω της δεύτερης θητείας του) δεν μπορούσε παρά να υποκύψει στην πίεση των 185.000 κατοίκων που ζητούσαν να αποφασίσουν οι ίδιοι για το δημόσιο χώρο. Η έκβαση του δημοψηφίσματος δικαίωσε τους εμπνευστές του καθώς το 65% όσων συμμετείχαν ψήφισε υπέρ της διατήρησης του Tempelhof ως ελεύθερου πάρκου χωρίς καμία άλλη παρέμβαση «αξιοποίησης» ή «ανάπλασης».

Ασφαλώς, το αποτέλεσμα δεν δυσαρέστησε μόνο τη δημοτική αρχή αλλά και τα ιδιωτικά κεφάλαια που εδώ και 15 χρόνια βλέπουν το «εναλλακτικό Βερολίνο» ως το νέο ευρωπαϊκό Ελντοράντο για την αγορά του real estate. Τα σχέδια αναδιαμόρφωσης ολόκληρων γειτονιών διαδέχονται το ένα το άλλο στη γερμανική πρωτεύουσα, η οποία, παρά τη συνεχή αύξηση των τιμών, θεωρείται ακόμα μια φτηνή πόλη για αγορά κατοικίας σε σύγκριση με τις δυσθεώρητες τιμές των ακινήτων στο Λονδίνο ή το Παρίσι. Βέβαια οι αγοραστές ακινήτων στο Βερολίνο αποτελούνται σε ποσοστό άνω του 60% από ξένους επενδυτές καθώς η ιδιοκατοίκηση δεν αποτελεί την πρώτη επιλογή για τους Γερμανούς. Μεγάλοι κατασκευαστές όπως η Groth Development και η Peach Property Group κατασκευάζουν κάθε χρόνο συγκροτήματα χιλιάδων κατοικιών σε μια πόλη που προσελκύει ετησίως δεκάδες χιλιάδες νέους κατοίκους. Ενδεικτικά είναι τα στοιχεία για το 2013, τα οποία δείχνουν ότι την περασμένη χρονιά κατασκευάστηκαν 6.000  κατοικίες και εγκαταστάθηκαν στο Βερολίνο 50.000 νέοι κάτοικοι. (δες: http://www.bloomberg.com/news/2014-03-24/berlin-airfield-is-battleground-for-scarce-housing-real-estate.html)

Τόσο η αστικοποίηση όσο και η έλλειψη κατοικιών αποτελούν για την εμβληματική πόλη δύο υπαρκτά ζητήματα. Συνεπώς η κατασκευή 4.700 κατοικιών και διαμερισμάτων εντός του χώρου του παλιού αεροδρομίου θα μπορούσε να θεωρηθεί μέρος της λύσης τού (ενός τουλάχιστον) προβλήματος. Αν μάλιστα συνυπολογιστεί ότι το σχέδιο (με το παραπλανητικό όνομα «Ελεύθερο Τέμπελχοφ») περιλαμβάνει την κατασκευή βιβλιοθήκης και αθλητικών υποδομών, τότε η ιδέα της ανάπλασης ενός χώρου 3.000 στρεμμάτων μοιάζει ιδιαίτερα ελκυστική. Άλλωστε μετά τις πρώτες αντιδράσεις, ο δήμαρχος περιόρισε τους μεγαλεπήβολους σχεδιασμούς και υποσχέθηκε ότι τα συγκροτήματα κατοικιών, τα καταστήματα και οι αθλητικές εγκαταστάσεις δεν θα ξεπεράσουν το 40% του συνολικού εμβαδού. Επιπλέον δεσμεύτηκε ότι τουλάχιστον οι μισές κατοικίες θα απευθύνονται σε ενοίκους χαμηλών εισοδημάτων που θα μπορούν με αυτό τον τρόπο να μείνουν σε μια από τις πιο όμορφες γειτονιές ενός «νέου» Βερολίνου. Αν όμως όλα θα έμοιαζαν τόσο όμορφα όταν το Tempelhof θα μετατρεπόταν από ελεύθερο χώρο αναψυχής σε μια ακόμα περιοχή πυκνής δόμησης, τότε μάλλον οι κάτοικοι αυτής της πόλης δεν θέλουν το καλό τους.

Το βέβαιο είναι ότι οι διαμαρτυρόμενοι Βερολινέζοι θυμούνται και γνωρίζουν. Θυμούνται για παράδειγμα ότι ο χώρος του Tempelhof αποτελεί μέρος της σύγχρονης ιστορίας της πόλης και ολόκληρης της χώρας.  Το αεροδρόμιο κατασκευάστηκε το 1927 και υπήρξε στα 80 χρόνια λειτουργίας του ένας από τους μεγαλύτερους εμπορικούς αερολιμένες που βρίσκονταν στο κέντρο του αστικού ιστού. Το βασικό κτήριο με το χαρακτηριστικό ημικυκλικό σχήμα κατασκευάστηκε με σχέδια του Άλμπερτ Σπέερ το 1938, την εποχή που ο γερμανός αρχιτέκτονας ήταν επικεφαλής του σχεδίου αστικής ανάπλασης των Ναζί. Το επιβλητικό κτήριο του τερματικού σταθμού αποτελεί μέχρι σήμερα το μεγαλύτερο κατασκεύασμα ως προς την επιφάνεια που καταλαμβάνει επί του εδάφους, μετά το αμερικανικό Πεντάγωνο και το κτήριο του ρουμανικού Κοινοβουλίου στο Βουκουρέστι. Η ιστορικότητα του κτίσματος οφείλεται και στη μεταπολεμική του χρήση καθώς το συγκεκριμένο αεροδρόμιο αποτέλεσε τη μοναδική πύλη ανεφοδιασμού του δυτικού Βερολίνου την περίοδο του αποκλεισμού της περιοχής από τους Σοβιετικούς (1948-1949).

Όμως πίσω από την αρχιτεκτονική σημασία και το ιστορικό φορτίο, το χώρο βαραίνει και η «κληρονομιά» των στρατοπέδων συγκέντρωσης και εργασίας του Γ’ Ράιχ. Στις αρχές του 20^ου αιώνα κατασκευάστηκαν στην περιοχή στρατιωτικές φυλακές. Μετά το τέλος του Α΄ παγκοσμίου πολέμου οι φυλακές μετατράπηκαν σε χώρο εγκλεισμού ποινικών κρατουμένων, όμως στα τέλη της δεκαετίας του 1920 έκλεισαν καθώς λόγω της κακής κατάστασης του κτηρίου, οι συνθήκες κράτησης θεωρήθηκαν «ιδιαίτερα απάνθρωπες». Τέτοιες ευαισθησίες δεν μοιράζονταν βέβαια οι Ναζί, που κατέλαβαν την εξουσία το 1933, και επαναλειτούργησαν αμέσως τα παλιά κτήρια του Columbia-Haus.

 Μέχρι το Φεβρουάριο του 1934 οι τρόφιμοι των φυλακών είχαν φτάσει του 450 ενώ τα κελιά ήταν μόλις 156. Στο τέλος της ίδιας χρονιάς το κτήριο πέρασε από τη διοίκηση της Γκεστάπο στα χέρια της IKL (Inspektion der Konzentrationslager) καθώς μετατρέπεται στο μόνο στρατόπεδο συγκέντρωσης που λειτούργησε στα όρια του Βερολίνου. Έπειτα από δύο χρόνια θα έχουν περάσει από εκεί περισσότεροι από 8.000 κρατούμενοι (οι περισσότεροι πολιτικοί κρατούμενοι, μεταξύ των οποίων ο Ερνστ Τελμαν και ο Ερικ Χόνεκερ, καθώς κι ένας σημαντικός αριθμός ομοφυλοφίλων), όμως όταν το 1938 κλείσει το στρατόπεδο ελάχιστοι από αυτούς θα είναι ζωντανοί για να μεταφερθούν στα κολαστήρια του Sachsenhausen. Στη θέση του παλιού στρατοπέδου κατασκευάζεται πλέον ο τερματικός σταθμός του νέου αεροδρομίου καθώς και μια μονάδα κατασκευής των βομβαρδιστικών αεροπλάνων Stuka. Το εργοστάσιο μετατρέπεται με τη σειρά του σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας για 2.000 αιχμαλώτους και εκτοπισμένους από τη Γαλλία, το Βέλγιο και τις βαλκανικές χώρες.

Όμως μέσα στο κλίμα συναίνεσης και άφεσης των παλιών αμαρτιών που επικράτησε στο δυτικό τμήμα του Βερολίνου στη μεταπολεμική περίοδο, τα χιλιάδες θύματα που εξοντώθηκαν με αργό και βασανιστικό θάνατο από τα SS ξεχάστηκαν γρήγορα. Η μοναδική επιγραφή μνήμης αυτής της «σκοτεινής εποχής» κατασκευάστηκε μόλις το 1994. Ωστόσο, αυτή αναφέρεται σε όσους υποχρεώθηκαν σε καταναγκαστική εργασία για λογαριασμό των αεροπορικών εταιρειών Weserflug και Lufthansa και όχι σε εκείνους που θανατώθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Columbia-Haus.

 

Ας επιστρέψουμε όμως στο σήμερα. Η προσπάθεια των έργων ανάπλασης του σύγχρονου Βερολίνου εξυπηρετεί ασφαλώς το στόχο της αποσύνδεσης από το παρελθόν αφού ακριβώς στην ίδια τοποθεσία που σχεδιάζονται συγκροτήματα κατοικιών βρίσκονταν τα παλιά στρατόπεδα εργασίας. Δεν πρόκειται δηλαδή απλώς για έναν αστικό επανασχεδιασμό (remap) αλλά για μια ιστορικού χαρακτήρα αναθεώρηση (rethink) της πόλης. Αλλά και πάλι δεν είναι μόνο αυτά τα αμαρτήματα του μεταλλαγμένου «εξευγενισμού» του Βερολίνου. Όπως σημειώνουν οι ακτιβιστές του «100% Τempelhof» η κατασκευή βιβλιοθήκης και αθλητικών εγκαταστάσεων είναι προσχηματική καθώς οι ίδιοι έχουν αντιπροτείνει τη χρησιμοποίηση του αχανούς τερματικού σταθμού που παραμένει αναξιοποίητος ως χώρου για στέγαση βιβλιοθήκης και μουσείου ή φιλοξενίας περιοδικών εκθέσεων. Όσο για την κατασκευή «εργατικών κατοικιών» χαμηλού κόστους θεωρείται απλώς ένα κακόγουστο αστείο. Σε μια αγορά κατοικίας με τιμές που έχουν αυξηθεί συνολικά άνω του 30% τα τελευταία πέντε χρόνια θα ήταν αφελές να πιστεύει κανείς ότι οι κατασκευαστές θα επενδύσουν δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ για να στεγαστούν οι Γερμανοί ελαστικοί εργαζόμενοι ή οι χαμηλόμισθοι μετανάστες από την Τουρκία, την Ισπανία και την Ελλάδα. Άλλωστε μια ματιά στις ιστοσελίδες των μεγάλων μεσιτικών γραφείων της χώρας πείθει τον καθένα για τις πραγματικές προθέσεις όσων προωθούν την «ήπια ανάπτυξη» του χώρου. Το Βερολίνο παραμένει για τους ανά τον κόσμο κατόχους κεφαλαίου μια φτηνή, τρέντι και στρατηγικού χαρακτήρα επένδυση. (δες: http://www.berlin-capital.com/en/news/383/200/Is-Berlin-a-Hotspot-for-Capital-Appreciation-Potential/d,BlogDetail/)