Inside Europe’s Plan Z

Σε συνέχεια της προχθεσινής μας ανάρτησης συνεχίζουμε αναδημοσιεύοντας το 2ο άρθρο από τους FT (στο τέλος ακολουθεί και το κείμενο στα ελληνικά από το Ίσκρα). Πέρα από τα συμφέροντα που εξυπηρετεί το δημοσίευμα αυτό, είναι άκρως αποκαλυπτικό τόσο για τη "δημοκρατικότητα" των δομών της ΕΕ, όσο και για την ποιότητα του πολιτικού προσωπικού της ελλάδας. How the euro was saved, In the second instalment of a series on the year that changed Europe, Peter Spiegel reveals how a secret strategy was developed to contain the firestorm from a Greek exit.

Every working day since the crisis struck, George Provo­poulos, the silver-haired governor of Greece’s central bank, summoned a small “emergency team” of aides to his offices at 6pm to review the health of the nation’s banks. What he was told on June 15 2012 was enough to make the courtly central banker blanch.

It was the Friday before a parliamentary election – the second national vote in as many months – and the country appeared to be edging towards panic. On that day, Greeks withdrew more than €3bn from their bank accounts, or about 1.5 per cent of the country’s entire economic output. The Bank of Greece had watched people moving money from their banks to their mattresses for nearly three years, but never on such a scale.

“In a matter of a few days, a full-blown banking crisis could have erupted,” Mr Provopoulos said in an interview. At that rate, Greece would run out of bank notes in a day or two.

Unbeknown to almost the entire Greek political establishment, however, a small group of EU and International Monetary Fund officials had been working clandestinely for months preparing for a collapse of Greece’s banks. Their secret blueprint, known as “Plan Z”, was a detailed script of how to reconstruct Greece’s economic and financial infrastructure if it were to leave the euro.

The plan was drawn up by about two dozen officials in small teams at the European Commission in Brussels, the European Central Bank in Frankfurt and the IMF in Washington. Officials who worked on the previously undisclosed plan insisted it was not a road map to force Greece out of the euro – quite the opposite. “Grexit”, they feared, would wreak havoc in European financial markets, causing bank runs in other teetering eurozone economies and raising questions of which country would be forced out next.

But by early 2012, many of those same officials believed it was irresponsible not to prepare for a Greek exit. “We always said: it’s our aim to keep them inside,” said one participant. “Is the probability zero that they leave? No. If you are on the board of a company and you only have a 10 per cent probability for such an event, you prepare yourself.”

Over the past six months, the Financial Times has interviewed dozens of officials directly involved in fighting the eurozone crisis to examine how, over the course of the conflagration’s final year, those leaders transformed the European project into something entirely new: a far more centralised eurozone where EU institutions have assumed vast swaths of economic and financial authority that once rested with national governments. Voters seeking to reject this new concentration of power in Brussels and Frankfurt could be a significant force in next week’s European Parliament elections.

A new sense of urgency

It was yet another near-catastrophe in Greece – which by mid-2012 had experienced street riots, soaring unemployment and austerity that had produced four years of Great Depression-style economic contraction – that would spark European leaders to act decisively. Since 2009, Greece’s economy had shrunk by 20 per cent.

At no time in the crisis was Europe’s single currency more at risk of blowing apart than the weeks either side of the Greek parliamentary election in June. Grexit planning took on new urgency when it appeared that the leftist Syriza party – led by anti-bailout insurgent Alexis Tsipras – was on the verge of winning. “That was the time when we really said: We’ve got to finalise our work,” said another person involved in Plan Z.

Crisis takes its toll

©Getty

With most of the world’s economic leadership flying to Los Cabos, Mexico, for the annual Group of 20 summit the same weekend as the Greek vote, a small group of top EU officials stayed at their desks in case Plan Z had to be activated. They were led by Olli Rehn, EU economic commissioner, who cancelled his flight to Mexico to stay in Brussels. Mario Draghi, the European Central Bank chief, remained in Frankfurt and Jean-Claude Juncker, the Luxembourg prime minister who headed the eurogroup of finance ministers, was also on call.

Plan Z was never used. Mr Tsipras’s Syriza party finished second, allowing Greece’s mainstream parties to form an uneasy coalition that eventually agreed to stay the bailout course.

But senior officials said the near-miss that summer, and the ensuing debate about Greek membership, helped focus minds in capitals across the eurozone – particularly Berlin, where fights over the advisability of Grexit raged for three more months, before Angela Merkel, the German chancellor, finally put an end to them.

A stunning reversal

Greece’s membership of the euro has been a contentious subject since the moment Athens joined the common currency in 2001. After years of raising alarms, Eurostat, the EU’s statistical agency, conducted an investigation in 2004 that found Greece had misreported its financial data, producing figures that vastly overstated its fiscal health in the run-up to euro membership. Despite endemic mismanagement, Athens was able to take advantage of the low interest rates that came with eurozone membership to keep its economy humming on borrowed cash. EU leaders largely ignored the warnings about Greece from bean-counters in Brussels.

But when Greece’s bailout began to falter in 2011, the issue moved from dust-covered EU reports to closed-door deliberations between Europe’s most influential leaders. According to multiple EU officials, Wolfgang Schäuble, the powerful German finance minister, became Grexit’s most influential advocate.

Until early 2012, however, much of the discussion remained theoretical, the province of competing economists within various finance ministries, as well as the commission’s economics directorate, which attempted to model the impact Grexit would have on Greece and the rest of the eurozone.

Actual Europe-wide contingency planning remained limited, if it occurred at all. Jean-Claude Trichet, the ECB chief until November 2011, barred any discussion of Grexit for fear that even a hint the central bank was considering it could become a self-fulfilling prophesy, former ECB officials said.

In Brussels, a group directed by Marco Buti, head of the commission’s economics directorate, had quietly compiled data aimed at convincing Germany and its allies that Grexit would wreak far more havoc than they were anticipating. But more concrete planning was curtailed for fear of leaks.

Only at the IMF, which had vast institutional experience gained from all manner of economic disasters, had any serious work begun.

I fell off my chair. For the first time, instead of the word being expunged out of conversations, they were using it. I remember thinking “we’re heading for trouble now”

When Grexit was first publicly broached during the November 2011 G20 summit in Cannes – where both Ms Merkel and host Nicolas Sarkozy, the French president, pushed for an in-or-out referendum in Greece – there had been no planning for an outcome in which Greece opted to leave.

Several senior officials said they were stunned Ms Merkel and Mr Sarkozy had aired the idea that the eurozone could be left voluntarily, something that had previously been vigorously denied. Even officials who had worked closely with the two said they were caught unawares.

“I fell off my chair,” said one who had participated in closed-door discussions with both leaders. “For the first time, instead of the word being expunged out of conversations, they were using it. I remember thinking then: we’re heading for trouble now.”

Leaving the Greeks out

Work on Plan Z began in earnest in January 2012, largely overseen by four men. Jörg Asmussen, a German who had joined the ECB executive board that month, was assigned by Mr Draghi to head a Grexit task force within the central bank. Thomas Wieser, a long-time Austrian finance ministry official, was appointed permanent head of the “euro working group” of finance ministry deputies and helped co-ordinate work in Brussels with Mr Buti. And Poul Thomsen, a Dane who had headed the IMF’s Greek bailout team since the onset of the crisis, provided input from the fund in Washington.

Efforts to keep information from leaking from the small teams around the four men were extreme for the same reason Mr Trichet had banned such planning: public discovery could be enough to cause the kind of panic that would force them to put their plan into action.

The Plan Z team

According to one participant, no single Plan Z document was ever compiled and no emails were exchanged between participants about their work. “It was totally fire-walled even within [the institutions],” said the official. “Even between the teams there was fire-walling.” A decision was made not to involve Greek officials out of fear of leaks.

Their firewalls worked. During a dinner between José Manuel Barroso, the commission president, and Ms Merkel at the chancellery in Berlin less than two weeks before the Greek vote, Ms Merkel asked for reassurance from Mr Barroso that a plan was in place in case Greece rejected bailout conditions and Grexit ensued.

Mr Barroso acknowledged the plan’s existence and offered to show it to Ms Merkel but she said his word was enough, according to officials in the room. Under the German system, such documents can be requested by the Bundestag, and senior German officials were concerned they would be obliged to disclose such planning if they had it in writing.

An argument and a plan

Although the FT was not given access to Plan Z documents, officials who saw them said they amounted to a detailed script of how to create a new financial system from scratch.

In Washington, IMF officials prepared a 20-page matrix of actions. Drawing on their experience on bank runs and currency crises, officials said the detailed IMF blueprint included such drastic action as turning off all ATMs and reinstating border controls to prevent massive capital flight.

At the ECB, officials studied Argentina’s experience of issuing IOUs during their 2001 currency crisis, since the euro notes and coins circulating in Greece would no longer be legal tender. Among the options was issuing Greek IOUs worth about half the value of those euros, since getting new bank notes to Greece would be a logistical nightmare.

ECB officials examined the US military’s introduction of new dinars into Iraq in 2003 but were humbled by the logistical challenge; the US effort took only three months but relied on the air and land assets of the world’s largest armed forces. Greece’s capacity to print notes on its own was limited; since the euro was introduced, Athens had mostly printed €10 notes.

Equally complicated was the basic “plumbing” of the Greek economy. Greece, like all other eurozone countries, is connected by a network called Target 2, a giant proprietary computer system run by the ECB and national central banks that make most commercial transactions possible. Once Greece was disconnected from Target 2, it would have no way to clear transactions, grinding the economy to a halt. The entire system would have to be rebuilt.

Similar work was occurring in Brussels. Some of it was thick in EU law: how can a ringfenced economy still be a fully integrated member of the EU’s internal market, which requires a free flow of goods? What were the legal authorities to set up capital controls? Other preparations were much more practical, such as which officials would appear in public to announce Greece’s new status.

“The people who would have been responsible for pulling a switch, they would have received in good time a paper saying: you’ve got to do this and this and this,” said a participant.

To many who worked on the project, Plan Z was as much an argument as an action plan. They wanted to demonstrate to those advocating for Grexit that the job was Herculean, something they could not conceivably back once they realised how difficult it would become. But in the summer of 2012, Greek voters almost forced their hand.

A hard default

With most of Europe’s attention focused on France, where Mr Sarkozy was fighting an unsuccessful effort to win re-election on the same day as Greece’s first parliamentary election, few outside Greece anticipated the storm that was approaching. Even within Greece many political leaders were stunned when results started rolling in on the evening of Sunday May 6.

Greek elections

©AFP

For most of the four decades since its return to democracy in 1974, Greece’s electoral politics had been dominated by two parties, Pasok on the left and New Democracy on the right. But as the crisis deepened, amid accusations by bailout monitors of mismanagement under governments led by both parties, that status quo began to splinter.

Anti-government activists on the far left and right, once dismissed as radical fringe groups tossing Molotov cocktails in Athens’ central Syntagma Square, began to gain support from a disaffected electorate. The neo-Nazi Golden Dawn party found a receptive audience among the alienated urban poor; the charismatic Mr Tsipras found his own fertile ground among supporters of Pasok, which had negotiated the hated bailout agreements.

As expected, New Democracy finished first in the vote but it polled less than 19 per cent – a stunning 14.6 percentage points less than it had received in national elections three years earlier. Even more remarkable was the complete collapse of Pasok. It finished third behind Syriza, with just 13 per cent of the vote – 31 points less than in 2009.

“We were not reading properly what was happening in Greek society,” said a veteran Pasok politician. “We knew there was a lot of anger but when you’re caught up in the [bailout] programme and wanting to make it a success and believing that the country needs to change, we did not pick up – nobody did, really – the rise of Golden Dawn, nor the spectacular rise of Syriza, nor our collapse.”

We were not reading properly what was happening in Greek society. Nobody picked up the rise of Golden Dawn, nor the spectacular rise of Syriza, nor our collapse

One person who was not surprised was Lucas Papademos, Greece’s technocratic prime minister who had managed to hold the country together during a truncated six months in office. In an interview, the former central banker said opinion polling on the eve of the vote had made him so concerned the election would prove inconclusive that he remained in his office on the Sunday night of the election to prepare for the market shock.

According to Mr Papademos, Greek authorities were concerned in the vote’s immediate aftermath that things could spin out of control if the antagonistic parties were unable to form a government for weeks. But they also feared that a new government, led by Syriza or even New Democracy, would reject the bailout deal, leading EU authorities to pull the plug. “The risk was that the constellation of election results would not allow the formation of a government supportive of the new economic programme,” Mr Papademos said.

In a teleconference, the seven European leaders heading to the Los Cabos G20 summit agreed to stick to a common line: they would promise to support Greece – but only if it abided by the existing bailout’s conditions. There would be no renegotiation.

Without bailout funding, Athens would no longer be able to pay its bills, and there was a €3.1bn bond due on August 20, a portion of which was held by the ECB.

A “hard default” – failing to pay an outstanding bond – was long seen as the most likely route to Grexit since, if there was no one left to lend to Athens, it would not be just the government that ran out of money.

At the time, Greek banks were relying on emergency central bank loans to stay afloat because private investors had stopped lending. To get those central bank loans, Greek banks had to provide some kind of collateral, which, for banks in most countries embroiled in the crisis, meant government bonds. But those government bonds would become worthless in a hard default, so central bank loans would be cut off. Without emergency liquidity assistance, Greece’s banks would collapse. With no banks there was no economy.

This would not happen in a traditional monetary system. But Greece did not have a central bank in the traditional sense. Its central bank was in Frankfurt, run by officials who were mainly not Greek, and there was no way to compel the ECB to lend to Greek banks. The only way to restart the banking system would be for Athens to set up its own central bank and begin printing its own currency.

‘Kill the country in a week’

But Mr Papademos and EU officials began to worry about a second “accidental” route to Grexit after the May election results: a bank run.

If panicked withdrawals began, it could lead to the same place as a “hard default”. Greek banks would literally run out of cash, and the ECB would be unable to fund them because they would be insolvent. “Rules would clearly prohibit providing liquidity without adequate collateral, so that means you kill the country within hours,” said an ECB official involved in the deliberations. To restart the banks, a new currency would be needed.

As Greece’s political parties fought over whether they could form a government, Mr Papademos was receiving daily updates from the central bank on totals being withdrawn by depositors; the amounts were becoming so large that he wrote a warning letter to the Greek president. If no government was possible, elections had to be called quickly.

Greek bank deposits

Since the start of 2009, Greek authorities had successfully managed a slow-motion “bank jog” that had seen deposits fall from €245bn to less than €174bn on the eve of the 2012 elections. According to Greek officials, about a third of that money was pulled out of the country entirely; another third was spent to maintain rapidly falling living standards; and a final third was squirrelled away in mattresses and pillowcases for fear the euros could be turned into drachma if they were kept in banks.

Under Mr Provopoulos, the central bank went so far as to fly in extra euros from other parts of the EU to ensure even large withdrawals could be accommodated. A pattern was established: if a Greek depositor asked for a big withdrawal, they were told to come back the next day. For Greek central bankers, it was essential the account holder got the cash when they returned.

“What if a depositor had walked into a bank and asked for his or her money? What if the answer was: ‘I’m sorry, we are short of cash’?” said Mr Provoploulos. “Under the then prevailing conditions, it would have led to widespread concerns and very likely panic among depositors.” An astounding €28.5bn in new banknotes was pumped into Greece in the run-up to the 2012 elections.

But the feverish withdrawals between the May and June votes – the central bank was making shipments 24 hours a day – spooked officials, none more so than those watching from the ECB. A bank run raised questions of democratic legitimacy – should an unelected group of central bankers in Frankfurt, by deciding on their own that Greek banks were no longer solvent, really be the ones to force Greece out of the euro?

Inside the ECB, there was broad consensus that the call that would lead to Grexit should not be made by central bankers. Instead, they would pass the decision to eurozone politicians.

During a June 25 meeting in Brussels with Mr Barroso and Herman Van Rompuy, the European Council president, with Mr Juncker joining by phone, Mr Draghi informed the leaders that eurozone politicians would be asked to guarantee emergency loans to commercial banks before the ECB pulled the plug.

Mr Draghi’s warning was not an academic exercise. One official said Mr Draghi had told the leaders a “period of uncertainty” would begin 30 days before the August bond was due, on July 20. Although Antonis Samaras had cobbled together a coalition the week before, the new government was still demanding renegotiated bailout conditions. And Ms Merkel had not yet decided whether Greece should remain a member of the eurozone.

The infected leg camp

For Germany, the Grexit debate echoed nearly every negotiation over Europe’s common currency since its founding document, the 1992 Maastricht treaty. Should it be a German-led monetary union made up of a small number of neighbouring states with similar economies or a broader political project that welcomed even those less competitive economically?

As a scientist trained to search for certainty, Ms Merkel began her own attempt to answer that question in the months leading up to her 2012 summer break. It would be an exaggeration to say she privately consulted every great economic and political mind in Europe during those weeks. But only a slight exaggeration.

During a Berlin meeting in early June with Mr Barroso, she solicited his view, fretting that Greek voters were about to force their hand by choosing a government that rejected the current bailout. When Mr Barroso told her Grexit would be a disaster and that Mr Samaras would probably win, Ms Merkel said it was Mr Samaras she was worried about, since he was on the campaign trail advocating scrapping the programme.

Two days later David Cameron, the British prime minister, engaged in a similar debate with Ms Merkel in Berlin, according to officials who participated in the meeting. Although Mr Cameron was less optimistic than Mr Barroso regarding Greece’s ability to turn itself round, his advice was the same: the market reaction was likely to be violent and a eurozone bank run would be hard to stop, citing the UK experience with Northern Rock.

Ms Merkel’s advisers were divided into two camps: the “domino” camp and the “infected leg” camp. The domino camp warned that Grexit would trigger panicked selling of all troubled eurozone government bonds, potentially followed by large-scale bank runs in Portugal, Italy and Spain.

People think he doesn’t like the Greeks. That’s not true. It is because he loves Europe that anybody who’s screwing European ideas is just so anti-European that they don’t have a place in his scheme of things

The infected leg camp argued that cutting off Greece would allow the rest of the eurozone to return to health. “You had these two camps and you had good economists in both camps,” said a German official.

At the head of the infected leg camp was Mr Schäuble. Several people who spoke with him said he viewed a Greek exit almost idealistically, as something necessary to save a European project that he had worked for his entire political career.

“What is little understood is that this is because he is such a fervent pro-European,” said one eurozone official who discussed the issue with the gruff German finance minister. “People think he doesn’t like the Greeks. That’s not true. It is because he so much loves Europe that anybody who’s screwing European ideas is just so anti-European that they don’t have a place in his scheme of things.”

Moral hazard

That drive would occasionally lead to conflict with Ms Merkel, officials said. Where Mr Schäuble was far more prepared than his chancellor to cut Greece loose, he was also more willing to increase Germany’s contributions to the eurozone’s bailout fund to help create an impenetrable firewall to protect other euro members.

©Getty

Wolfgang Schäuble and Angela Merkel attend the G20 summit in Cannes

Within the German finance ministry there was a core group who took an even harder line. Most focused on the “moral hazard” that they argued was emerging in the eurozone, where countries believed there were no consequences to their fiscal mismanagement. Some senior aides felt that “you need to sacrifice one to scare the rest”, said a person involved in the finance ministry discussion.

Ministry officials compiled analysis arguing that Grexit would cost less in the short term than trying to keep a fundamentally insolvent country on life-support indefinitely. Outside consultants were brought in to run similar studies.

Ms Merkel was being given conflicting advice by three central bankers whom she relied on heavily during her pre-holiday soundings and trusted implicitly: Mr Asmussen, who had been Mr Schäuble’s deputy before moving to the ECB; Jens Weidmann, her former economic adviser whom she had named head of the Bundesbank a year earlier; and Philipp Hildebrand, former head of the Swiss National Bank.

All shared the concerns about moral hazard and felt it was unlikely Greece would live up to promises made as part of its bailout, which could lead to endless transfers of German taxpayer money to Athens. But they also told the chancellor that trying to predict the cost of Grexit was folly.

One eurozone official who spoke to Mr Asmussen at the time said his advice to Ms Merkel was: “You could have something which is priced in already, and then you could contain it, or you could end up with a eurozone of 10 [countries].”

The work of Mr Buti and his team in Brussels also appeared to have paid off. German officials said Ms Merkel was told it would be nearly impossible to get all 17 eurozone governments to agree to an exit plan, doing it all in secret without the markets catching wind of the effort, particularly with Greece showing no interest in leaving.

The political discussion in Berlin surrounding Grexit was the most subjective. Many EU leaders who dealt directly with Ms Merkel say she has less sentimental attachment to the European project than did her Christian Democratic predecessors, such as Helmut Kohl and Konrad Adenauer. EU leaders attribute that to her pre-politics life in communist East Germany, where she moved as an infant and lived into adulthood.

At the same time, several officials said they had begun to sense the weight of history on her shoulders. Did she want to be the German chancellor who “potentially breaks up Europe, even though it’s not clear that would happen – but there’s a possibility?” said one German official

In mid-July, Ms Merkel left for her six-week summer break to weigh the advice. Although the chancellor was undecided, the cacophony of senior German politicians publicly calling for Greece to leave had reached a crescendo. “If Greece no longer meets its requirements, there can be no further payments,” Philipp Rösler, head of Ms Merkel’s junior coalition partner the Free Democratic party, said as he prepared for his own summer holiday. “For me, a Greek exit has long since lost its horrors.”

A spectacular U-turn

One leader acutely aware of the debate going on inside the chancellery was Mr Barroso. The commission president told aides he believed one of his cardinal duties as guardian of the EU’s treaties was to keep the eurozone and EU from losing members, be it Greece from the currency union or Britain from the EU itself.

With a massive, long-delayed €34.3bn aid payment hanging in the balance and Mr Samaras continuing to argue for big bailout revisions, Mr Barroso decided to become the first of the inner circle of EU crisis-fighters to visit Athens since the crisis began.

The talks between the two men went on for two hours. Sitting in front of an unlit fireplace in Mr Samaras’ wood-panelled office, Mr Barroso told the new prime minister that demands for wholesale reforms of the bailout programme needed to stop. According to officials in the room, he urged Mr Samaras to spend at least a year executing the existing requirements. After that, the topic of revisions to the programme could be addressed, Mr Barroso suggested. But execution had to come first.

“Don’t start asking for new conditions; there’s no way,” one person in the room recalled Mr Barroso saying. “The first message you have to convey to Germany . . . you have to say you are going to deliver.”

Don’t start asking for new conditions; there’s no way. The first message you have to convey to Germany  is that you are going to deliver

The blunt message from a political ally appeared to have the desired effect. Officials in the room said Mr Samaras began redrafting his press statement by hand even as Mr Barroso delivered his admonition, later telling gathered reporters he would begin “the implementation of agreed measures” immediately.

“Samaras did the most spectacular U-turn in history,” said a minister in the preceding Pasok government.

They just don’t know

Ultimately, however, it would come down to Ms Merkel herself, and after six weeks of contemplation, the German chancellor returned to Berlin with her verdict. There would be no certainty for the scientist. A cautious politician by nature, she could not abide Grexit if none of her advisers could agree on its consequences.

“You all say: ‘Sorry, finally, we don’t know’; If you don’t know, then I won’t take this risk,” one adviser recalled her saying. “Her sense was: all these people, they might all be idiots, but they don’t know.”

Talk of Grexit within the eurozone receded. Ms Merkel made a highly symbolic trip to Athens in October. In Brussels, after a series of tendentious meetings of eurozone finance ministers, a revised bailout was agreed where Greece was promised more debt relief as soon as it achieved a primary budget surplus, which was projected by 2013.

The deal to release Greece’s €34.3bn aid payment was struck just hours before an EU summit in November 2012. As he arrived, Mr Samaras made a quick statement: “Solidarity in our union is alive. Grexit is dead.” Never again would Greece threaten the existence of the euro.

Next: How Angela Merkel came to embrace the programme that delivered the coup de grâce to the eurozone crisis

ΟΛΟ ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ «Ζ»ΓΙΑ ΤΟ GREXIT  

Του PETER SPIEGEL

Κάθε εργάσιμη ημέρα από τότε που ξέσπασε η κρίση, ο Γιώργος Προβόπουλος, ο γκριζομάλλης διοικητής της κεντρικής τράπεζας της Ελλάδας, συγκαλούσε στις 6 μ.μ. στο γραφείο του μια μικρή ομάδα έκτακτης ανάγκης για την επιθεώρηση της κατάστασης των ελληνικών τραπεζών. Αυτό που άκουσε στις 15 Ιουνίου 2012 ήταν αρκετό για να τον κάνει να χλομιάσει.

Ήταν την Παρασκευή πριν από τις βουλευτικές εκλογές -τη δεύτερη εκλογική αναμέτρηση μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα- και η χώρα φαινόταν να βυθίζεται στον πανικό. Εκείνη την ημέρα, οι Έλληνες απέσυραν πάνω από 3 δισ. ευρώ από τους τραπεζικούς τους λογαριασμούς ή περίπου 1,5% του ΑΕΠ. Η Τράπεζα της Ελλάδος παρακολουθούσε τους πολίτες να μεταφέρουν χρήματα από τις τράπεζες στα στρώματά τους τα τελευταία τρία χρόνια, αλλά ποτέ σε τέτοια κλίμακα.

«Μέσα σε λίγες ημέρες, θα μπορούσε να είχε ξεσπάσει μια κανονική τραπεζική κρίση», ανέφερε σε συνέντευξή του ο κ. Προβόπουλος. Με τον ρυθμό αυτό η Ελλάδα θα είχε ξεμείνει από χαρτονομίσματα μέσα σε μία ή δύο μέρες.

Ωστόσο, εν αγνοία σχεδόν ολόκληρου του ελληνικού πολιτικού κατεστημένου, μια μικρή ομάδα αξιωματούχων της Ε.Ε. και του ΔΝΤ εργαζόταν μυστικά για μήνες προετοιμαζόμενη για την κατάρρευση των ελληνικών τραπεζών. Το μυστικό τους πρόγραμμα δράσης, γνωστό και ως σχέδιο «Ζ», ήταν ένα λεπτομερές κείμενο για το πώς θα αναδομούνταν η οικονομική και η τραπεζική υποδομή της Ελλάδας σε περίπτωση που έφευγε από το ευρώ.

Το σχέδιο συγκροτήθηκε από είκοσι περίπου αξιωματούχους, σε μικρές ομάδες εργασίας στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις Βρυξέλλες, στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα στη Φρανκφούρτη και στο ΔΝΤ στην Ουάσιγκτον. Αξιωματούχοι που εργάστηκαν στο μέχρι πρότινος κρυφό σχέδιο επέμειναν ότι δεν ήταν ένας χάρτης για να αναγκαστεί η Ελλάδα να φύγει από το ευρώ. Ήταν ακριβώς το αντίθετο.

Οι ίδιοι φοβούνταν ότι το Grexit θα είχε εκρηκτικές συνέπειες για τις ευρωπαϊκές χρηματοπιστωτικές αγορές, προκαλώντας μαζικές τραπεζικές αναλήψεις σε άλλες δοκιμαζόμενες οικονομίες της ευρωζώνης και δημιουργώντας ερωτήματα για το ποια θα είναι η επόμενη χώρα που θα φύγει από το ευρώ.

Αλλά από τις αρχές τους 2012, πολλοί εξ αυτών των αξιωματούχων πίστευαν πως ήταν ανεύθυνο να μην είναι προετοιμασμένοι για έξοδο της Ελλάδας. «Πάντα λέγαμε: είναι στόχος μας να τους κρατήσουμε μέσα», ανέφερε ένας εκ των μελών της ομάδας. «Είναι μηδενική η πιθανότητα να φύγουν; Όχι. Αν είναι κανείς στο συμβούλιο μιας εταιρείας και έχει πιθανότητα μόλις 10% για ένα τέτοιο ενδεχόμενο, προετοιμάζεται για το χειρότερο», σημείωσε.

Τους τελευταίους έξι μήνες, οι Financial Times έχουν πάρει συνεντεύξεις από δεκάδες αξιωματούχους που είχαν άμεση εμπλοκή στην καταπολέμηση της κρίσης της ευρωζώνης, για να εξετάσουν πώς στο τελευταίο επεισοδιακό της έτος οι ηγέτες αυτοί μεταμόρφωσαν το ευρωπαϊκό σχέδιο σε κάτι εντελώς νέο: σε μια πολύ πιο συγκεντρωτική ευρωζώνη όπου οι θεσμοί της Ε.Ε. έχουν αναλάβει ευρύτατες οικονομικές και χρηματοπιστωτικές εξουσίες, που κάποτε ανήκαν στις εθνικές κυβερνήσεις. Οι ψηφοφόροι που τάσσονται κατά αυτής της συγκέντρωσης εξουσιών στις Βρυξέλλες και στη Φρανκφούρτη μπορεί να αποτελέσουν μια σημαντική δύναμη στις ευρωεκλογές της επόμενης εβδομάδας.

ΜΙΑ ΝΕΑ ΑΙΣΘΗΣΗ ΕΠΕΙΓΟΝΤΟΣ

Ήταν ωστόσο άλλη μία παρ' ολίγον καταστροφή για την Ελλάδα -η οποία ως τα μέσα του 2012 είχε αντιμετωπίσει τις εξεγέρσεις, την εκτίναξη της ανεργίας και τη λιτότητα που είχαν προκαλέσει τα τέσσερα χρόνια οικονομικής συρρίκνωσης στα πρότυπα της Μεγάλης Ύφεσης-, η οποία θα ανάγκαζε τους Ευρωπαίους ηγέτες να αναλάβουν άμεση δράση. Από το 2009, η οικονομία της χώρας είχε συρρικνωθεί 20%.

Σε καμία άλλη στιγμή της κρίσης το ενιαίο νόμισμα της Ευρώπης δεν βρισκόταν σε μεγαλύτερο κίνδυνο κατάρρευσης από τις εβδομάδες πριν και μετά τις ελληνικές βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου. Ο σχεδιασμός του Grexit έγινε πιο επιτακτικός όταν άρχισε να φαίνεται ότι το αριστερό κόμμα του ΣΥΡΙΖΑ -καθοδηγούμενο από τον αντιμνημονιακό «επαναστάτη» Αλέξη Τσίπρα- βρισκόταν μια ανάσα από τη νίκη. «Αυτή ήταν η στιγμή που είπα στον εαυτό μου: Πρέπει να τελειώσουμε αυτήν τη δουλειά», είπε πρόσωπο που συμμετείχε στο σχέδιο «Ζ».

Η ΚΡΙΣΗ ΠΑΙΡΝΕΙ ΚΕΦΑΛΙΑ

Την ώρα που η πλειονότητα των ηγετών του κόσμου πετούσε για το Λος Κάμπος του Μεξικού για το ετήσιο συνέδριο του G20 που γινόταν το ίδιο Σαββατοκύριακο με τις ελληνικές εκλογές, κάποιοι Ευρωπαίοι -μια μικρή ομάδα αξιωματούχων- βρίσκονταν στα γραφεία τους σε περίπτωση που το σχέδιο «Ζ» έπρεπε να ενεργοποιηθεί.

Εργάζονταν υπό τις εντολές του Όλι Ρεν, του επιτρόπου για οικονομικά θέματα, ο οποίος είχε ακυρώσει την πτήση του για το Μεξικό για να παραμείνει στις Βρυξέλλες. Ο Μάριο Ντράγκι, ο επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, έμεινε στη Φρανκφούρτη και ο Ζαν Κλοντ Γιούνκερ, πρωθυπουργός του Λουξεμβούργου και επικεφαλής του Eurogroup, ήταν και αυτός σε επιφυλακή.

Το σχέδιο «Ζ» δεν ενεργοποιήθηκε ποτέ. Ο ΣΥΡΙΖΑ του κ. Τσίπρα ήρθε δεύτερος, επιτρέποντας στα δύο μεγάλα κόμματα και στη ΔΗΜΑΡ να σχηματίσουν έναν άβολο συνασπισμό και να συμφωνήσουν τελικά να συνεχίσουν στο μονοπάτι του προγράμματος διάσωσης.

Όμως ανώτατοι αξιωματούχοι ανέφεραν πως το παρ' ολίγον ατύχημα εκείνου του καλοκαιριού και οι συνεχείς συζητήσεις για την παραμονή της Ελλάδας συνέβαλαν στο να ξεκαθαρίσει η στάση των πολιτικών της ευρωζώνης - ειδικά στο Βερολίνο όπου οι διαμάχες για το αν έπρεπε να φύγει η Ελλάδα μαίνονταν για πάνω από τρεις μήνες, προτού αποφασίσει να τις τελειώσει η Γερμανίδα καγκελάριος Άγκελα Μέρκελ.

ΜΙΑ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΗ ΑΝΑΣΤΡΟΦΗ

Η συμμετοχή της Ελλάδας στο ευρώ είναι ένα επίμαχο ζήτημα από τη στιγμή που η χώρα υιοθέτησε το κοινό νόμισμα το 2001. Μετά από χρόνια προειδοποιητικών μηνυμάτων, η Eurostat, η στατιστική υπηρεσία της Ε.Ε., ξεκίνησε έρευνα το 2004 από την οποία βρήκε ότι η Ελλάδα είχε δώσει λανθασμένα στοιχεία, ανακοινώνοντας νούμερα που παρουσίαζαν πιο θετική εικόνα για την κατάσταση των δημοσιονομικών της.

Παρά την ενδημική κακοδιαχείριση, η Αθήνα κατάφερε να εκμεταλλευτεί τα χαμηλά επιτόκια που έφερε η συμμετοχή στην ευρωζώνη για να συνεχίσει την ξένοιαστη πορεία με δανεικά. Οι ηγέτες της Ε.Ε. δεν έδωσαν σημασία στα προειδοποιητικά μηνύματα των λογιστών των Βρυξελλών.

Αλλά όταν το 2011 το πρόγραμμα διάσωσης της Ελλάδας άρχισε να ταλανίζεται, το ζήτημα μεταφέρθηκε από τις σκονισμένες εκθέσεις της Ε.Ε. σε συνεδριάσεις κεκλεισμένων των θυρών μεταξύ των πιο ισχυρών Ευρωπαίων ηγετών. Σύμφωνα με πολλούς αξιωματούχους της Ε.Ε., ο Σόιμπλε, ο πανίσχυρος Γερμανός υπουργός Οικονομικών, έγινε ο πιο ένθερμος συνήγορος του Grexit.

Mέχρι τις αρχές του 2012 ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος της συζήτησης γινόταν σε θεωρητικό επίπεδο, κυρίως από οικονομολόγους και διάφορα υπουργεία Οικονομικών, καθώς και από το οικονομικό διευθυντήριο της Επιτροπής, που προσπάθησε να υπολογίσει τον αντίκτυπο που θα είχε το Grexit στην Ελλάδα και στην υπόλοιπη ευρωζώνη.

Επί της ουσίας, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο ο σχεδιασμός εναλλακτικών σχεδίων ήταν περιορισμένος, ίσως και ανύπαρκτος. Ο Ζαν Κλοντ Τρισέ, ο επικεφαλής της ΕΚΤ ως τον Νοέμβριο του 2011, απέκλεισε κάθε συζήτηση για Grexit από φόβο πως ακόμα και μία υποψία ότι το σκέφτεται η κεντρική τράπεζα θα οδηγούσε σε αυτοεκπληρούμενη προφητεία, ανέφεραν πρώην αξιωματούχοι της ΕΚΤ.

Στις Βρυξέλλες, μια ομάδα υπό τις οδηγίες του Μάρκο Μπούτι, επικεφαλής του οικονομικού διευθυντηρίου της Κομισιόν, είχε συγκεντρώσει στα κρυφά δεδομένα, με στόχο να πείσει τη Γερμανία και τους συμμάχους ότι το Grexit θα προκαλούσε πολύ μεγαλύτερο χάος από αυτό που υπολόγιζαν. Όμως δεν υπήρξαν πιο συγκροτημένες κινήσεις σχεδιασμού, από φόβο ότι θα υπάρξουν διαρροές.

Μόνο στο ΔΝΤ, το οποίο είχε τεράστια εμπειρία από κάθε είδους καταστροφές, είχε αρχίσει να γίνεται σοβαρή δουλειά.

Όταν το θέμα του Grexit θίχτηκε για πρώτη φορά δημοσίως κατά τη διάρκεια της συνεδρίασης του G20 στις Κάννες τον Νοέμβριο του 2011-οπότε η Μέρκελ και ο Σαρκοζί πίεζαν για δημοψήφισμα εξόδου ή όχι από το ευρώ- δεν υπήρχε σχέδιο αν η Ελλάδα επέλεγε να αποχωρήσει.

Αρκετοί υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι της Ε.Ε. δήλωναν έκπληκτοι που η Μέρκελ και ο Σαρκοζί είχαν προβάλει την ιδέα της εθελοντικής εξόδου από την Ε.Ε., την οποία προηγουμένως αρνούνταν επίμονα. Ακόμη και αξιωματούχοι που εργάζονταν στενά με τους δύο ηγέτες αιφνιδιάστηκαν. «Έπεσα από την καρέκλα μου», δήλωσε ένας από αυτούς που συμμετείχαν στις κλειστές συζητήσεις με τους δύο ηγέτες.

Η επεξεργασία του σχεδίου «Ζ» ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 2012 υπό την επίβλεψη τεσσάρων ανδρών. Ο Άσμουνσεν, ο Γερμανός που συμμετείχε στο εκτελεστικό συμβούλιο της ΕΚΤ, είχε αναλάβει μετά από εντολή Ντράγκι να είναι επικεφαλής του «project» στο πλαίσιο της ΕΚΤ.

Ο Τ. Βίζερ, επικεφαλής του Euro Working Group ανέλαβε τον συντονισμό με τις Βρυξέλλες. Επίσης συμμετείχε και ο κ. Μπούτι, ενώ ο Π. Τόμσεν, επικεφαλής της αποστολής του ΔΝΤ, στην Αθήνα, παρείχε στοιχεία από το ΔΝΤ.

Οι προσπάθειες να κρατηθούν μυστικές οι πληροφορίες από τα μικρά επιτελεία των τεσσάρων ανδρών ήταν ισχυρές για τον ίδιο λόγο που ο Τρισέ είχε απαγορεύσει έναν τέτοιο σχεδιασμό: η δημόσια αποκάλυψη του σχεδίου θα προκαλούσε τέτοιο πανικό που θα τους ανάγκαζε να το θέσουν σε λειτουργία.

Σύμφωνα με έναν παράγοντα των συνομιλιών, δεν συντάχθηκε ποτέ ούτε ένα έγγραφο του σχεδίου και οι συνομιλητές δεν αντάλλαξαν ούτε ένα email σχετικά με το έργο τους. «Ήταν απολύτως προστατευμένο, ακόμη και εντός των θεσμών», δήλωσε ο αξιωματούχος. «Ακόμη και ανάμεσα στις ομάδες υπήρχε τείχος προστασίας». Αποφασίστηκε να μη συμμετέχουν Έλληνες αξιωματούχοι, λόγω του φόβου διαρροών.

Τα τείχη προστασίας απέδωσαν. Κατά τη διάρκεια δείπνου μεταξύ του προέδρου της Κομισιόν Μ. Μπαρόζο και της Α. Μέρκελ στην καγκελαρία στο Βερολίνο δύο εβδομάδες σχεδόν πριν από τις ελληνικές εκλογές, η Α. Μέρκελ ζήτησε από τον Μπαρόζο να της επιβεβαιώσει ότι υπάρχει σχέδιο στην περίπτωση που η Ελλάδα απορρίψει τις προϋποθέσεις της διάσωσης και επέλθει το Grexit.

Ο κ. Μπαρόζο παραδέχτηκε την ύπαρξη του σχεδίου και προσφέρθηκε να της το παρουσιάσει, εκείνη όμως απάντησε ότι της φτάνει ο λόγος του, σύμφωνα με τις πληροφορίες. Στο γερμανικό σύστημα, η Bundestag έχει δικαίωμα να απαιτήσει να δει τέτοιου είδους έγγραφα και οι ανώτατοι Γερμανοί αξιωματούχοι φοβούνταν ότι θα υποχρεωνόταν να αποκαλύψει το σχέδιο αν το είχε σε χαρτί.

ΑΠΟ ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ

Αν και οι F.T. δεν απέκτησαν πρόσβαση στα αρχεία του σχεδίου «Ζ», αξιωματούχοι που τα είδαν σχολιάζουν ότι αντιστοιχούσε σε ένα λεπτομερές σενάριο για το πώς θα δημιουργηθεί ένα νέο χρηματοπιστωτικό σύστημα από το μηδέν.

Στην Ουάσιγκτον, παράγοντες του ΔΝΤ ετοίμασαν μια 20σέλιδη προσομοίωση δράσεων. Αντλώντας από την εμπειρία τους σε τραπεζικές καταρρεύσεις και νομισματικές κρίσεις, είπαν ότι το λεπτομερές σχεδιάγραμμα του ΔΝΤ περιελάμβανε δραματικές κινήσεις, όπως κλείσιμο όλων των ΑΤΜs και επιβολή ελέγχων στα σύνορα για την αποτροπή μαζικής εξόδου κεφαλαίων.

Στην ΕΚΤ, οι αξιωματούχοι μελέτησαν την εμπειρία της Αργεντινής με την έκδοση IOU  (από το αγγλικό «I owe you» που σημαίνει «σου χρωστάω»), ανεπίσημου εγγράφου ανάληψης μιας υποχρέωσης πληρωμής σε αντικατάσταση των χαρτονομισμάτων κατά τη διάρκεια της νομισματικής κρίσης 2001, αφού τα νομίσματα και τα χαρτονομίσματα που θα κυκλοφορούσαν στην Ελλάδα δεν θα είχαν πλέον νόμιμη ισχύ. Ανάμεσα στις επιλογές ήταν η έκδοση ελληνικών υποσχετικών χρέους IOU σε αξία περίπου μισή από τα ευρώ που θα υπήρχαν, καθώς η εκτύπωση νέων τραπεζογραμματίων στην Ελλάδα θα ήταν διαδικαστικός εφιάλτης.

Οι αξιωματούχοι της ΕΚΤ μελέτησαν επίσης την εισαγωγή νέων δηναρίων στο Ιράκ από τον αμερικανικό στρατό το 2003, αλλά πάλι φοβήθηκαν την τεχνική πρόκληση. Οι ΗΠΑ έκαναν τρεις μήνες για το έργο, αλλά είχαν πίσω τους τον μεγαλύτερο στρατό στον κόσμο και τα εργαλεία του. Η Ελλάδα είχε πολύ περιορισμένες δυνατότητες εκτύπωσης και μετά την εισαγωγή του ευρώ τύπωνε σχεδόν μόνο χαρτονομίσματα των 10 ευρώ.

Αναλόγως περίπλοκο ήταν το βασικό «υδραυλικό σύστημα» της ελληνικής οικονομίας. Η Ελλάδα, όπως κάθε χώρα της ευρωζώνης, συνδέεται μέσω του δικτύου Target 2, ένα κολοσσιαίο εσωτερικό σύστημα ηλεκτρονικών υπολογιστών που λειτουργεί η ΕΚΤ και οι εθνικές τράπεζες και επιτρέπει τις περισσότερες εμπορικές συναλλαγές. Αν αποσυνδεόταν από το Target 2, δεν θα μπορούσαν να γίνουν οι εκκαθαρίσεις συναλλαγών και η οικονομία θα έμενε παγωμένη. Το δε σύνολο του συστήματος θα έπρεπε να ξαναστηθεί.

Ανάλογος όγκος εργασίας έπεφτε στις Βρυξέλλες. Κάποια κομμάτια έφταναν σε αδιέξοδο λόγω της νομοθεσίας της Ε.Ε.: Πώς θα μπορέσει μια μαντρωμένη οικονομία να παραμείνει πλήρως ενταγμένο μέλος της εσωτερικής αγοράς της Ε.Ε., που απαιτεί ελεύθερη κίνηση αγαθών; Ποιες νομικές αρχές θα αναλάμβαναν τον έλεγχο κεφαλαίων; Άλλες προετοιμασίες ήταν πολύ πιο πρακτικές, όπως ποιοι αξιωματούχοι θα εμφανιστούν στον κόσμο να ανακοινώσουν το νέο στάτους της Ελλάδας.

Για πολλούς που εργάστηκαν στο έργο, το «σχέδιο Ζ» ήταν μια άσκηση τόσο επιχειρημάτων, όσο και πράξεων. Ήθελαν να δείξουν στους υπέρμαχους του Grexit ότι ήταν ένας ηράκλειος άθλος, κάτι που δεν θα μπορούσαν να υποστηρίξουν, όταν καταλάβουν πόσο δύσκολο είναι. Αλλά το καλοκαίρι του 2012 οι Έλληνες ψηφοφόροι σχεδόν τους υποχρέωσαν.

ΜΙΑ ΣΚΛΗΡΗ ΧΡΕΟΚΟΠΙΑ

Με την προσοχή της Ευρώπης στραμμένη στη Γαλλία, όπου ο Σαρκοζί διεξήγαγε έναν αποτυχημένο αγώνα επανεκλογής την ίδια ημέρα με τις πρώτες κοινοβουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα, λίγοι ήταν εκείνοι εκτός Ελλάδας που περίμεναν την καταιγίδα που πλησίαζε. Ακόμη και εντός αυτής, πολλοί πολιτικοί ηγέτες έμειναν έκπληκτοι όταν άρχισαν να βγαίνουν τα αποτελέσματα το απόγευμα της Κυριακής 6 Μαΐου.

Στα τελευταία 40 χρόνια περίπου από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας το 1974, στην εκλογική πολιτική της Ελλάδας κυριαρχούσαν δύο κόμματα, το αριστερό ΠΑΣΟΚ και η δεξιά Νέα Δημοκρατία. Αλλά όσο βάθαινε η κρίση, εν μέσω κατηγοριών από τους επιθεωρητές του μνημονίου για κακοδιαχείριση των κυβερνήσεων και από τα δύο κόμματα, το status quo άρχισε να διαλύεται.

Αντικυβερνητικές ομάδες της δεξιάς και αριστεράς, που κάποτε θεωρούνταν περιθωριακές, άρχισαν να κερδίζουν τη συμπάθεια του εκλογικού σώματος. Το νεοναζιστικό κόμμα της Χρυσής Αυγής βρήκε δεκτικό κοινό στους αποξενωμένους φτωχούς των πόλεων. Ο χαρισματικός κ. Τσίπρας βρήκε το δικό του εύφορο έδαφος στους υποστηρικτές του ΠΑΣΟΚ, που είχε διαπραγματευτεί τα μνημόνια.

Όπως ήταν αναμενόμενο, η Ν.Δ. κέρδισε την αναμέτρηση, αλλά με ποσοστό κάτω του 19%, δηλαδή 14,6 μονάδες χαμηλότερα από τις προηγούμενες εκλογές. Ακόμη πιο δραματική ήταν η κατάρρευση του ΠΑΣΟΚ, που ήρθε πίσω από τον ΣΥΡΙΖΑ, με μόλις 13%, δηλαδή 31 μονάδες χαμηλότερα από το 2009.

«Δεν διαβάζαμε σωστά όσα συνέβαιναν στην ελληνική κοινωνία», σχολίασε βετεράνος του ΠΑΣΟΚ. «Γνωρίζαμε ότι υπήρχε πολλή οργή, αλλά καθώς ήμασταν δεμένοι με το μνημόνιο και θέλαμε να πετύχει και πιστεύαμε ότι η χώρα χρειάζεται αλλαγή, δεν είδαμε -κανένας δεν είδε- την άνοδο της Χ.Α. ούτε τη θεαματική ανέλιξη του ΣΥΡΙΖΑ, ούτε τη δική μας κατάρρευση».

Ένας άνθρωπος που δεν εξεπλάγη ήταν ο Λουκάς Παπαδήμος, ο τεχνοκράτης πρωθυπουργός της Ελλάδας, που είχε καταφέρει να κρατήσει τη χώρα όρθια κατά τη διάρκεια της εξάμηνης θητείας του. Σε συνέντευξή του, ο πρώην κεντρικός τραπεζίτης δήλωσε ότι οι δημοσκοπήσεις τις παραμονές των εκλογών τον έκαναν να ανησυχεί τόσο πολύ για το γεγονός ότι θα αποδειχθούν ατελέσφορές, που έμεινε στο γραφείο του τη νύχτα της Κυριακής ώστε να προετοιμαστεί για το σοκ στις αγορές.

Σύμφωνα με τον ίδιο, οι ελληνικές αρχές φοβούνταν ότι μετά τις εκλογές τα πράγματα θα ξέφευγαν αν τα ανταγωνιστικά κόμματα δεν κατάφερναν να σχηματίσουν κυβέρνηση γρήγορα. Φοβόταν όμως επίσης ότι η νέα κυβέρνηση, υπό τον ΣΥΡΙΖΑ ή και τη Ν.Δ., θα απέρριπτε το πρόγραμμα διάσωσης, υποχρεώνοντας την Ε.Ε. να τραβήξει την πρίζα. Ο κίνδυνος ήταν να μην επιτρέψει το εκλογικό αποτέλεσμα τον σχηματισμό κυβέρνησης που θα υποστήριζε το νέο οικονομικό πρόγραμμα, ανέφερε ο κ. Παπαδήμος.

Σε τηλεδιάσκεψη, οι επτά Ευρωπαίοι ηγέτες που κατευθύνονταν στο Λος Κάμπος για τη σύνοδο του G20 συμφώνησαν να παραμείνουν σε μια κοινή γραμμή: Θα υπόσχονταν στήριξη στην Ελλάδα, αλλά μόνο εφόσον εκείνη υποτασσόταν στις προϋποθέσεις του προγράμματος διάσωσης. Δεν θα γινόταν επαναδιαπραγμάτευση.

Χωρίς κεφάλαια διάσωσης, η Αθήνα δεν θα μπορούσε πλέον να πληρώσει τα έξοδά της και υπήρχε κι ένα ομόλογο 3,1 δισ. ευρώ που έληγε τον Αύγουστο, τμήμα του οποίου κατείχε η ΕΚΤ.

Μια σκληρή χρεοκοπία, με αποτυχία αποπληρωμής ομολόγου, θεωρούνταν επί μακρόν ο πιο πιθανός δρόμος για το Grexit, αφού δεν υπήρχε κανένας να δανείσει στην Αθήνα.

Δεν θα ήταν μόνο η κυβέρνηση που θα έμενε από ρευστό. Εκείνη την περίοδο, οι ελληνικές τράπεζες εξαρτώνταν από τον έκτακτο δανεισμό της κεντρικής τράπεζας για να παραμείνουν ζωντανές γιατί ο ιδιωτικός τομέας είχε σταματήσει να δανείζει. Για να πάρουν αυτά τα δάνεια οι τράπεζες έπρεπε να παράσχουν κάποιο είδος εγγύησης, που για τα περισσότερα κράτη της ευρωζώνης σήμαινε κρατικά ομόλογα. Αυτά τα ομόλογα θα ήταν άχρηστα σε περίπτωση σκληρής χρεοκοπίας, οπότε τα δάνεια θα κόβονταν. Χωρίς έκτακτη ρευστότητα, οι ελληνικές τράπεζες θα κατέρρεαν. Χωρίς τράπεζες δεν υπάρχει οικονομία.

Αυτό δεν θα συνέβαινε σε ένα παραδοσιακό νομισματικό σύστημα. Αλλά η Ελλάδα δεν είχε κεντρική τράπεζα με την παραδοσιακή έννοια. Η κεντρική της τράπεζα βρισκόταν στη Φρανκφούρτη, διοικούμενη από μη Έλληνες και δεν υπήρχε τρόπος να πιεστεί η ΕΚΤ να δανείσει στις ελληνικές τράπεζες. Ο μόνος τρόπος επανεκκίνησης του τραπεζικού συστήματος θα ήταν να στήσει η Αθήνα τη δική της κεντρική τράπεζα και να αρχίσει να τυπώνει δικό της χρήμα.

«ΕΞΟΝΤΩΣΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΕΝΤΟΣ ΩΡΩΝ»

Όμως ο κ. Παπαδήμος και οι Ευρωπαίοι αξιωματούχοι άρχισαν να φοβούνται ένα δεύτερο σύμπτωμα που έδειχνε προς Grexit μετά τις εκλογές του Μαΐου: μαζικές τραπεζικές αναλήψεις.

Αν άρχιζαν οι αναλήψεις πανικού, η κατάληξη θα ήταν ίδια με τη σκληρή χρεοκοπία. Οι ελληνικές τράπεζες θα ξέμεναν κυριολεκτικά από ρευστό και η ΕΚΤ δεν θα μπορούσε να τις χρηματοδοτήσει γιατί θα ήταν αναξιόχρεες. «Οι κανόνες απαγορεύουν σαφώς την παροχή ρευστότητας χωρίς επαρκείς εγγυήσεις, κι αυτό σημαίνει ότι σκοτώνεις τη χώρα μέσα σε ώρες», σχολίασε αξιωματούχος της ΕΚΤ. Για να γίνει η τραπεζική επανεκκίνηση, θα χρειαζόταν νέο νόμισμα.

Καθώς τα πολιτικά κόμματα τσακώνονταν για τον σχηματισμό κυβέρνησης, ο κ. Παπαδήμος λάμβανε καθημερινές ενημερώσεις από την κεντρική τράπεζα για τα χρήματα που σήκωναν οι καταθέτες. Τα ποσά γίνονταν τόσο μεγάλα που έγραψε προειδοποιητική επιστολή στον Πρόεδρο της Ελλάδας. Αν δεν σχηματιστεί κυβέρνηση, πρέπει να προκηρυχθούν εκλογές σύντομα.

Από τις αρχές του 2009, οι ελληνικές αρχές είχαν καταφέρει να διαχειριστούν με επιτυχία ένα τραπεζικό τροχάδην σε αργή κίνηση, όπου οι καταθέσεις είχαν μειωθεί από 245 δισ. ευρώ σε λιγότερα από 174 δισ. τις παραμονές των εκλογών του 2012. Σύμφωνα με Έλληνες αξιωματούχους, το ένα τρίτο αυτών των κεφαλαίων εξήλθε από τη χώρα, ένα τρίτο δαπανήθηκε για τη συντήρηση του βιοτικού επιπέδου που κατέρρεε και ένα τρίτο είχε κρυφτεί σε στρώματα και μπαούλα, με τον φόβο ότι τα ευρώ θα μετατραπούν σε δραχμές αν μείνουν στις τράπεζες.

Υπό τον κ. Προβόπουλο, η κεντρική τράπεζα έφτασε μέχρι να φέρνει αεροπορικώς επιπλέον ευρώ από άλλες χώρες της Ε.Ε. για να διασφαλίσει ότι θα μπορέσει να αντεπεξέλθει σε ακόμα μεγαλύτερες αναλήψεις. Επιβλήθηκε μια νέα... συνήθεια: Αν ερχόταν ένας Έλληνας καταθέτης και ζητούσε μεγάλη ανάληψη, του έλεγαν να επιστρέψει την επόμενη ημέρα. Για τους Έλληνες κεντρικούς τραπεζίτες, είχε μεγάλη σημασία να υπάρχει ρευστό την επόμενη που θα επέστρεφε. «Τι θα γινόταν αν έμπαινε ένας καταθέτης και ζητούσε τα χρήματά του και του απαντούσαν: Λυπάμαι, δεν έχουμε τόσο ρευστό;» δήλωσε ο κ. Προβόπουλος. Το εκπληκτικό ποσό των 28,5 δισ. ευρώ σε νέα χαρτονομίσματα διοχετεύτηκε στην Ελλάδα στο διάστημα πριν από τις εκλογές του 2012.

Αλλά οι φρενήρεις αναλήψεις μεταξύ των εκλογών Μαΐου και Ιουνίου –η κεντρική τράπεζα έκανε αποστολές ποσών 24 ώρες την ημέρα- τρόμαξε τους αξιωματούχους και ειδικά εκείνους της ΕΚΤ. Οι μαζικές τραπεζικές αναλήψεις δημιούργησαν ερωτήματα δημοκρατικής νομιμότητας - πώς μια μη εκλεγμένη ομάδα κεντρικών τραπεζιτών στη Φρανκφούρτη, αποφασίζοντας μόνη της ποιες ελληνικές τράπεζες δεν είναι πλέον αξιόχρεες, μπορεί να είναι εκείνη που θα εκδιώξει την Ελλάδα από το ευρώ;

Εντός της ΕΚΤ, υπήρχε συμφωνία ότι την απόφαση που θα οδηγούσε στο Grexit δεν θα την έπαιρναν οι κεντρικοί τραπεζίτες. Η απόφαση έπρεπε να περάσει στους πολιτικούς της ευρωζώνης.

Στη συνάντηση της 25ης Ιουνίου στις Βρυξέλλες με τους Μπαρόζο, Ρομπέι και τον Γιούνκερ να συμμετέχει διά τηλεφώνου, ο Ντράγκι ενημέρωσε τους ηγέτες ότι θα ζητηθεί από τους πολιτικούς της ευρωζώνης να εγγυηθούν για τα έκτακτα δάνεια προς τις εμπορικές τράπεζες, πριν τραβήξει η ΕΚΤ την πρίζα.

Η προειδοποίηση του Ντράγκι δεν ήταν ακαδημαϊκή άσκηση. Ένας αξιωματούχος δήλωσε ότι ο Ντράγκι είχε πει στους ηγέτες ότι μια περίοδος αβεβαιότητας θα ξεκινήσει 30 ημέρες πριν από τη λήξη του ομολόγου του Αυγούστου στις 20 Ιουλίου. Αν και ο Αντώνης Σαμαράς είχε συστήσει κυβέρνηση συνασπισμού μία εβδομάδα νωρίτερα, η νέα κυβέρνηση συνέχιζε να ζητά αναδιαπραγμάτευση του μνημονίου. Και η Μέρκελ δεν είχε ακόμη αποφασίσει αν η Ελλάδα πρέπει να παραμείνει μέλος της ευρωζώνης.

ΤΟ «ΜΟΛΥΣΜΕΝΟ ΠΟΔΙ»

Για τη Γερμανία, η συζήτηση για το Grexit απηχούσε σχεδόν κάθε συζήτηση για το ενιαίο νόμισμα που ακολούθησε τη Συνθήκη του Μάαστριχτ. Θα γίνει μια νομισματική ένωση υπό γερμανική καθοδήγηση που θα απαρτίζεται από μικρό αριθμό γειτονικών κρατών με παρόμοιες οικονομίες ή ένα ευρύτερο πολιτικό έργο, που καλωσορίζει ακόμη και όσους είναι οικονομικά λιγότερο ανταγωνιστικοί.

Η Α. Μέρκελ επιχείρησε να δώσει τις δικές της απαντήσεις πριν από το καλοκαίρι του 2012. Δεν θα ήταν μεγάλη υπερβολή να πούμε ότι ιδιωτικώς συμβουλεύθηκε κάθε μεγάλο οικονομικό και πολιτικό μυαλό στην Ευρώπη εκείνο το διάστημα.

Σε συνάντηση στο Βερολίνο στις αρχές Ιουνίου με τον Μπαρόζο, ψάρεψε την άποψή του, φοβούμενη ότι οι Έλληνες ψηφοφόροι θα τους υποχρέωναν να αντιδράσουν, επιλέγοντας μια κυβέρνηση που θα απέρριπτε το μνημόνιο. Όταν ο Μπαρόζο της είπε ότι το Grexit θα ήταν καταστροφή και ότι ο Α. Σαμαράς πιθανότατα θα κέρδιζε, η Μέρκελ απάντησε ότι για τον Σαμαρά ακριβώς ανησυχούσε, αφού συντασσόταν με την εκστρατεία κατάργησης του προγράμματος.

Δύο ημέρες αργότερα ο Βρετανός πρωθυπουργός Ντ. Κάμερον είχε ανάλογου περιεχομένου συζήτηση με τη Μέρκελ στο Βερολίνο, σύμφωνα με αξιωματούχους. Αν και ήταν λιγότερο αισιόδοξος από τον Μπαρόζο για τη δυνατότητα της Ελλάδας να κάνει στροφή, η συμβουλή του ήταν η ίδια: η αντίδραση των αγορών πιθανότατα θα είναι βίαιη και θα είναι δύσκολο να σταματήσουν μαζικές τραπεζικές αναλήψεις, σύμφωνα με τη βρετανική εμπειρία της Northern Rock.

Οι σύμβουλοι της Μέρκελ ήταν μοιρασμένοι σε δύο στρατόπεδα: στο στρατόπεδο του ντόμινο και στο στρατόπεδο του... μολυσμένου ποδιού. Το πρώτο προειδοποιούσε ότι η Ελλάδα θα προκαλέσει πανικόβλητες πωλήσεις όλων των κρατικών ομολόγων της ευρωζώνης, που πιθανόν να ακολουθήσουν μαζικές τραπεζικές αναλήψεις σε Πορτογαλία, Ιταλία και Ισπανία.

Το στρατόπεδο του μολυσμένου ποδιού ισχυριζόταν ότι αν αποκοπεί η Ελλάδα η υπόλοιπη ευρωζώνη θα επιστρέψει σε υγιή ζωή. «Aυτά ήταν τα δύο στρατόπεδα και υπήρχαν καλοί οικονομολόγοι και στα δύο», σχολίασε Γερμανός αξιωματούχος.

Επικεφαλής του μολυσμένου ποδιού ήταν ο Σόιμπλε. Αρκετοί παράγοντες που μίλησαν μαζί του δήλωσαν ότι θεωρούσε την έξοδο της Ελλάδας σχεδόν ιδανική, ως κάτι απαραίτητο που θα έσωζε το ευρωπαϊκό έργο για το οποίο δούλεψε σε όλη την πολιτική του καριέρα.

«Δεν έχει γίνει κατανοητό ότι αυτό συνέβη επειδή είναι ένθερμος φιλοευρωπαϊστής», σχολίασε αξιωματούχος της ευρωζώνης. «Ο κόσμος νομίζει ότι δεν συμπαθεί τους Έλληνες. Δεν είναι αλήθεια. Είναι επειδή αγαπά την Ευρώπη τόσο πολύ, και όποιον τα χαλάει στην ευρωπαϊκή ιδέα τον θεωρεί αντιευρωπαϊστή, που δεν έχει θέση μέσα στον δικό του κόσμο».

Ο ΗΘΙΚΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ

Αυτή η πορεία ορισμένες φορές οδήγησε σε σύγκρουση με την Α. Μέρκελ, λένε αξιωματούχοι. Αν και ο Σόιμπλε ήταν πολύ περισσότερο έτοιμος από την καγκελάριο να αφήσει την Ελλάδα, ήταν επίσης περισσότερο πρόθυμος να αυξήσει τη γερμανική συμμετοχή στο ταμείο διάσωσης της ευρωζώνης προκειμένου να βοηθήσει ώστε να διαμορφωθεί ένα αδιαπέραστο τείχος προστασίας ώστε να προστατεύσει άλλα κράτη-μέλη

Μέσα στο υπουργείο Οικονομικών της Γερμανίας υπήρχε μια κεντρική ομάδα που πήρε ακόμα πιο σκληρή στάση. Κυρίως εστίαζε στον ηθικό κίνδυνο, ο οποίος έλεγαν ότι αυξάνει στην ευρωζώνη όταν οι χώρες πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν συνέπειες για την κακή δημοσιονομική πολιτική. Ορισμένα υψηλόβαθμα στελέχη ένιωθαν ότι «θα πρέπει να θυσιάσεις έναν για να τρομάξεις τους υπόλοιπους», υποστήριξε πρόσωπο που ενεπλάκη στις συζητήσεις στο υπουργείο Οικονομικών.

Η συνδυασμένη ανάλυση των αξιωματούχων του υπουργείου υποστήριζε ότι το Grexit θα κόστιζε λιγότερο βραχυχρόνια από το να προσπαθήσεις να κρατήσεις μια θεμελιωδώς αφερέγγυα χώρα επ’ αόριστον σε υποστήριξη. Εξωτερικοί σύμβουλοι κλήθηκαν να κάνουν αντίστοιχες μελέτες.

Στην Α. Μέρκελ δόθηκαν αντικρουόμενες συμβουλές από τρεις κεντρικούς τραπεζίτες στους οποίους στηρίχθηκε πολύ στις βολιδοσκοπήσεις που είχε πριν από τις διακοπές της και τους οποίους εμμέσως εμπιστεύονταν: Από τον  Άσμουνσεν, ο οποίος ήταν αναπληρωτής του Β. Σόιμπλε πριν μετακομίσει στην ΕΚΤ, τον Γ. Βάιντμαν πρώην οικονομικό της σύμβουλο, τον οποίο η ίδια όρισε επικεφαλής της Bundesbank έναν χρόνο νωρίτερα, και τον Χίλντεμπραντ, πρώην επικεφαλής της ελβετικής κεντρικής τράπεζας.

Όλοι ασπάζονταν τις ανησυχίες για τον ηθικό κίνδυνο και πίστευαν ότι είναι απίθανο η Ελλάδα να τηρήσει τις υποσχέσεις που ανέλαβε ως μέρος του προγράμματος διάσωσης, κάτι που θα μπορούσε να οδηγήσει σε ατελείωτη μεταφορά χρήματος των Γερμανών φορολογουμένων προς την Αθήνα. Αλλά είπαν επίσης στην καγκελάριο ότι ήταν τρελό να προσπαθήσει να προβλέψει το κόστος ενός Grexit.

Ένας Ευρωπαίος αξιωματούχος που μίλησε τότε με τον Άσμουνσεν είπε ότι η συμβουλή του στη Μέρκελ ήταν: «Μπορείς να έχεις κάτι που έχει ήδη τιμολογηθεί και μετά μπορείς να το περιορίσεις ή μπορεί να βρεθείς με μια ευρωζώνη των 10 κρατών».

Η δουλειά του Μπούτι και της ομάδας του στις Βρυξέλλες επίσης δείχνει να έχει αποδώσει. Γερμανοί αξιωματούχοι λένε ότι διαμηνύθηκε στη Μέρκελ πως θα ήταν σχεδόν αδύνατον να πείσει και τις 17 κυβερνήσεις της ευρωζώνης στο να συμφωνήσουν σε ένα σχέδιο εξόδου και να γίνει αυτό μυστικά, χωρίς οι αγορές να αντιληφθούν την προσπάθεια, ειδικά όταν η Ελλάδα δεν έδειχνε κανένα ενδιαφέρον να φύγει.

Η πολιτική συζήτηση στο Βερολίνο γύρω από το Grexit ήταν η περισσότερο υποκειμενική. Πολλοί Ευρωπαίοι ηγέτες που είχαν απευθείας επαφές με τη Μέρκελ λένε ότι είχε λιγότερο συναισθηματική προσέγγιση γύρω από το ευρωπαϊκό project από χριστιανοδημοκράτες προκατόχους της όπως ο Χ. Κολ και ο Κ. Αντενάουερ. Το αποδίδουν αυτό στη ζωή της πριν μπει στην πολιτική, όταν ήταν στην Ανατολική Γερμανία, όπου πήγε ως ανήλικη και έζησε μέχρι την ενηλικίωση.

Την ίδια στιγμή αρκετοί αξιωματούχοι λένε ότι άρχισαν να αισθάνονται το βάρος της Ιστορίας που έπεφτε στους ώμους της. Ήθελε να είναι η καγκελάριος που «πολιτικά διέλυσε την Ευρώπη, ακόμα και αν αυτό δεν ήταν ξεκάθαρο ότι θα συνέβαινε, αλλά υπήρχε ως πιθανότητα;», αναρωτιέται Γερμανός αξιωματούχος.

Στα μέσα Ιουλίου η Μέρκελ έφυγε για τις καλοκαιρινές διακοπές έξι εβδομάδων για να σταθμίσει τις συμβουλές που είχε λάβει. Αν και δεν είχε αποφασίσει, η κακοφωνία ανώτατων Γερμανών πολιτικών που δημοσίως καλούσαν την Ελλάδα να φύγει είχε φτάσει σε κορύφωση. «Αν η Ελλάδα δεν μπορεί να καλύψει τις απαιτήσεις δεν μπορούν να υπάρξουν νέες πληρωμές» δήλωσε ο Φίλιπ Ρέσλερ επικεφαλής του κόμματος που είχε συνασπιστεί στην κυβέρνηση της Μέρκελ καθώς προετοιμαζόταν για τις δικές του διακοπές. «Για μένα το Grexit έχει πάψει προ πολλού να προκαλεί τρόμο».

ΜΙΑ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΗ ΑΝΑΣΤΡΟΦΗ

Ένας ηγέτης που είχε πλήρη επίγνωση των συζητήσεων εντός της καγκελαρίας ήταν ο Μπαρόζο. Ο πρόεδρος της Κομισιόν είπε σε συνεργάτες ότι πίστευε πως ένα από τα βασικά του καθήκοντα ως φρουρού των συνθηκών της Ευρώπης ήταν να αποτρέψει τη φυγή ενός μέλους της ευρωζώνης ή της Ε.Ε., είτε ήταν η Ελλάδα από το κοινό νόμισμα είτε η Βρετανία από την ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Με μια επί μακρόν καθυστερούμενη δόση 34,3 δισ. ευρώ να κρέμεται σε μια κλωστή και με τον Σαμαρά να συνεχίζει να πιέζει για μεγάλες αλλαγές στο πρόγραμμα, ο Μπαρόζο αποφάσισε να γίνει ο πρώτος από τους «κλειστού κύκλου» ηγέτες που μάχονταν για την κρίση που επισκέφθηκε την Αθήνα από την αρχή της κρίσης.

Η συζήτηση μεταξύ των δύο ανδρών κράτησε δύο ώρες. Καθισμένος μπροστά σε ένα σβηστό τζάκι στο γραφείο του Σαμαρά ο Μπαρόζο είπε στον νέο πρωθυπουργό ότι οι απαιτήσεις για μεγάλες αλλαγές στο πρόγραμμα διάσωσης πρέπει να σταματήσουν. Σύμφωνα με αξιωματούχους που ήταν στο δωμάτιο, κάλεσε τον Σαμαρά να διαθέσει τουλάχιστον έναν χρόνο εκτελώντας τις υφιστάμενες απαιτήσεις. Μετά από αυτό θα μπορεί να αντιμετωπιστεί το θέμα των αναθεωρήσεων, υποστήριξε ο Μπαρόζο. Αλλά η εκτέλεση του προγράμματος θα πρέπει να προηγηθεί.

«Μην αρχίσεις να ζητάς νέους όρους. Δεν υπάρχει περίπτωση», είπε, σύμφωνα με πρόσωπο που ήταν στο δωμάτιο. Το πρώτο μήνυμα που πρέπει να μεταφέρεις στη Γερμανία είναι πως θα κάνεις αυτά που ζητούνται.

Το σκληρό μήνυμα από έναν πολιτικό σύμμαχο φαίνεται πως είχε τα επιθυμητά αποτελέσματα. Αξιωματούχοι που ήταν παρόντες είπαν ότι ο Σαμαράς άρχισε να ξαναγράφει τη δήλωσή του χειρόγραφα λέγοντας αργότερα στους δημοσιογράφους ότι θα ξεκινήσει «την εφαρμογή των συμφωνηθέντων μέτρων» αμέσως.

«Ο Σαμαράς έκανε την πιο εντυπωσιακή αναστροφή στην Ιστορία», δήλωσε υπουργός της προηγούμενης κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ.

ΑΠΛΑ ΔΕΝ ΞΕΡΟΥΝ

Εν τέλει, πάντως το θέμα κατέληγε στη Μέρκελ, η οποία μετά από έξι εβδομάδες ξεκούρασης γύρισε στο Βερολίνο έχοντας αποφασίσει. Δεν υπήρχε επιστημονική βεβαιότητα. Ως προσεκτική πολιτικός εκ φύσεως δεν θα προχωρούσε στο Grexit αν κανείς από τους συμβούλους της δεν μπορούσε να συμφωνήσει για τις συνέπειες.

«Όλοι λέτε: Συγγνώμη, αλλά δεν ξέρουμε. Αν δεν ξέρετε, τότε δεν θα πάρω αυτό το ρίσκο», θυμάται ένας σύμβουλος πως είπε. Το νόημα ήταν: «Όλοι αυτοί μπορεί να είναι όλοι ηλίθιοι, αλλά δεν ξέρουν».

Η συζήτηση για το Grexit εντός της ευρωζώνης υποχώρησε. Η Μέρκελ έκανε μια υψηλού συμβολισμού επίσκεψη στην Αθήνα τον Οκτώβριο. Στις Βρυξέλλες μετά από μια σειρά συναντήσεων των υπουργών Οικονομικών της ευρωζώνης, συμφωνήθηκε ένα αναθεωρημένο σχέδιο διάσωσης, στο οποίο υποσχέθηκαν στην Αθήνα περισσότερη ανακούφιση χρέους αμέσως μόλις πετύχαινε πρωτογενές πλεόνασμα, όπως έγινε το 2013.

Η συμφωνία για την αποδέσμευση των 34,3 δισ. ευρώ της δόσης είχε κλείσει ώρες πριν από από τη Σύνοδο Κορυφής του Νοεμβρίου του 2012. Καθώς προσερχόταν ο Σαμαράς έκανε μια σύντομη δήλωση: «Η αλληλεγγύη στην Ένωση είναι ζωντανή. Το Grexit πέθανε». Ποτέ ξανά η Ελλάδα δεν θα απειλούνταν με έξοδο από το ευρώ.