Ο Μαρξ για την Κομμούνα του Παρισιού

Αναδημοσίευση από εδώ

Κράτος και δικτατορία του προλεταριάτου στον Μαρξ επ’αφορμής της Κομμούνας

Η Κομμούνα είναι το ζωντανό παράδειγμα της ίδιας της επανάστασης και του προλεταριακού κινήματος που ωθεί τον Μαρξ να μελετήσει εκ νέου το ακανθώδες ζήτημα του Κράτους. Αυτή η μελέτη βρίσκεται στον αντίποδα μιας εγκεφαλικής επινόησης από τον ίδιο μιας ιδεατής κατάστασης και ενός έτοιμου μοντέλου που σκοπό έχει να αντικαταστήσει την υπάρχουσα κρατική μηχανή της ταξικής κυριαρχίας της κεφαλαιοκρατικής τάξης.

Διευκρινιστικά να αναφερθεί ότι ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα ο νεαρός Μαρξ θα ασκήσει κριτική στο κράτος παρουσιάζοντας το ως μια μορφή διχασμού και χωρισμού του ανθρώπου από τον εαυτό του, μια μορφή αυτοαποξένωσης και αλλοτρίωσης του ανθρώπου. Αν και δεν θα είναι τόσο αναλυτικός όσο μετά την Κομμούνα ο νεαρός Μαρξ θα κάνει αναφορά στη Δημοκρατία (Demokratie) ως την άρση αυτής της αποξένωσης :

“η δημοκρατία είναι η λύση του αινίγματος της πολιτειακής οργάνωσης γιατί μόνο με τη δημοκρατία η πολιτειακή οργάνωση φαίνεται αυτό που πραγματικά είναι : ένα ελεύθερο προϊόν του ανθρώπου”

Λαμβάνοντας υπόψη την ανυπαρξία της έννοιας της δημοκρατίας ως αυτοπροσδιορισμό των μοναρχιών της περιόδου δεν μένει παρά να συμπεράνουμε ότι η δημοκρατία του πρώιμου Μαρξ δεν είναι άλλη παρά η ένδοξη ενθύμηση της Republic της Γαλλικής Επανάστασης . Και ιδιαίτερα του πλέον ριζοσπαστικού συντάγματος της μέχρι τότε εποχής του , κατά τον ισχυρισμό του ίδιου, το Σύνταγμα του 1793.

Είναι η Κομμούνα όμως αυτή που θα αντικαταστήσει την μέχρι πρότινος παρελθοντική ενατένιση στην “πραγματική δημοκρατία” της γαλλικής επανάστασης της περιόδου της Συμβατικής (1792-94) με ένα σύγχρονο παράδειγμα ακόμη πιο συγκεκριμένης πολιτειακής μορφής που είναι ικανό να εξυπηρετήσει πλέον την προλεταριακή κυριαρχία και την επανάσταση των εργαζομένων με σοσιαλιστική κατεύθυνση. Με την Κομμούνα συντελείται σαφέστατα μια ποιοτική αλλαγή εφόσον πλέον το υποκείμενο είναι ξεκάθαρα το προλεταριάτο και όχι οι προβιομηχανικές και ως εκ τούτου προ-προλεταριακές πληβειακές μάζες ή η ακόμη πιο ασαφής γενική κατηγορία του ανθρώπου. Οι νύξεις σε μια ανθρωπολογική θεμελίωση της πολιτειακής οργάνωσης της δημοκρατίας παραχωρεί την θέση της , με τον ενδιάμεσο σταθμό των επαναστάσεων του 1848, σε μια επιστημονική θεμελίωση.

Ο Μαρξ απορρίπτει τόσο, τη φιλελεύθερη εκδοχή της δημοκρατίας ως κακοχωνεμένη επιβίωση της κληρονομιάς της γαλλικής επανάστασης όσο και την αντιεπιστημονική μεταφυσική μπακουνική αντίληψη της κατάργησης του κράτους εν μια νυκτί με διοικητικά μέτρα. Κατάργηση αντιεξουσιαστική κατ’ονομα αλλά εξουσιαστικότατη στην ουσία της όπως τραγελαφικά θα εκδηλωθεί στο φιάσκο της Λυών στις 28 Σεπτεμβρίου του 1870.

Στο μαρξικό έργο όλες οι πτυχές της κρατικής εξουσίας τίθενται υπό δριμεία κριτική. Το εκλογικό δικαίωμα στα χέρια της μπουρζουαζίας ή ακόμη χειρότερα στη βοναπαρτιστική του εκδοχή του Ναπολέοντα βαπτίζεται ως μέσο εξαπάτησης και μήτρα του κοινοβουλευτικού κρετινισμού. Αποτελεί μια φάρσα έτσι ώστε να συντελείται η συγκέντρωση όλης της πραγματικής εξουσίας στον Εκτελεστικό εκπρόσωπο , στην εκτελεστική εξουσία. Αντίστοιχα αδιάφορο τον αφήνουν οι χαμερπείς κοκορομαχίες μεταξύ της εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας ξέχωρα από τα ουσιαστικά συμφέροντα και πραγματικά διακυβεύματα της μάζας των παραγωγών της κοινωνίας.

Ως απώτερη έκφραση της παρασιτικής απόφυσης του κράτους θα αναγνωρίσει την Εθνοσυνέλευση των δικηγορίσκων (sic) που συνεδρίαζε αρχικώς στο Μπορντώ μετά στις Βερσαλλίες υπό τον Θιέρσο. Ο χαρακτηρισμός που επιφύλασσε στον σφαγέα των Κομμουνάρων είναι αρκούντως παραστατικός ως προς το που φύονται τέτοιες προσωπικότητες :

“.. το κοινοβουλευτικό καθεστώς, το μόνο στο οποίο ένα Κρατικό παράσιτο, όπως ο Θιέρσος, ένας κοινός φαφλατάς, μπορεί να παίξει κάποιο πολιτικό ρόλο…”

Για την κατ’επίφαση αυτοδιοίκηση της Αγγλικής μοναρχίας και οι δημοσιογράφοι της δεκάρας της θα είναι εξίσου δηκτικός :

“Οι ένδοξοι Άγγλοι γραφιάδες της δεκάρας έκαναν την υπέροχη ανακάλυψη ότι αυτό (σημ.αναφέρεται στην Κομμούνα) δεν είναι αυτό που έχουμε συνηθίσει να εννοούμε ως αυτοκυβερνηση. Φυσικά, και δεν είναι. Δεν είναι η αυτοδιοίκηση των πόλεων από καταβροχθίζοντες χελωνοσούπες αντιδημάρχους, μικρο – ενορίες και θηριώδεις φύλακες εργαστηρίων. Δεν είναι η αυτοδιοίκηση των επαρχιών από κατόχους πολλών στρεμμάτων, μεγάλων πορτοφολιών και άδειων κεφαλιών. Δεν είναι η δικαστική απέχθεια των “Μεγάλων Απλήρωτων” (σημ. παρατσούκλι για τους Άγγλους δικαστές). Δεν είναι η πολιτική αυτο-κυβέρνηση της χώρας μέσω ενός ολιγαρχικού κλάμπ και της ανάγνωσης των Times, είναι η πράξη του λαού για τον εαυτό του και από τον εαυτό του .”

Στον αντίποδα των παραπάνω η Κομμούνα ήταν η αντίθεση της Δεύτερης αυτοκρατορίας και η αποκαθήλωση της νόθας Τρίτης Δημοκρατίας. Μια δημοκρατία που εμφανίστηκε δια του σφετερισμού της εξουσίας από το λαό από τις 4 Σεπτεμβρίου του 1870. Η Κομμούνα είναι η επιστροφή της Republic ως διακηρυγμένα πλέον Κοινωνική και Παγκόσμια. Επιστροφή στον πραγματικό της κηδεμόνα τον ίδιο το λαό που με την εισβολή του στην Εθνοσυνέλευση στις 4 Σεπτεμβρίου θέτει τέλος στο βοναπαρτισμό.

Υπενθυμίζουμε τα βασικά πολιτικά μέτρα της Κομμούνας που καταδεικνύουν τη διαφορά της από μια τυπική κοινοβουλευτική δημοκρατία :

(ι)αντικαθιστά τον μόνιμο στρατό και την αστυνομία με τον ένοπλο λαό

(ιι) καταργεί τη γραφειοκρατία και μαζί τους διορισμένους δικαστές,

(ιιι) διώχνει τους ανώτατους δημόσιους υπαλλήλους και υποβιβάζει τους υπόλοιπους στον αποκλειστικά υπηρεσιακό τους ρόλο

(iv)καθιερώνει την απρόσκοπτη αιρετότητα και την ανακλητότητα για όλα τα δημόσια αξιώματα και περιορίζει την αμοιβή τους με αυτή του κοινού εργάτη.

(v)αντικαθιστά την κοινοβουλευτική λαϊκή αντιπροσώπευση με την αντιπροσώπευση του συμβουλίου της Κομμούνας στην οποία συνυπάρχουν η νομοθετική και εκτελεστική εξουσία

(vi) σχεδιάζει να ανασυγκροτήσει όλη τη χώρα από τα κάτω παρέχοντας ευρεία τοπική αυτοδιοίκηση η οποία παύει να γίνεται με διορισμένη εποπτεία και κηδεμονία από το κράτος.

Η Κομμούνα ως εκ τούτου υπερβαίνει τη φιλελεύθερη αρχή – δικλείδα των checks and balances(έλεγχος και ισορροπία) μεταξύ των εξουσιών της περίφημης συνταγματικής διάκρισης των εξουσιών της σύγχρονης αστικής δημοκρατίας.

Η διάκριση των εξουσιών στους αστούς φιλελεύθερους υπάρχει ως μέτρο αποφυγής σφετερισμού της μια εξουσίας έναντι της άλλης αλλά στο μαρξικό έργο δεν ξεφεύγει από μια τροποποιημένη έκφανση της ταξικής κυριαρχίας επί του προλεταριάτου.

Η συγχώνευση της νομοθετικής και της εκτελεστικής εξουσίας που συντελείται στο “εργαζόμενο σώμα” της Κομμούνας βρίσκεται στην ίδια γραμμή με τη θεωρία για την νομοθετική εξουσία που αναπτύσσεται στα πρώιμα έργα του Μαρξ. Όπου η “ νομοθετική εξουσία” στον πρώιμο Μαρξ δεν είναι η εξουσία που λειτουργεί ήδη στα πλαίσια του συνταγματικού διαχωρισμού των εξουσιών, αλλά η νομοθετική εξουσία με τη κυριολεξία του όρου. Εξουσία που έχει ρητά ως πρότυπο τη γαλλική επανάσταση και πιο συγκεκριμένα τη γιακωβίνικη Εθνοσυνέλευση στο γενικότερο πλαίσιο της θεωρίας της “συντακτικής εξουσίας” του Sieyes.

Ακόμα πιο κατηγορηματικός για τη συντριβή της τυπικής δημοκρατίας από τη Κομμούνα ο Μαρξ στο προσχέδιο του Εμφύλιου πολέμου θα χαρακτηρίσει την Κομμούνα επανάσταση ενάντια στο κράτος το ίδιο :

“Η 4η του Σεπτέμβρη ήταν μόνο η αποκατάσταση της Δημοκρατίας ενάντια στο γελοίο τυχοδιώκτη που την είχε στραγγαλίσει. Η αληθινή αντίθεση της ίδιας της Αυτοκρατορίας – δηλαδή της κρατικής εξουσίας, της συγκεντροποιημένης εκτελεστικής εξουσίας, της οποίας η δεύτερη Αυτοκρατορία υπήρξε μονάχα η ύστατη έκφραση – ήταν η Κομμούνα. Εκείνη η κρατική εξουσία είναι στην πραγματικότητα το δημιούργημα της αστικής τάξης, στην αρχή ως το μέσο για το τσάκισμα της φεουδαρχίας, στη συνέχεια ως το μέσο για την καταστολή των απελευθερωτικών προσπαθειών των παραγωγών, της εργατικής τάξης. Όλες οι αντιδράσεις και όλες οι επαναστάσεις χρησιμέψανε μονάχα για να μεταφέρεται αυτή η οργανωμένη εξουσία – αυτή η οργανωμένη βία για την υποδούλωση της εργασίας -από το ένα χέρι στο άλλο. από τη μια ομάδα των αρχουσών τάξεων σε μιαν άλλη. Χρησίμεψε στις κυρίαρχες τάξεις σα μέσο υποδούλωσης και πλουτισμού. Από κάθε καινούργια αλλαγή αντλούσε καινούργιες δυνάμεις. Χρησίμεψε σαν εργαλείο για το τσάκισμα κάθε λαϊκής εξέγερσης, για την καταπίεση των εργαζομένων τάξεων, που αφού αγωνίστηκαν, τις χρησιμοποίησαν για να εξασφαλίσουν το πέρασμα της κρατικής εξουσίας από μια ομάδα των καταπιεστών τους στα χέρια μιας άλλης. Γιαυτό η Κομμούνα δεν ήταν μια επανάσταση ενάντια σ’ αυτή ή σ’ εκείνη, στη νομιμόφρονα, στη συνταγματική, στη δημοκρατική ή την αυτοκρατορική μορφή της κρατικής εξουσίας. Η Κομμούνα ήταν μια επανάσταση ενάντια στο ίδιο το κράτος -αυτή την υπερφυσική αποβολή της κοινωνίας. Ήταν η επανάκτηση της δικής του κοινωνικής ζωής από το λαό, μέσω του λαού, για το λαό. Δεν ήταν μια επανάσταση για να μεταβιβασθεί η κρατική εξουσία από μια μερίδα των αρχουσών τάξεων σε μιαν άλλη, ήταν μια επανάσταση για τη συντριβή αυτής της ίδιας της αποτροπιαστικής μηχανής της ταξικής κυριαρχίας. Δεν ήταν ένας απ’ αυτούς τους χαμερπείς αγώνες ανάμεσα σ’ εκείνη την ταξική κυριαρχία που εμφανίζεται υπό τη μορφή της εκτελεστικής εξουσίας ενάντια στις κοινοβουλευτικές μορφές της ταξικής κυριαρχίας, ήταν εξέγερση ενάντια και στις δυο αυτές μορφές, που αλληλοσυμπληρώνονται και που η κοινοβουλευτική μορφή δεν είναι παρά ένα απατηλό εξάρτημα της εκτελεστικής εξουσίας. Η δεύτερη Αυτοκρατορία υπήρξε η τελική μορφή αυτού του σφετερισμού του κράτους. Η Κομμούνα υπήρξε η αποφασιστική άρνηση αυτής της κρατικής εξουσίας και γιαυτό αποτέλεσε την απαρχή της κοινωνικής επανάστασης του 19ου αιώνα. Όποια κι αν είναι τώρα η τύχη που την περιμένει στο Παρίσι, θα κάνει το γύρο του κόσμου. Η εργατική τάξη στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες την υποδέχτηκε αμέσως σαν το ξόρκι που φέρνει τη λευτεριά. Οι δόξες και η προκατακλυσμιαία δράση του Πρώσου κατακτητή μοιάζανε πια μονάχα με παραισθήσεις μιας πολύ περασμένης εποχής.¹

Με τον προσδιορισμό της Κομμούνας ως επανάσταση ενάντια στο κράτος ο Μαρξ δεν προσχωρεί στη θέση του Μπακούνιν για άμεση κατάργηση του κράτους. Η μπακουνινική αντίληψη θεωρεί ότι η κατάργηση του κράτους και της πολιτικής εξουσίας μπορεί να συντελεστεί σε μια στιγμή σε αντίθεση με την μαρξική επανάσταση νοούμενη ως διαδικασία. Υπό αυτή την έννοια όταν ο Μαρξ προσδιορίζει την Κομμούνα ως επανάσταση ενάντια στο κράτος επιθυμεί να τονίσει την ποιοτική τομή που συντελείται με την εμφάνιση μιας εξουσίας που κατέχει από την θέσμιση της την προοπτική της κατάργησης της σε βάθος χρόνου. Η Κομμούνα πλέον είναι η πολιτειακή δομή που από την πρώτη στιγμή εμπεριέχει την προοπτική της μετεξέλιξης σε ένα μη-κράτος.

Η διαφορά των δύο αντιλήψεων θα φανεί και πριν την Κομμούνα. Η στιγμιαία προσπάθεια κατάργησης κάθε εξουσίας και κράτους νοούμενη ως διακυβέρνηση ανθρώπων από τη θεωρία θα περάσει στη πράξη στις 28 Σεπτεμβρίου του 1870 στη Λυών με την καθοδήγηση του Μπακούνιν. Η διακήρυξη της κατάργησης του κράτους θα καταλήξει σε μια οικτρή αποτυχία που θα αποτελέσει τροφή για ειρωνεία από μεριάς του Μαρξ. ²

Και εφόσον η Κομμούνα είναι και αυτή μια εξουσία σε διαδικασία το ερώτημα που προκύπτει είναι πόσο διαρκεί μια τέτοια είδους εξουσία. Ως προς την χρονική διάρκεια αυτής της διαδικασίας από το κράτος στο μη-κράτος αποκαλυπτικός είναι ο άτυπος διάλογος μεταξύ Μαρξ και Μπακούνιν. Στη κατηγορία του Μπακούνιν ότι οι μαρξιστές “παρηγορούν” τους εαυτούς ότι η δικτατορία του προλεταριάτου θα είναι σύντομη επειδή κατανοούν κατά τον Ρώσο επανάσταση ότι θα είναι η πλέον απεχθής ο Μαρξ σημειώνει χωρίς υπεκφυγές και σε επιστημονική βάση ότι η διάρκεια θα καθοριστεί από την ίδια την ταξική πάλη, μπορεί να είναι και σύντομη μπορεί να είναι και μακροσκελής :

“Non, mon cher! — Η ταξική εξουσία των εργατών πάνω στα στρώματα του παλιού κόσμου τα οποία πολεμούν μπορούν να υπάρξει τόσο όσο η οικονομική βάση της ταξικής τους ύπαρξης δεν έχει καταστραφεί”³

Στο ίδιο μήκος κύματος θα διαφωνήσει με την άμεση διοικητικού τύπου εξάλειψη των ταξικών διαφορών όπως αυτές μεταξύ προλεταριάτου και αγροτιάς σημειώνοντας πάλι στο Conspectus:

“όπου ο αγρότης υπάρχει κατά μάζες ως ατομικός ιδιοκτήτης, όπου διαμορφώνει λίγο ή πολύ μια σημαντική πλειοψηφία, όπως σε όλα τα κράτη της δυτικοευρωπαϊκής ηπείρου, όπου δεν έχει εξαφανιστεί και δεν έχει αντικατασταθεί από τον εργάτη γης , όπως στην Αγγλία, οι ακόλουθες περιπτώσεις ισχύουν: είτε εμποδίζει κάθε επανάσταση των εργατών, την καταστρέφει, όπως έχει κάνει στο παρελθόν στη Γαλλία, ή το προλεταριάτο (γιατί ο αγρότης ιδιοκτήτης δεν ανήκει στο προλεταριάτο, και ακόμη και όταν η κατάσταση του είναι προλεταριακή ,ο ίδιος δεν την θεωρεί ως τέτοια) ως κυβέρνηση πρέπει να λάβει μέτρα μέσω των οποίων ο αγρότης να βρει την κατάσταση του αμέσως βελτιωμένη , ώστε να τον κερδίσει για την επανάσταση. Μέτρα που θα παράσχουν τουλάχιστον τη δυνατότητα της μετάβασης από την ατομική ιδιοκτησία της γης στη συλλογική ιδιοκτησία, έτσι ώστε ο αγρότης να προσχωρήσει σε αυτή με τη δική του συμφωνία , από οικονομικούς λόγους. Δεν πρέπει να κοπανήσει τον αγρότη στο κεφάλι, όπως π.χ. με την διακήρυξη της κατάργησης του δικαιώματος της κληρονομιάς ή της κατάργησης της ιδιοκτησίας του. Το τελευταίο είναι δυνατό μόνο όπου ο καπιταλιστής ενοικιαστής αγρότης έχει διώξει τους γεωργούς, και όπου ο αληθινός καλλιεργητής είναι εξίσου καλός ως προλετάριος, ένας μισθωτός-εργάτης, όπως είναι ο εργάτης της πόλης , και έχει έτσι άμεσα , όχι μόνο έμμεσα, τα ίδια ακριβώς συμφέροντα με αυτόν. Ούτε πρέπει να ενισχυθεί η ιδιοκτησία των μικρών αγροκτημάτων, απλώς με τη διεύρυνση της προσάρτησης μεγαλύτερων , όπως θέλει η επαναστατική καμπάνια του Μπακούνιν.”⁴

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Κομμούνα περιλάμβανε πέρα από τα προτερήματα μιας πράξης απελευθέρωσης του προλεταριάτου και αντικειμενικούς περιορισμούς της εποχής. Σε αυτούς σαφέστατα μπορούμε να εντάξουμε τον αποκλεισμό των γυναικών από τις εκλογές των διαμερισμάτων όσο και την εκλογή στη βάση της αρχής της εδαφικότητας. Οι εκλογές της Κομμούνας έγιναν στη βάση του εκλογικού νόμου της δεύτερης αυτοκρατορίας. Ο αντρικός πληθυσμός καλείται το 1871 να ψηφίσει πρωταρχικά ως πολίτης ενός εδαφικού διαμερίσματος του Παρισιού και όχι ως εργάτης της τάδε επιχείρησης ή του δείνα εργοστασίου σε μια εργατοσυμβουλιακή βάση. Ο καθορισμός του αποτελέσματος και της σύνθεσης του Γενικού Συμβουλίου της Κομμούνας προκύπτει σε τελική ανάλυση από τη φυγή της μπουρζουαζίας και των κύριων πολιτικών της εκπροσώπων της από το Παρίσι κατά τη διάρκεια της πολιορκίας. Αν και θα ήταν μια επιφανειακή ανάγνωση αν το αποτέλεσμα περιοριστεί μονάχα σε ένα τυχαίο γεγονός της στιγμής. Καθότι στο Παρίσι είχε ήδη εμφανιστεί πλειοψηφικά από το 1869 αντιπολίτευση στο Βοναπαρτισμό ενδεικτικό μια σταδιακής μετατόπισης σε μια κατ’αρχήν αποδοχή του ρεπουμπλικανισμού στη πρωτεύουσα της Γαλλίας.

Ο Μαρξ θα επανέλθει μετά την Κομμούνα στο ζήτημα των εκλογών στην κριτική του προς τον Μπακούνιν (βλ.Conspectus για το Κρατισμός και Αναρχία). Εκεί θα σκιαγραφήσει χωρίς να δώσει μια κατασταλαγμένη προγραμματική αρχή την χρήση των εκλογών πέρα από μια μηχανιστική διαδικασία αλλά σε συνάρτηση ενός ταξικού προσδιορισμού που θα χάσει και αυτή με την σειρά της το πολιτικό της χαρακτήρα :

“Οι εκλογές είναι μια πολιτική μορφή που υπάρχει ακόμη και στη μικρότερη ρωσική κοινότητα και συνεταιρισμό. Ο χαρακτήρας των εκλογών δεν βασίζεται στο όνομα τους, αλλά στην οικονομική βάση, την οικονομική κατάσταση των ψηφοφόρων, και μόλις οι λειτουργίες πάψουν να είναι πολιτικές δεν υπάρχει 1) καμία κυβερνητική λειτουργία 2) η διευθέτηση των γενικών λειτουργιών έχει γίνει τεχνικού χαρακτήρα που δεν δίνει σε κανένα την κυριαρχία 3) οι εκλογές δεν έχουν τίποτα από το σημερινό τους πολιτικό χαρακτήρα”⁵

Κατά συνέπεια και οι εκλογές αποκτούν διαφορετικό περιεχόμενο και λειτουργία από αυτήν που κατέχουν σε μια τυπική αστική δημοκρατία. Οι εκλογές και το γενικό εκλογικό δικαίωμα εντάσσονται στο γενικότερο πλαίσιο της κοινωνικής και ολοκληρωτικής απελευθέρωσης του προλεταριάτου και όχι ως ένα δικαίωμα “να αποφασίζεται μια φορά κάθε τρία ή έξι χρόνια, ποιο μέλος της άρχουσας τάξης θα εκπροσωπεί και θα τσαλαπατά το λαό στη Βουλή”⁶

Η Κομμούνα ως δικτατορία του προλεταριάτου

Σε συνάρτηση με την επανεμφάνιση του ζητήματος του κράτους προκύπτει και η δικτατορία του προλεταριάτου.

Η δικτατορία του προλεταριάτου κατ’αρχήν για τον Μαρξ σε μια πιο γενική έννοια ταυτίζεται με την πολιτική εξουσία του προλεταριάτου στην πορεία για την κατάργηση κάθε ταξικής κυριαρχίας. Ο Μαρξ όμως δεν μένει σε αυτή τη γενικόλογη τοποθέτηση, μέσα στο ρου της ταξικής πάλης ανακαλύπτεται από το ίδιο το προλεταριάτο το συγκεκριμένο πολιτειακό μόρφωμα που αντιστοιχεί σε αυτήν την κυριαρχία. Ο Μαρξ αρχικά αναγνωρίζει τη Συμβατική της Γαλλικής Επανάστασης ως τέτοια και πλέον με πιο κρυστάλλινη και αναλυτική μορφή την Κομμούνα.

Διευκρινιστικά, η Κομμούνα αποτελεί μια επανεμφάνιση και όχι ανακάλυψη του όρου της δικτατορίας του προλεταριάτου στο μαρξικό έργο ⁷. Τα προαναφερόμενα δύο ιστορικά παραδείγματα όπου επήλθε η έστω προσωρινή κυριαρχία του προλεταριάτου (ή των πληβειακών προγόνων του) συνακόλουθα δίνουν μια γενική ιδέα στο ποία είναι τα χαρακτηριστικά μιας πολιτειακής δομής που μπορεί να φέρει αυτήν την κυριαρχία.

Η πρώτη χρονικά ιστορική στιγμή είναι το 1794 στη Γαλλία, ή πιο διευκρινιστικά στις αρχές του 1794 με τα διατάγματα του Βαντόζ και τη “πανστρατιά”/levee en masse στη Γαλλική Επανάσταση.

“Γιαυτό και αν το προλεταριάτο ανατρέψει την πολιτική κυριαρχία της αστικής τάξης, η νίκη του θα είναι προσωρινή, θα είναι μόνο ένα γεγονός στην υπηρεσία της ίδιας της αστικής , όπως το έτος 1794…”⁸.

Εδώ τη χρήση του όρου προλεταριάτου αναφέρεται στον πρόγονο του σύγχρονου βιομηχανικού προλεταριάτου που αποδίδεται συχνά με τον γενικό όρο των πληβείων. Αυτή λοιπόν η εξουσία συντελείται στα γενικά πλαίσια των εκλογών για τη συμβατική του 1792 που γίνεται στη βάση του γενικού εκλογικού δικαιώματος (για πρώτη φορά παγκοσμίως) και με ένα σύστημα εξουσιών που δίνει μεγάλες αρμοδιότητες στο λαό του Παρισιού δια μέσω των παρισινών Τομέων.

Η δεύτερη περίπτωση πολιτικής κυριαρχίας του προλεταριάτου δεν είναι άλλη φυσικά από την ίδια την Κομμούνα. Με διαφορετικό σύστημα εξουσίας αλλά και στοιχεία που ενυπάρχουν στο σύνταγμα του 1793 και την περίοδο της Συμβατικής. Στο πρώτο παράδειγμα επανέρχεται ο Ένγκελς στη Κριτική του για το Πρόγραμμα της Ερφούρτης το 1891. Συμβουλεύοντας το γερμανικό κόμμα γράφει:

“Αν υπάρχει κάτι που είναι καλά εξακριβωμένο , αυτό είναι ότι το κόμμα μας και η εργατική τάξη δεν μπορούν να φτάσουν στην εξουσία παρά μόνο υπό τη μορφή μιας democratic republic. Η τελευταία αυτή είναι μάλιστα η ειδική μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου , όπως αποδείχθηκε πια απ’ τη μεγάλη γαλλική επανάσταση.”⁹

Αυτή η διαφορετική “προτίμηση” του Ένγκελς για τη περίπτωση της Γερμανίας είναι μια προσαρμογή στις ειδικές πολιτικές συνθήκες της χώρας. Το γερμανικό κόμμα διέθετε την κυρία δύναμη του στο γερμανικό κοινοβούλιο. Ο Ένγκελς αφομοιώνει αυτό το κατ’ αρχάς θετικό στοιχείο και προτρέπει στην Κριτική του Προγράμματος της Ερφουρτής να περάσει το σύνολο των εξουσιών (νομοθετική-εκτελεστική) σε αυτό κατά τα πρότυπα της επαναστατικής Συμβατικής. Στη Γαλλία του 1871 κάτι τέτοιο ήταν αδύνατο αφού η Εθνοσυνέλευση ήταν υπό την ηγεμονία του αντιδραστικού Θιέρσου εξού και η πρώτιστη ανάγκη να τσακιστεί μέσω μιας επαναστατικής “διαλεκτικής” αποκέντρωσης(Κομμούνες/Δήμοι). Πρόκειται για μια προσαρμογή στις πολιτικές μορφές του κάθε εθνικού κινήματος και η αποφυγή να υπαγορεύσει και να επιβάλλει έτοιμες συνταγές χωρίς να λαμβάνει τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε χώρας.

Ως προς τον χαρακτηρισμό της Κομμούνας από την πλευρά του ο Ένγκελς θα δηλώσει ρητά και κατηγορηματικά στην εισαγωγή σε μια επανέκδοση του “Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία” το 1891 :

“Τον τελευταίο καιρό, το σοσιαλδημοκράτη φιλισταίο τον πιάνει ξανά ένας ιερός τρόμος όταν ακούει τις λέξεις : Δικτατορία του προλεταριάτου. Ε, λοιπόν κύριο, θέλετε να μάθετε τι λογής είναι αυτή η δικτατορία ; Κοιτάχτε την Παρισινή Κομμούνα. Αυτή ήταν η δικτατορία του προλεταριάτου”¹⁰

Μια επιφανειακή ανάγνωση του Εμφυλίου Πολέμου θα εμφάνιζε τον Μαρξ να αναγνωρίζει στη Κομμούνα μια μορφή “κοινωνικής δημοκρατίας” και όχι μια δικτατορία του προλεταριάτου. Αλλά το πλαίσιο που χρησιμοποιείται αυτή η φράση υποδηλώνει ότι γίνεται για να επιβεβαιώσει τον αυτοπροσδιορισμό που δίναν οι ίδιοι οι Γάλλοι επαναστάτες :

“Η άμεση αντίθεση της αυτοκρατορίας ήταν η Κομμούνα. Η φωνή για “κοινωνική δημοκρατία” με την οποία το προλεταριάτο του Παρισιού είχε αρχίσει την επανάσταση του Φλεβάρη, εξέφραζε μόνο τον ακαθόριστο πόθο για μια δημοκρατία, που δε θα παραμέριζε μόνο την μοναρχική μορφή της ταξικής κυριαρχίας, αλλά κι αυτή την ίδια την ταξική κυριαρχία. Η Κομμούνα ήταν η καθορισμένη μορφή αυτής της δημοκρατίας.”

Άρα για τον Μαρξ η ευόδωση των συνθημάτων του προλεταριάτου το 1848¹¹ παίρνει μορφή στη Κομμούνα και όχι στην κοινοβουλευτική δημοκρατία του Κόμματος της Τάξης και των Ορλεανιστών του Θιέρσου ή την κυβέρνηση της εθνικής άμυνας μετά τις 4 Σεπτέμβρη. Ο Μαρξ χρησιμοποιεί τον όρο για να συμβάλλει στην αποκάθαρση του όρου Δημοκρατία (Republic) με τα διαφορετικά περιεχόμενα που της αποδίδει κάθε τάξη και οι εκπρόσωποι της.

Σε ομιλία του στο Γενικό Συμβουλίου της Διεθνούς μετά την Κομμούνα θα επαναφέρει τον όρο δικτατορία :

“Το τελευταίο κίνημα ήταν η Κομμούνα, το μεγαλύτερο που έχει γίνει, και δε μπορεί να υπάρχει κάποια διχογνωμία σχέση με αυτό – η Κομμούνα ήταν η κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας από τις εργαζόμενες τάξεις. Υπήρξε πολύ σύγχυση για την Κομμούνα. Η Κομμούνα δεν μπορούσε να ιδρύσει μια νέα μορφή ταξικής κυβέρνησης. Με το να καταστρέφει τις υπάρχουσες συνθήκες καταπίεσης και με το να μεταφέρει όλα τα μέσα της εργασίας στον παραγωγικό εργαζόμενο, και ως εκ τούτου με το να εξαναγκάζει τον κάθε ικανό άτομο να εργάζεται για την επιβίωση του , η μόνη βάση για την ταξική κυριαρχία και καταπίεση θα αφαιρούνταν. Αλλά πριν μια τέτοια αλλαγή να επέλθει μια προλεταριακή δικτατορία καθίσταται απαραίτητη, και η πρώτη συνθήκη για αυτήν ήταν ένας προλεταριακός στρατός. Οι εργαζόμενες τάξεις έπρεπε να κατακτήσουν το δικαίωμα να απελευθερωθούν από μόνες τους στο πεδίο της μάχης. Το καθήκον της Διεθνούς ήταν να οργανώσει και να συνδυάσει τις δυνάμεις της εργασίας για την επικείμενη πάλη.”¹²

Το γεγονός ότι η ομιλία γίνεται λίγες μέρες μετά την Κομμόυνα και υπάρχει η ρητή αναφορά σε μια προλεταριακή δικτατορία συνηγορεί ότι ο Μαρξ ταυτίζεται με άποψη του Ένγκελς ότι η Κομμούνα ήταν μια δικτατορία του προλεταριάτου. Η διστακτικότητα του πρώτου ίσως ενισχύεται από το γεγονός ότι η πρώτη συνθήκη αυτής της δικτατορίας , δηλαδή ο προλεταριακός στρατός, δεν πρόλαβε να εφαρμοστεί στη πληρότητα της.

Αξιοσημείωτο είναι ότι αναγνωρίζει στην Κομμούνα όχι μια κλειστή μορφή ή μια προκρούστεια κλίνη έτοιμη και ιδεατή η οποία λήγει το ζήτημα της ταξικής πάλης, αντιθέτως επαινεί ότι είναι η “ανοιχτή τελικά πολιτική μορφή με την οποία μπορούσε να συντελεστεί η οικονομική απελευθέρωση της εργασίας”. Για τον Μαρξ η Κομμούνα είναι το πεδίο όπου θα λυθεί η τελευταία μορφή ταξικής αντίθεσης αυτής μεταξύ του προλεταριάτου και της κεφαλαίου. Είναι η απαρχή και όχι το τέλος της πολιτικής μεταβατικής περιόδου της δικτατορίας του προλεταριάτου.

Ήδη, χρησιμοποιώντας την πείρα της επανάστασης του 1848, ο Μαρξ είχε φτάσει στο συμπέρασμα πως η εργατική τάξη, μετά την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας, δεν θα μπορούσε να περιορισθεί στο να πάρει στα χέρια της το αστικό κρατικό μηχανισμό, αλλά ότι έπρεπε το διαλύσει. Η Κομμούνα ήταν η επαναφορά και επιβεβαίωση της αναφοράς στην 18η Μπρυμάιρ.

Σε γράμμα του στον Κούγκελμαν θα γράψει :

“Αν ρίξεις μια ματιά στο τελευταίο κεφάλαιο του έργου μου “ Η 18η Μπρυμαίρ”, θα δεις ότι σαν κατοπινή προσπάθεια της γαλλικής επανάστασης δηλώνω : να μην περάσει τη γραφειοκρατική-στρατιωτική μηχανή από το ένα χέρι στο άλλο όπως γινόταν ως τώρα, αλλά να την τσακίσει και τέτοιος ακριβώς είναι ο προκαταρκτικός όρος κάθε πραγματικής λαϊκής επανάστασης στην ήπειρο. Τέτοια ακριβώς είναι και η προσπάθεια των ηρωικών μας συντρόφων του Παρισιού” ¹³

Η Κομμούνα κατά συνέπεια αποτελεί το τέλος μια “διορθωτικής” πορείας του Μανιφέστου και της κάπως αφηρημένης αναφοράς του στο “πρώτο βήμα της επανάστασης… την κατάκτηση της δημοκρατίας”. Από την πρόβλεψη του 1852 στο “18η Μπρυμαίρ…” περνάει σε μια προσωπική επιστολή και τέλος στην οριστική αποσαφήνιση με τη δημόσια γερμανική επανέκδοση του Μανιφέστου ένα χρόνο μετά την Κομμούνα στο οποίο διαβάζουμε:

“ Η Κομμούνα, ιδίως, απέδειξε ότι δεν μπορεί «η εργατική τάξη να πάρει στα χέρια της την έτοιμη κρατική μηχανή και να τη βάλει σε κίνηση για τους δικούς της σκοπούς»” ¹⁴

Η παραπάνω φράση στο πρωτότυπο κείμενο του 1872 παραπέμπει μάλιστα στη διακήρυξη για τον Εμφύλιο Πόλεμο για περαιτέρω διευκρίνηση¹⁵. Πρόκειται λοιπόν για μια διαπίστωση που λαμβάνει δημόσιο και καθοδηγητικό χαρακτήρα, όχι με τη μορφή κάποιας προσωπικής επιστολής ή αδημοσίευτων σημειώσεων αλλά πλέον μέσω της υπογραφής μιας εισαγωγής στο ίσως πλέον γνωστό τους έργο. Καθόλου τυχαία η δικτατορία του προλεταριάτου επανέρχεται το 1875 στη Κριτική του Προγράμματος της Γκότα ως ο επιστημονικός τρόπος τοποθέτησης του ζητήματος σε αντίθεση με τις δημοκρατικές λιτανείες των Γερμανών σοσιαλδημοκρατών για “λαϊκά κράτη”.

Συμπερασματικά η Κομμούνα αποτελεί μια ιστορική ευκαιρία για τον Μαρξ έτσι ώστε να ξεκαθαρίσει άλυτα ζητήματα που είχαν τεθεί ήδη από τις επαναστάσεις του 48 σε σχέση με το κράτος.

Ο Μαρξ αφενός αρνείται να ταυτίσει την Κομμούνα ως μια επιστροφή σε μια κρατική μορφή ομοσπονδιακού τύπου Μοντεσκιέ ή των Γιρονδίνων αφετέρου επανέρχεται στη Γιακωβίνικη εκδοχή εγκαταλείποντας όμως την αυστηρή συγκέντρωση της “μιας και αδιαίρετης Δημοκρατίας” προς όφελος μιας πιο “διαλεκτικής” εκδοχής. Όπου η επαναστατική αποκέντρωση της Γαλλίας με τη διάλυση του βοναπαρτισμού συνοδεύεται από την συνένωση των αιρετών και ανακλητών πληρεξούσιων κάθε κοινότητας/κομμούνας σε μια ανώτερη συνέλευση. Ομολογουμένως το ζήτημα μιας Εθνοσυνέλευσης ή κάποιας Συμβατικής που θα εκλεχθεί σε εθνική βάση, μάλλον σκοπίμως παραλείπεται , λόγω της ύπαρξης της αντιδραστικής Εθνοσυνέλευσης του Θιέρσου που προείχε να διαλυθεί από τη Κομμούνα παρά να επανεκλεχθεί.

Κάθε κράτος κατά τον Μαρξ είναι η κυριαρχία μιας τάξης έναντι των άλλων , εκεί συνίσταται και ο πολιτικός χαρακτήρας της δημόσιας εξουσίας. Στο παρελθόν έχουν υπάρξει κράτη που ελέγχονται από δουλοκτήτες, φεουδάρχες και καπιταλιστές που καταπίεζαν τις εργαζόμενες τάξεις και το προλεταριάτο. Σκοπός είναι η η πολιτική εξουσία του προλεταριάτου συγκροτημένο σε κόμμα να αξιοποιήσει αυτές ακριβώς τις κρατικές λειτουργίες ώστε να καταπιέσει τις εκμεταλλευτικές τάξεις. Κατά συνέπεια το κράτος των εργατών είναι και αυτό με τη σειρά του μια ταξική κυριαρχία , δεν καταργεί την ταξική πάλη αλλά θέτει τους όρους για την άρση αυτής καθεαυτής της τελευταίας έκφρασης της.

Όλα τα παραπάνω είναι υπαρκτά στο μαρξικό έργο αλλά θα ήταν ελλειπή σαν σύνολο αν δεν προστεθεί μια βασική αρχή. Το κράτος του προλεταριάτου από την οποία αναδύεται η προλεταριακή εξουσία, αυτή η ιστορικά έκτακτη εξουσία, δεν είναι απλώς άλλο ένα κράτος στη σειρά των μηχανισμών της ταξικής κυριαρχίας. Δεν είναι μια εξουσία που απλώς αντιστρέφει τη πλειοψηφία με την μειοψηφία. Ειδάλλως τότε θα μπορούσε το προλεταριάτο να αφήσει άθικτη την αστική κοινοβουλευτική κρατική μηχανή με το που θα λάβει την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Το κράτος που αντιστοιχεί στη κυριαρχία του προλεταριάτου διαλύει αυτή την σειρά των κρατικών μηχανισμών. Όχι γενικώς στο απώτερο μέλλον αλλά άμεσα συντελείται η ποιοτική διαφορά μεταξύ αυτού του κράτους και όλων των προηγούμενων.

Και εδώ προκύπτει η έννοια του Ένγκελς ότι η Κομμούνα δεν ήταν κράτος με την κύρια σημασία της λέξης¹⁶ . Η Κομμούνα ήταν ένα κράτος σε διαδικασία να μετατραπεί σε μη-κράτος. Μια διαλεκτική σύλληψη που δεν βρίσκει μια έτοιμη λέξη στο πολιτικό λεξιλόγιο αλλά αποδίδεται καλύτερα με την Κομμούνα του Παρισιού ως μορφή αυτοθέσμισης του ιδίου του προλεταριάτου.

Αυτή είναι η κυρίαρχη ειδοποιός διαφορά της δικτατορίας του προλεταριάτου από όλα τα άλλα κράτη. Ότι είναι ένα “κράτος” και μια πολιτική εξουσία καταδικασμένα να απονεκρωθούν και εμπεριέχουν με τη γέννηση τους αυτό το χαρακτήρα. Δεν είναι ούτε η ακύρωση των δημοκρατικών ελευθεριών για τους αντίπαλους της, ούτε το μέγεθος της βίας και καταπίεσης έναντι του ταξικού αντίπαλου ούτε πολύ περισσότερο η καταστολή των αντιμαχόμενων εκπροσώπων της κυρίαρχης τάξης του προλεταριάτου.

Οι παραλείψεις της Κομμούνας και τα αίτια της πτώσης της

( η επαναστατική ηγεσία ως ζητούμενο της Κομμούνας )

Η υπεράσπιση της Κομμούνας από τον Μαρξ δεν στερείται της κριτικής ματιάς σε λάθη και παραλείψεις των επαναστατών. Θα ασχοληθεί με αυτά κατά κύριο λόγο στο προσχέδιο της γνωστής διακήρυξης και σε προσωπικές επιστολές, γραπτά που δεν είχαν σκοπό να δημοσιευτούν.

Στο προσχέδιο θα επισημάνει την μη λήψη επαναστατικών μέτρων ενάντια στις δυνάμεις του Θιέρσου και την καθυστέρηση οργανωμένης επίθεσης στις Βερσαλλίες :

“Αναρίθμητα λάθη από τους επαναστάτες. Αντί να αφοπλίσουν την αστυνομία , της άνοιξαν τις πόρτες, η αστυνομία κατέφυγε στις Βερσαλίες , όπου τους υποδέχτηκαν ως σωτήρες, άφησαν το 43ο τάγμα να φύγει, έστειλαν σπίτι τους τους στρατιώτες που είχαν συναδελφωθεί με το λαό, άφησαν τους αντιδραστικούς να οργανωθούν οι ίδιου στο κέντρο του Παρισιού, άφησαν τις Βερσαλίες ανενόχλητες, ο Tridon, ο Jaclard, o Varlin ήθελαν να διώξουν τους Μοναρχικούς αμέσως…

Η πορεία προς τις Βερσαλίες αποφασίστηκε , προετοιμάστηκε και έλαβε χώρα από τη Κεντρική Επιτροπή χωρίς τη γνώση της Κομμούνας ακόμη και ενάντια στη δεδηλωμένη της πρόθεση…

Αντί να ανατινάξουν τη γέφυρα στο Neilly … την άφησαν να την καταλάβουν οι Μοναρχικοί…”

Σε γράμμα του προς τον κολεκτιβιστή Προυντονικό της Αριστεράς Βαρλέν και στον Ούγγρο μαρξιστή Frankel επικρίνει την καθυστέρηση αποφασιστικής δράσης λόγω ενασχόλησης με ασήμαντα ζητήματα :

“Η Κομμούνα φαίνεται να σπαταλά πάρα πολύ χρόνο σε ασημαντότητες και προσωπικές διαμάχες.Είναι φανερό πως υπάρχουν ξένες προς τους εργάτες επιρροές. Τίποτα από όλα αυτά δεν θα έχουν σημασία αν είχατε τον χρόνο για να αναπληρώσετε τον χρόνο που έχετε χάσει μέχρι τώρα.”¹⁷

Στο ίδιο μήκος κύματος σε γράμμα προς τον Β.Λήμπκνεχτ :

“Οι Παριζιάνοι κάμπτονται, είναι φανερό, κι από δικό τους λάθος, αλλά ένα λάθος που στο κάτω κάτω οφείλεται στην υπερβολική τους τιμιότητα. Η Κεντρική Επιτροπή κι έπειτα η Κομμούνα άφησαν σ’αυτό το άθλιο έκτρωμα , το Θιέρσο, το χρόνο να συγκεντρώσει τις εχθρικές δυνάμεις , 1)γιατί από βλακεία δεν θέλησαν να αρχίσουν τον εμφύλιο πόλεμο, λες και δεν τον είχε αρχίσει πρώτος ο Θιέρσος όταν πήγε να αφοπλίσει με τη βία το Παρίσι, λες και η Εθνοσυνέλευση , που κλήθηκε να αποφασίσει για πόλεμο ή ειρήνη με τους Πρώσους, δεν είχε κιόλας κηρύξει τον πόλεμο στη δημοκρατία ! 2) για να μην κατηγορηθούν ότι σφετερίσθηκαν την εξουσία έχασαν πολύτιμο χρόνο με τις εκλογές της Κομμούνας, της οποίας η οργάνωση κλπ. χρειάστηκε κι άλλο χρόνο, αντί να βαδίσουν στις Βερσαλλίες αμέσως μετά την ήττα της αντίδρασης στο Παρίσι”¹⁸

Όλες οι κριτικές του Μαρξ συγκλίνουν στην έλλειψη αποφασιστικότητας από μεριάς των Κομμουνάρων η οποία με τη σειρά της ανάγεται στην έλλειψη επαναστατικής ηγεσίας. Κάθε άλλο παρά εγείρει το ερώτημα αν η Κομμούνα με τη συνακόλουθη κατάκτηση της εξουσίας από το προλεταριάτου του Παρισιού ήταν “νομιμοποιήμενη” ή όχι , κάτι που για αυτόν ήταν δεδομένο καθώς αφιερώνει άπλετο μελάνι να παρουσιάσει τους Θιέρσο και σία ως κοινούς αχυράνθρωπους και σφετεριστές της εξουσίας υπό την προστασία των Πρωσικών ξιφολογχών.

Εφόσον λοιπόν ανακύπτει το ζήτημα της ηγεσίας στη Κομμούνα παρακάτω επιλέγουμε ακροθιγώς να αναφέρουμε τις τρεις κύριες τάσεις του γαλλικού εργατικού κινήματος και την άποψη των Μαρξ-Ενγκελς για αυτές την περίοδο γύρω από την Κομμούνα .

το μαρξικό κόμμα

Η αναφορά σε αυτό το έλλειμμα επαναστατικής ηγεσίας δεν πρέπει να συγχέεται με το ζήτημα του κόμματος με τη μαρξική χρήση του όρου. Δεν βρίσκουμε τον Μαρξ πουθενά να ισχυρίζεται ότι αιτία της πτώσης είναι η ανυπαρξία ενός κόμματος στη Γαλλία Ακόμα και μετά τη πτώση της Κομμούνας η Διεθνής δεν θέτει ως άμεσο καθήκον μια αυστηρά κομμουνιστική στροφή ως προς τον αυτοπροσδιορισμό και το στελεχιακό δυναμικό της . Ενδεικτικά δύο μήνες μετά την πτώση της Κομμούνας σε συνεδρίαση του γενικού συμβουλίου της Διεθνούς και με την παρουσία προσφύγων Κομμουνάρων θα παρθεί η εξής απόφαση που απορρίπτει οποιοδήποτε τέτοιο ενδεχόμενο :

“… τα υπάρχοντα τμήματα και εταιρείες (societies) δεν θα επιτρέπεται απ’ εδώ και στο εξής νσ αυτοπροσδιορίζονται με σεκταριστικά ονόματα όπως , Μουτουαλιστές, Θετικιστές, Κολεκτιβιστές , Κομμουνιστές κλπ”¹⁹

Αυτή η απόφαση παίρνεται στο γενικότερο πλαίσιο του μαρξικού προσδιορισμού του κόμματος και διαφοροποιείται από τη σύγχρονη κοινή αντίληψη που έχουμε για το κόμμα. Το σύγχρονο κόμμα αρχικώς αποκρυσταλλώνεται με τα δευτεροδιεθνιστικά σοσιαλδημοκρατικά μαζικά κόμματα και δεν ταυτίζεται με το κόμμα όπως υπάρχει στο μαρξικό έργο. Η έννοια του κομμουνιστικού κόμματος στον Μαρξ έχει τη μορφή όχι τόσο ενός διακριτού οργανωτικού φορέα με κατασταλαγμένη θεωρητική προσήλωση σε ένα “μαρξισμό” αλλά περισσότερο ως μια τάση στο εσωτερικό του εργατικού κινήματος θεωρούμενου ως όλου (του “κόμματος-τάξης”). Σε αυτή την αντίληψη συνηγορεί και το πως αυτοπροσδιορίζονταν από τους Μαρξ και Ένγκελς η σχέση του Γ.Σ. της Διεθνούς με τα εργατικά κινήματα.

Αναφέρει ο Μαρξ σε μια συνέντευξη ως προς αυτό :

“… η Ένωση (σημ.εννοεί τη Διεθνή Ένωση Εργατών) δεν υπαγορεύει τη μορφή των πολιτικών κινημάτων ,απαιτεί μόνο μια εγγύηση ως προς το σκοπό τους”

Προσθέτοντας ότι η Διεθνής είναι ένα “δίκτυο” από θυγατρικές ενώσεις (societies) που επεκτείνονται σε όλον τον κόσμο της εργασίας.

Σε γράμμα του στον κύριο συνεργάτη του για το γαλλικό τμήμα και σύζυγο της κόρης του τον Πολ Λαφάργκ θα υπενθυμίσει :

“Το Γενικό Συμβούλιο δεν είναι ο Πάπας, επιτρέπουμε σε κάθε τμήμα να έχει τις δικές του θεωρητικές απόψεις, με την προϋπόθεση πάντα ότι δεν υποστηρίζει κάτι που να έρχεται σε άμεση αντίθεση με το καταστατικό μας”²⁰

Ενώ στο λόγο του στο τελευταίο ουσιαστικά συνέδριο της Διεθνούς στη Χάγη θα περιορίσει το κύρος του Γενικού Συμβουλίου ως προς τα εθνικά τμήματα ως κύρος πρωτίστως ηθικού χαρακτήρα.Κόμμα όπως έμελλε να γίνει γνωστό στη σύγχρονη του έννοια δεν υπήρχε πριν την Κομμούνα και θα ήταν αυθαίρετος ισχυρισμός να ληφθεί ως τέτοιο η ομοσπονδία του Παρισίου των τομέων της Διεθνούς που ακόμη και αυτή έγινε δεκτή με έντονες αντιρρήσεις από τους “ορθόδοξους” Προυντονικούς όπως ο Τολαίν.

Συμπερασματικά, η Διεθνής δεν υπαγορεύει ούτε τη πολιτική μορφή ούτε καν τις θεωρητικές απόψεις κάθε τμήματος σύμφωνα με τον Μαρξ. Η Διεθνής ως ανώτερη μορφή οργάνωσης της τάξης του προλεταριάτου με τις διαφωνίες , τάσεις και την πολυμορφικότητα της έστω και με ως διακηρυγμένο στόχο την κατάκτηση της εξουσίας είναι το πραγματικό κόμμα που έχει κατά νου ο Μαρξ. Υπό αυτήν την έννοια διαπιστώνει την ύπαρξη κόμματος προ της Κομμούνας που είναι μάλιστα ο κύριος υπεύθυνος για την εμφάνιση της ! Αποδεχόμενος αυτή την ανοιχτή μορφή του κόμματος ο Μαρξ ασκεί κριτική στις τάσεις και ηγεσίες αυτού του “κόμματος” είτε ως ολοκληρωτικά επιζήμιες (π..χ η προυντονική αποχή από τη πολιτική) είτε ως εν δυνάμει επαναστατικές και συγκλίνουσες με τον υπό διαμόρφωση “μαρξισμό”²¹ (π.χ. μπλανκιστές).

η δικτατορία επί του προλεταριάτου και Μπλανκισμός

Η σχέση του Μαρξ με τον Μπλανκί διαγράφει μια διαφορετική πορεία απ’ ότι με τους άλλους επαναστάτες της εποχής του 48 (π.χ. Προυντόν, Λασσάλ, Μπακούνιν, Ματσίνι). Ενώ με τους τελευταίους θα επέλθει μέχρι τουλάχιστον την περίοδο της Κομμούνας μια δημόσια ρήξη μέσω εξαντλητικών πολεμικών στο Μπλανκί επιφυλάσσεται μια πολύ πιο ήπια μεταχείριση. Μάλιστα σε περιπτώσεις επιδιώκεται μια συνεργασία μεταξύ του Μαρξ και του Μπλανκί δια μέσω του Λαφάργκ . To 1861 σε μια από τις πολλές φυλακίσεις του Μπλανκί ο Μαρξ αφού είχε μεσολαβήσει για την υπεράσπιση του θα γράψει στον Dr.Watteau “Να είσαι βέβαιος ότι κανείς δεν ενδιαφέρεται τόσο όσο εγώ για την τύχη ενός άνδρα που πάντοτε θεωρούσα ως τον ηγέτη και τη καρδιά του προλεταριακού κόμματος στη Γαλλία”²²

Το 1866 θα καλέσει τον Μπλανκί και τους οπαδούς του να συμμετάσχουν στη Διεθνή που είχε ήδη δύο χρόνια ζωής χωρίς τη συμμετοχή τους. Στις 22 Απριλίου του 1866 θα γίνει επίσημη πρόσκληση στον Μπλανκί μέσω ενός γράμματος που ο συντάκτης του ήταν ο Λαφάργκ. Η μεταβίβαση θα γίνει από τον Δρ.Watteau και παρόλο που δεν υπήρχε πουθενά το όνομα του Μαρξ ήταν εμφανές ότι είχε εμπνευστεί από τον Μαρξ στο σύνολο του.²³ Μια δεύτερη προσπάθεια θα γίνει το 1867²⁴. Το 1879 δύο μέρες μετά την οριστική του αποφυλάκιση θα λάβει ένα γράμμα από τον Λαφάργκ να επισκεφτεί το Λονδίνο γράφοντας μεταξύ άλλων “Ο Μαρξ που έχει παρακολουθήσει την καριέρα σου με τόσο ενδιαφέρον θα ήθελε πολύ να σε γνωρίσει”.²⁵ Το γράμμα είχε ως απώτερο σκοπό να κεντρίσει το ενδιαφέρον του Μπλανκί για το υπό διαμόρφωση γαλλικό εργατικό κόμμα το οποίο θα ιδρυθεί λίγο αργότερα με τον Μαρξ να γράφει το εισαγωγικό (μάξιμουμ) τμήμα του προγράμματος του. Φαίνεται ότι ο Μαρξ επιδίωκε ο Μπλανκί να καταλάβει ηγετική θέση αν όχι την κορυφαία θέση εντός αυτού του κόμματος²⁶ , “Είστε στη κορυφή … σε ότι αφορά την ίδρυση ενός προλεταριακού κόμματος που θα τεθεί σε λειτουργία για την κατάκτηση της πολιτική εξουσίας και για το οποίο έχουμε μεγάλη ανάγκη από ανθρώπους ” θα γράψει ο Λαφάργκ στην πρόσκληση προς τον Μπλανκί.

Μπορεί να υπονοηθεί ότι ο Μαρξ έβλεπε στο πρόσωπο του Μπλανκί αυτόν που θα μπορούσε να καλύψει το κενό της ηγεσίας κατά τη διάρκεια της Κομμούνας. Στις τελευταίες σελίδες του “Εμφυλίου Πολέμου” θα τον αναφέρει ως “ηγέτη” τον οποίο η μπουρζουαζία επιμελώς κρατούσε έγκλειστο ώστε να αποτρέψει τα χειρότερα :

“Η Κομμούνα είχε επανειλημμένα προτείνει ν’ ανταλλάξει τον αρχιεπίσκοπο και ένα σωρό άλλους παπάδες μαζί , με μόνο τον Μπλανκί, που ήταν τότε στα χέρια του Θιέρσου. Ο Θιέρσος αρνιόταν επίμονα. Ήξερε ότι δίνοντας τον Μπλανκί θα έδινε στην Κομμούνα έναν ηγέτη (κεφάλι),”²⁷

Ενώ ο Ένγκελς λίγα χρόνια μετέπειτα θα αναφέρει την ομοιότητα μεταξύ των μαρξικών αντιλήψεων και των Μπλανκιστών της Εθνοφρουράς :

“…και οι λεγόμενοι μπλανκιστές, όταν επιχείρησαν να μετατραπούν από απλοί πολιτικοί επαναστάτες σε σοσιαλιστική εργατική ομάδα με καθορισμένο πρόγραμμα – όπως έγινε στο μανιφέστο : “Διεθνής και Επανάσταση” των μπλανκιστών φυγάδων του Λονδίνου- δεν διακήρυξαν τις “αρχές” του προυντονικού σχεδίου για τη σωτηρία της κοινωνίας, αλλά διακήρυξαν , και μάλιστα σχεδόν κατά γράμμα, τις απόψεις του γερμανικού επιστημονικού σοσιαλισμού για την ανάγκη της πολιτικής δράσης του προλεταριάτου και της δικτατορίας του σαν μεταβατικής περιόδου για την κατάργηση των τάξεων και μαζί μ’ αυτές , του κράτους – απόψεις που έχουν εκφραστεί κιόλας στο “Κομμουνιστικό Μανιφέστο” και που από τότε έχουν χιλιοειπωθεί”²⁸

Η αναφορά στο Μανιφέστο σαφέστατα γίνεται έχοντας κατά νου “τις αυταρχικές εφορμήσεις στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας και στις αστικές σχέσεις παραγωγής”²⁹ και φυσικά τον αναπόφευκτα βίαιο χαρακτήρα αυτών των εφορμήσεων και της επαναστατικής αλλαγής ως σύνολο με την περίφημη κατάληξη του κειμένου : “Οι κομμουνιστές απαξιούν να κρύβουν τις ιδέες και τις βλέψεις τους. Διακηρύσσουν απροκάλυπτα ότι οι στόχοι τους μπορούν να επιτευχθούν μονάχα με τη βίαιη ανατροπή όλων των υπαρχουσών κοινωνικών συνθηκών”³⁰

Η μερική αποδοχή της στροφής των μπλανκιστικών αντιλήψεων θα δώσει την θέση της σε μια πιο ζυγισμένη και αναλυτική κριτική το 1874 από τον Ένγκελς. Σε αυτήν διαβάζουμε μια παράθεση των προτερημάτων και τις υστερήσεις των μπλανκιστών αν και το ύφος γραφής είναι αισθητά πιο ήπιο σε αντίθεση με άλλες κριτικές στα δύο άλλα ρεύματα των προυντονικών και τους μπακουνινιστές. Παρόλο τη φιλία και το σεβασμό που έτρεφε ο Μαρξ και ο Ένγκελς στον Μπλανκί ουδέποτε ήταν σύμφωνοι με την εμμονή του στην συνωμοτικότητα ή την θεωρητική του πενία που χρωματιζόταν από ένα παρωχημένο πλέον γαλλικό πατριωτισμό απόηχο του επαναστατικού πολέμου το 1793. Από τις πλέον ενδιαφέρουσες (ίσως και προφητικές) πτυχές της κριτικής του 1874 του Ένγκελς είναι η η διάκριση της δικτατορίας του προλεταριάτου ως εξουσία μιας τάξης και της δικτατορίας μιας μειοψηφίας στο όνομα του τελευταίου :

“Εφόσον ο Μπλανκί θεωρεί κάθε επανάσταση σαν εγχείρημα μιας μικρής επαναστατικής μειοψηφίας, βγαίνει αυτόματα το συμπέρασμα πως την επιτυχία του εγχειρήματος ακολουθεί αναπόφευκτα η εγκαθίδρυση μιας δικτατορίας – όχι ολόκληρης της επαναστατικής τάξης, του προλεταριάτου, σημειώστε το καλά αυτό αλλά του μικρού αριθμού αυτών που πραγματοποίησαν την εξέγερση και που είναι κι αυτοί οργανωμένοι κάτω από τη δικτατορία ενός ή περισσότερων προσώπων”³¹

Ο Ένγκελς ταυτόχρονα αποστασιοποίεται από τις επαναστατικές κομπορρημοσύνες των Μπλανκιστών που σκοπό είχαν περισσότερο να σκανδαλίσουν την μπουρζουαζία καθιστώντας τους ίδιους ως υπεύθυνους των εκτελέσεων των “εχθρών των λαών”. Ως προς αυτό θα αναφέρει ότι χρειάζεται μεγάλη έλλειψη “κριτικής σκέψης για να ισχυρίζεσαι ότι η Κομμούνα ενέργησε άψογα και αλάθητα για να υποστηρίζεις ότι λειτούργησε σε κάθε περίπτωση το ανταποδοτικό δίκαιο, ότι τις μέρες του Μάη εκτελέστηκαν τόσοι όσοι έπρεπε κι ούτε ένας παραπάνω, ότι κάηκαν τα κτίρια που έπρεπε κι ούτε ένα παραπάνω. Είναι το ίδιο σαν να λες ότι στη Γαλλική Επανάσταση όσοι αποκεφαλίστηκαν άξιζαν τον αποκεφαλισμό,πρώτα εκείνοι που αποκεφάλισε ο Ροβεσπιέρος, κι ύστερα ο ίδιος ο Ροβεσπιέρος”

Οι φαινομενικές διαφορές μεταξύ των πολεμικών των Ένγκελς και Μαρξ μπορούν να ερμηνευτούν ως μια προσαρμογή του σημείου εστίασης αναλόγως την αχίλλεια πτέρνα του αντιπάλου. Θα ήταν κάπως αυθαίρετο προς το πνεύμα του έργου τους να την βαπτίσουμε ως αντίφαση όταν στους μπλανκιστές καταδεικνύει την κενότητα της επαναστατικής τους φρασεολογίας ενώ στους εν γένει “αντιεξουσιαστές” (βλ. άρθρο “για την εξουσία”) υπαινίσσεται ότι η αιτία της πτώσης της Κομμούνας ήταν η μη καταφυγή σε αποφασιστική χρήση της επαναστατικής εξουσίας έναντι των αρχουσών τάξεων.

η αποχή από την πολιτική ως η πλέον επιζήμια επιρροή των προυντονικών για την Κομμούνα

Στον αντίποδα της στάσης προς τον Μπλανκί και τους οπαδούς του , οι Μαρξ και Ένγκελς καθιστούν υπεύθυνη για την τελική έκβαση της Κομμούνας την επιρροή της θέσης για αποχή από τη πολιτική. Θέση που ήταν από τις βασικές αρχές των Προυντονικών οι οποίοι είχαν σημαντικό ρόλο στο γαλλικό τμήμα της Διεθνούς.

Λίγες μέρες μετά την Κομμούνα σε ομιλία στη Διεθνής η αποχή από τη πολιτική παρουσιάζεται ως άνευ νοήματος , αφού την ακύρωσε η ίδια η εμπειρία των επαναστατών στο Παρίσι :

“Η ολοκληρωτική αποχή από τη πολιτική δράση είναι αδύνατη. Ο Τύπος που υποστηρίζει την αποχή συμμετέχει στην πολιτική κάθε μέρα. Είναι ζήτημα μόνο πως το πράττει κανείς, και σε τι πολιτική εμπλέκεται. Για τα υπόλοιπα, για εμάς η αποχή είναι αδύνατη. Το εργατικό κόμμα λειτουργεί ως πολιτικό κόμμα στις περισσότερες χώρες πλέον, και δεν είναι σε εμάς να το ζημιώσουμε κηρύττοντας την αποχή. Η ζωντανή εμπειρία , η πολιτική καταπίεση των υπαρχουσών κυβερνήσεων ωθεί τους εργάτες να καταπιαστούν οι ίδιοι με την πολιτική είτε τους αρέσει είτε όχι, είτε για πολιτικούς είτε για κοινωνικούς σκοπούς. Το να κηρύξουμε την αποχή από αυτούς είναι σαν να σπρώχνουμε στην αγκαλιά της αστικής πολιτικής. Το πρωινό μετά την Κομμούνα του Παρισιού, που έχει μετατρέψει την πολιτική δράση ζήτημα της ημερήσιας διάταξης, η αποχή είναι εντελώς εκτός συζήτησης” .³²

Ενώ ο Μαρξ καθιστά υπεύθυνη αυτήν την αντίληψη για τη χαμένη ευκαιρία να πάρει την εξουσία το προλεταριάτο ήδη από την επανάσταση με την πτώση της Β Αυτοκρατορίας :

“Στη Γαλλία αυτή η εγκληματική αποχή επέτρεψε στους Favre , Picard και άλλους να πάρουν την εξουσίας στις 4 Σεπτεμβρίου” ³³

Τυχαίο και αναγκαιότητα κατά τον Μαρξ της Κομμόυνας

Μεγάλη σημασία αποδίδει ο Μαρξ να καταδείξει ότι η μοναδική νομιμοποιημένη κυβέρνηση σε όλη τη Γαλλία ήταν η Κομμούνα . Αυτή η νομιμοποίηση δεν προκύπτει ως μια απλή αντιπροσωπευτική αριθμητική καταγραφή δια μέσου των δημοτικών εκλογών που προκήρυξε η Κ.Ε. της Εθνοφρουράς. Αλλά ως απόρροια της ίδιας της ταξικής πάλης , της επιμονής της ένοπλης αντίστασης από τον ίδιο τον λαό και της αποστασίας και προδοσίας των “επίσημων” κρατικών εξουσιών που πλέον καλύπτονταν από τις Πρωσσικές ξιφολόγχες. Αν μας επιτρεπόταν μια γεωγραφική παρουσίαση του ζητήματος, η νομιμοποίηση για τον Μαρξ έρχεται πρώτα και κύρια στα οδοφράγματα της Μπελβιλ και της Μονμάρτης όταν οι ηρωικές προλετάριες θα υπερασπιστούν το δικαίωμα του ένοπλου λαού στις 18 Μάρτη και όχι στο Hotel De Ville λίγες μέρες αργότερα. Για τον Μαρξ είναι ξεκάθαρο ότι ο Θιέρσος εξωθείται σε πραξικοπηματικές συνωμοσίες με την συμφωνία των Πρώσσων για συνθηκολόγηση και αφοπλισμό του Παρισιού. Όχι μόνο η Κομμούνα αλλά και η ίδια η αποκαθήλωση του Ναπολέοντα είναι έργο του Παρισινού λαού με την έφοδο του λαού στην εθνοσυνέλευση στις 4 Σεπτεμβρίου του 1870 ως εκ τούτου δικαιούνταν την εξουσία.

“Η μόνη νόμιμη εξουσία, ως εκ τούτου, στη Γαλλία, είναι η Επανάσταση η ίδια, που επικεντρώνεται στο Παρίσι”

Προς επίρρωση αυτών αναφέρει και τα αποτελέσματα των Δημοτικών Εκλογών που προκήρυξε ο Θιέρσος στις 30 Απριλίου για μια εκτόνωση της κατάστασης :

“Από τους 700.000 σύμβουλους από τους 35.000 Δήμους (Κομμούνες) που έχουν μείνει στην ακρωτηριασμένη Γαλλία , 200 είναι Νομιμόφρονες, 600 Ορλεανιστές, 7.000 δεδηλωμένοι Βοναπαρτιστές, και όλοι οι υπόλοιποι Ρεπουμπλικάνοι ή Κομμουνιστές. Υπάρχει άλλη απόδειξη ότι αυτή η Συνέλευση με την Ορλεανική μούμια τον Θιέρσο επικεφαλής δεν εκπροσωπεί παρά μια σφετεριστική μειοψηφία ;”

“Η Δημοκρατία (Republic) προκηρύχθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου, όχι από τους δικηγορίσκους που εγκατασταθήκαν στο Hotel de Ville (Δημαρχείο) ως Κυβέρνηση της Άμυνας, αλλά από τον Παρισινό λαό. Έγινε αποδεκτή σε όλη τη Γαλλία χωρίς ούτε μια φωνή διαφωνίας. Κατέκτησε την ίδια την ύπαρξη της με ένα πόλεμο πέντε μηνών που το αποκορύφωμα του ήταν η παρατεταμένη αντίσταση του Παρισιού. Χωρίς αυτόν τον πόλεμο, διεξαγόμενο από τη Δημοκρατία και στο όνομα της Δημοκρατίας, η Αυτοκρατορία θα είχε παλινορθωθεί από τον Μπίσμαρκ μετά τη συνθηκολόγηση στο Σεντάν, οι δικηγορίσκοι με τον Θιέρσο αρχηγό θα είχαν συνθηκολογήσει όχι για το Παρίσι , αλλά για προσωπικές εγγυήσεις… Η μόνη νόμιμη εξουσία, ως εκ τούτου, στη Γαλλία είναι η επανάσταση η ίδια, επικεντρωμένη στο Παρίσι. Αυτή η Επανάσταση δεν έγινε ενάντια στο Ναπολέοντα τον μικρό , αλλά ενάντια στις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες , που εκτρέφαν τη Δεύτερη Αυτοκρατορία , οι οποίες δέχθηκαν το τελευταίο χέρι υπό την εξουσία της, και που , όσο ο πόλεμος με την Πρωσία όπως λαμπρά αποκάλυψε θα άφηνε την Γαλλία ένα πτώμα, αν δεν είχαν αντικατασταθεί από τις αναζωογονητικές δυνάμεις της επανάστασης της γαλλικής εργατικής τάξης..”

Επιπρόσθετα ο Μαρξ δεν θεωρεί την κατάληψη της εξουσίας στις 18 Μαρτίου το 1871 αποκλειστικά αυθόρμητη. Και ότι η έκβαση της Κομμούνας καθορίστηκε μονόπλευρα από το αυθόρμητο. Δύσκολα θα μπορούσε να την βαπτίσει ή ακόμη χειρότερα να την απορρίψει ως τέτοια, γιατί έτσι αγνοεί δύο αποφασιστικά στοιχεία : το ρόλο της Α’ Διεθνούς (ας θυμηθούμε ότι ο Μαρξ χαρακτήρισε την Κομμούνα ως το μεγαλύτερο κατόρθωμα “του κόμματος μας”, και το ρόλο των δύο μεγάλων παρατάξεων που πρωταγωνίστησαν σ’αυτήν – των προυντουνιστών και των μπλανκιστών, από τους οποίους όχι λίγοι ήταν μέλη της Διεθνούς. Συν τοις άλλοις υπήρχαν και σειρά από κινητποιήσεις τόσο στο Παρίσι όσο και σε άλλες πόλεις τροχιοδεικτικές της γενικής κατεύθυνσης (π.χ. εξέγερση στις 31 Οκτωβρίου).

Την προεργασία ενός κινήματος που θα καταλήξει στην Κομμούνα με τα προτερήματα του και τις ελλείψεις του την έχει διαπιστώσει ο ίδιος ο Μαρξ ήδη από το 1869 :

“Στη Γαλλία συντελείται ένα ενδιαφέρον κίνημα. Οι παριζιάνοι ξαναρχίζουν μια πραγματικά επισταμένη μελέτη του πρόσφατου επαναστατικού παρελθόντος τους, προετοιμαζόμενοι για τον επικέιμενο επαναστατικό αγώνα…” Ντουζίνες βιβλίων όλων των κομμάτων , φιλελεύθεροι, ρεπουμπλικάνοι-δημοκράτες, προυντονιστές, μπλανκιστές .. “Κάποτε κι εμείς θα φτάσουμε ως αυτού”³⁴

Άλλοι παράγοντες που συνηγορούν σε αυτή την άποψη είναι ότι υπήρχαν ήδη προπλάσματα αυτής εξουσίας της αυτοθέσμισης των εργαζόμενων τάξεων : Η εθνοφρουρά που είχε δημιουργηθεί στα μέσα του 1870 επεκτείνει τον εξοπλισμό του λαού, ιδιαίτερα των πλέον φτωχών και “ατίθασων” στοιχείων, που δεν είχαν ως τότε στρατολογηθεί στα τακτικά σώματα του γαλλικού στρατού και από την αρχική δικαιοδοσία σε αυτήν από την Κυβέρνηση της Εθνικής Άμυνας (4 Σεπτεμβρίου 1870) περνάει στο προλεταριάτο και το λαό του Παρισιού στις 18 Μαρτίου 1871. Επίσης Κομμούνες/Δήμοι έχουν κάνει την εμφάνιση τους και σε άλλες πόλεις πριν το Παρίσι.

Θα ήταν όμως αντίστοιχα λάθος να δούμε μια διαζευκτική σχέση μεταξύ του “αυθόρμητου” και της συνειδητής οργάνωσης. Ο Μαρξ με την πτώση της Δεύτερης Αυτοκρατορίας στις αρχές του Σεπτεμβρίου του 1870 καλεί στην ανασυγκρότηση μιας οργάνωσης και όχι σε βεβιασμένες κινήσεις στη δεύτερη διακήρυξη για το πόλεμο.

“Ήρεμα και αποφασιστικά ας βελτιώσουν (σημ.αναφέρεται στους εργάτες) τις δυνατότητες της δημοκρατικής ελευθερίας για την ανάπτυξη της δικής τους ταξικής οργάνωσης.”³⁵

Καθόλου τυχαία ο Μαρξ θα αναγνωρίσει περισσότερο ως επιβεβαίωση πρότερων αντιλήψεων του (1864) την αναγκαιότητα το προλεταριάτο να διαμορφωθεί ως ανεξάρτητο κόμμα που θα εκφράζει την πρωτοκαθεδρία των δικών του συμφερόντων έναντι των αγροτών , των μικροαστών δημοκρατών μετά την Κομμούνα. Το αξιοσημείωτο, όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, ως προς το πως εννοείται το μαρξικό κόμμα είναι ότι δεν επικρίνει κάποια ανυπαρξία κόμματος στην κομμούνα ως απώτερο αίτιο της ήττας της αλλά την θεωρεί προϊόν αυτού του κόμματος !

Στο δεύτερο γράμμα του για την Κομμούνα προς τον Κούγκελμαν το 1871 θα γράψει :

“… Πώς μπορείτε να συγκρίνετε τις διαδηλώσεις των μικροαστών όπως στις 13 Ιουνίου 1849, κ.λπ., με την σημερινή πάλη στο Παρίσι είναι εντελώς ακατανόητο σε εμένα.

Η παγκόσμια ιστορία θα ήταν πράγματι πολύ εύκολο να γίνει, αν δεν μπαίνεις στη μάχη παρά μόνο υπό τον όρο των αλάνθαστα ευνοϊκών συνθηκών. Από την άλλη, θα ήταν μια πολύ μυστικιστική φύση της ιστορίας, εάν το “τυχαίο” δεν έπαιζε κανέναν ρόλο σε αυτήν. Αυτά τα τυχαία περιστατικά περιέρχονται φυσικά στη γενική πορεία της ανάπτυξης και ισοσταθμίζονται πάλι από άλλα τυχαία. Αλλά η επιτάχυνση και η καθυστέρηση εξαρτώνται κατά μεγάλο βαθμό από τέτοια “τυχαία περιστατικά” , στα οποία περιλαμβάνεται και το “τυχαίο” του χαρακτήρα εκείνων που βρίσκονται επικεφαλής του κινήματος.

Το αποφασιστικό, δυσμενές “τυχαίο” αυτή την φορά δεν βρίσκεται με κανένα τρόπο στις γενικές συνθήκες της γαλλικής κοινωνίας, αλλά στην παρουσία των Πρώσων στη Γαλλία και της θέσης τους ακριβώς δίπλα στο Παρίσι. Αυτό οι Παριζιάνοι το γνώριζαν καλά. Όπως και και τα αστικά καθάρματα των Βερσαλλιών το γνώριζαν επίσης καλά. Ακριβώς για αυτό τον λόγο έθεσαν στους Παριζιάνους μπροστά στο δίλημμα ή να αποδεχτούν την πρόκληση ή να υποκύψουν αμαχητί. Στην τελευταία περίπτωση, η αποθάρρυνση της εργατικής τάξης θα ήταν πολύ μεγαλύτερη από την απώλεια μερικών “ηγετών”. Η πάλη ενάντια στην κεφαλαιοκρατική τάξη και το κράτος της έχουν εισέλθει σε μια νέα φάση με την πάλη στο Παρίσι. Όποια και αν είναι τα άμεσα αποτελέσματα , ένα νέο σημείο αφετηρίας κόσμο-ιστορικής σπουδαιότητας έχει κερδηθεί.” ³⁶

Κατά τον Μαρξ το τυχαίο ( με την μορφή της προάσπισης του δικαιώματος του ένοπλου λαού να παραμείνει ένοπλος τα ξημερώματα στις 18 Μαρτίου στα οδοφράγματα του Μπελβίλ και της Μονμάρτης ) δεν συνεπάγεται μια κατάφωρη άρνηση της αναγκαιότητας του περάσματος της εξουσίας στο προλεταριάτο στις συνθήκες της Γαλλικής κοινωνίας το 1871. Δεν επικρίνει την Κομμούνα ως πράξη ανώριμη να φέρει στην εξουσία το προλεταριάτο λόγω κάποιων συνθηκών που δεν είχαν φθάσει στο απαραίτητο στάδιο του ιμπεριαλισμού και του αδύναμου κρίκου όπως θα ήθελαν μερικοί μαρξιστές μερικά χρόνια αργότερα. Το τυχαίο συνίσταται στο χαρακτήρα της ηγεσίας της Κομμούνας και της φάσης του πολέμου που δεν συνεπάγεται όμως την νομοτελειακή ήττα. Ακόμα και όταν πλέον θα έχουν περάσει 10 χρόνια και θα έχει πάψει πλέον η πιεστική ανάγκη να απαντήσει στη λάσπη της διεθνούς μπουρζουαζίας για την Κομμούνα δεν θα αρνηθεί την αναγκαιότητα της κατάκτησης της εξουσίας στο Παρίσι αλλά θα συγκλίνει ότι έπρεπε εν τέλει να προβεί σε ένα συμβιβασμό με τις Βερσαλλίες. :

“Καμία εξίσωση δεν μπορεί να επιλυθεί αν τα στοιχεία της λύσης της δεν συμπεριλαμβάνονται στους όρους της. Επιπρόσθετα οι ντροπές μια κυβέρνηση που έχει απότομα προκύψει μέσω μιας νίκης του λαού δεν έχουν τίποτα το ειδικά “σοσιαλιστικό”. Αντιθέτως. Οι νικηφόροι αστοί πολιτικοί μεμιάς νοιώθουν ντροπιασμένοι από τη “νίκη” τους ενώ ο σοσιαλιστής μπορεί τουλάχιστον να προβεί σε δράση χωρίς καμία ντροπή. Για ένα πράγμα που μπορείς να είσαι σίγουρος : μια σοσιαλιστική κυβέρνηση δεν έρχεται στην εξουσία σε μια χώρα παρά μόνο όταν οι συνθήκες είναι ώριμες ώστε να μπορεί πάνω από όλα να πάρει τα απαραίτητα μέτρα για τον πειθαναγκασμό της μάζας της μπουρζουαζίας σε ικανοποιητικό βαθμό ώστε να κερδίσει χρόνο- η πρώτη προϋπόθεση – για μια δράση σε διάρκεια.

Πιθανόν να αναφέρεις την Παρισινή Κομμούνα, αλλά πέρα από το γεγονός ότι αυτή ήταν μια εξέγερση μιας μόνο πόλης σε εξαιρετικές συνθήκες, η πλειοψηφία της Κομμούνας δεν ήταν με καμία έννοια σοσιαλιστική, ούτε θα μπορούσε να ήταν. Με μια μικρή δόση σώας κοινής λογικής, όμως, θα μπορούσαν να είχαν πετύχει ένα συμβιβασμό με τις Βερσαλίες, χρήσιμος για όλη τη μάζα του λαού – το μόνο πράγμα που μπορούσε να επιτευχθεί εκείνη τη στιγμή. Η απαλλοτρίωση της Τράπεζας της Γαλλίας από μόνη της θα μπορούσε να είχε διαλύσει όλες τις αξιώσεις των τρομοκρατημένων Βερσαλλιών κλπ κλπ “³⁷

Η παραπάνω πολυ-χρησιμοποιημένη απαισιόδοξη εκτίμηση του Μαρξ από “φίλους” και εχθρούς του συνήθως αγνοεί κάτι πολύ πιο σημαντικό από την υποτιθέμενη αντίθεση του Μαρξ στη Κομμούνα. Το ότι ήταν μόνο το Παρίσι που συγκλονίστηκε από εξεγέρσεις και την πάλη ενάντια στην Εθνοσυνέλευση με τη δημιουργία Κομμούνων είναι σαφέστατα ιστορική ανακρίβεια . Κινήματα και εξεγέρσεις αλλού με μεγαλύτερη ένταση αλλού πιο ειρηνικά έγιναν στη Λυών, στο Σαιντ-Ετιέν, στο Κρεζό στη Μασσαλία , στην Τουλούζη και στο Ναρμπόν³⁸

1 Κ.Μαρξ, 1ο Προσχέδιο του Εμφύλιου Πολέμου στη Γαλλία κεφάλαιο “Ο Χαρακτήρας της Κομμούνας” Κ.Μαρξ για το Κράτος εκδ.Εξάντας

2 Marx to Edward Beesly, October 19, 1870 http://www.marxists.org/archive/marx/works/1870/letters/70_10_19.htm

3 Conspectus of Bakunin’s Statism and Anarchy http://www.marxists.org/archive/marx/works/1874/04/bakunin-notes.htm

4 ο.π.

5 ο.π.

6Κ.Μαρξ “Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία” εκδ. Σ.Εποχή σ.72

7 Ως προς την λατινική ετυμολογία της έννοιας της δικτατορίας : Ο Ρωμαίος δικτάτωρ ήταν ένα ανώτατο αξίωμα που ασκούνταν από ένα πολίτη (στην αρχή αποκλειστικά από πατρίκιους μετά το 356π.Χ. και από πληβείους) ο οποίος σε καταστάσεις έκτακτου ανάγκης, κυρίως σε εμπόλεμη περίοδο, είχε απεριόριστη εξουσία με μέγιστη διάρκεια μισό χρόνο. Ο διορισμός γινόταν πρώτα με απόφαση της Συγκλήτου που όριζε έναν Ύπατο (υπήρχαν 2 Ύπατοι στη Ρωμαϊκή πολιτειακή δομή (Republic) που ήταν το ανώτερο αξίωμα πλην του ιδίου του δικτάτορα) να ορίσει το δικτάτορα. Ο δικτάτωρ είχε νομοθετικές, δικαστικές, εκτελεστικές και στρατιωτικές εξουσίες. Οι μόνοι περιορισμοί στην εξουσία του ήταν ότι η θητεία του ήταν 6μηνη, ότι δεν κατείχε το θησαυροφυλάκιο αλλά διαχειριζόταν χρήματα που του έδινε η Σύγκλητος και ότι απαγορεύονταν να εγκαταλείψει την Ιταλία. Ο διορισμός του δικτάτορα ήταν μέτρο που λαμβάνονταν για πολέμους εντός της Ιταλίας. Αυτός ήταν ο κύριος λόγος από το 500 π.Χ. ως περίπου το 200 π.Χ. Μετέπειτα για 120 χρόνια ο θεσμός εξαφανίζεται. Αναβιώνει μετά τον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ του Μάριου (εκπροσώπου των λαϊκών) και του Σύλλα (εκπροσώπου των συντηρητικών). Ο Σύλλας εντελώς παράδοξα θα διοριστεί ως «δικτάτορας για τη δημιουργία νόμων και τον ορισμό του συντάγματος» («dictator legibus faciendis et reipublicae constituendae causa») ενώ στην ουσία ο ίδιος έθεσε τα θεμέλια της κατάλυσης της Δημοκρατίας (Republic). Ο Σύλλας αποτέλεσε και τον πρώτο δικτάτορα που διατήρησε το αξίωμα πέρα του 6μήνου που μετέπειτα θα επεκτείνει ο Ιούλιος Καίσαρας. Δικτάτορες μπορούσαν να οριστούν και για ασήμαντους λόγους όπως η σύναξη των επιτροπών για εκλογές και για την διοργάνωση επισήμων αγώνων. Αυτό που έχει σημασία για την κατανόηση της μετέπειτα πολιτικής χρήσης του όρου είναι ο έκτακτος χαρακτήρας της εξουσίας και η ανάδειξη της ως πολεμικό μέτρο ή δημιουργία νόμων και συνταγμάτων.

Τόσο η δικτατορία όσο και το προλεταριάτο ως έννοιες θα κάνουν την επανεμφάνιση τους στη Γαλλική Επανάσταση στις ιδέες του Ζ.Π. Μαρά στο πλαίσιο της εξιδανικευμένης “ρωμαϊκής φορεσιάς” των Γάλλων επαναστατών.

Η αντίληψη του Μαρά για τη δικτατορία πρωτοεμφανίζεται ήδη το 1774 στο έργο του “οι Αλυσίδες της Σκλαβιάς” όπου η πεσιμιστική του οπτική αναδεικνύει την αναγκαιότητα ενός γενναίου άνδρα που θα ηγηθεί των μαζών και θα σταθεί ενάντια στον καταπιεστή. Τον Σεπτέμβριο και Οκτώβριο του 1789 θα προτείνει μέτρα που θα οδηγούσαν σε μια δικτατορία μιας μετριοπαθούς επιτροπής. Με την όξυνση της αντίθεσης στην επανάσταση ο Μαρά θεωρεί απαραίτητη την συγκέντρωση της επαναστατικής εξουσίας είτε στο πρόσωπο ενός εκλεγμένου άνδρα είτε μιας μικρής ομάδας ατόμων. Μια δικτατορική εξουσία, ένας τριμπουνάρος (tribune) του λαού ή ένας δικτάτορας, που θα είχε θητεία μικρής διάρκειας (έξι βδομάδες ή τρεις μέρες) και θα περάτωνε τις διατάξεις του συντάγματος μέσω της βίας. Από τον Μαρά θα περάσουμε στην κριτική αφομοίωση της έννοιας της δικτατορίας των προλετάριων από τον Μπαμπέφ μετά στο Μπλανκί και τέλος σε μια επιστημονική θεμελίωση στο Μαρξ. Το 1850 η “δικτατορία του προλεταριάτου” θα συμπεριληφθεί ως σκοπός στο “καταστατικό” της Παγκόσμιας Λίγκας των Επαναστατών Κομμούνιστών που μέλος της ήταν ο Μαρξ βλ. http://www.marxists.org/archive/riazanov/1928/xx/blanqui.htm

8Κ.Μαρξ “Η ηθικίζουσα κριτική και η επικρίνουσα ηθική” γραμμένο το 1847 όπως περιλαμβάνεται στο “Ο Μαρξ για το Κράτος” εκδ.Εξάντας σ.560

9Φ.Ενγκελς, Κριτική στο Πρόγραμμα της Ερφούρτης, “Κριτική των Προγραμμάτων Γκότα & Ερφούρτης” εκδ.Κοροντζή σ.108

10“Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία” εκδ. Σ.Εποχή σ.22-23

11Χαρακτηριστικά στο 18η Μπρυμπαίρ του Λ.Βοναπάρτη “Η κοινωνική δημοκρατία εμφανίστηκε σαν φράση, σαν προφητεία στο κατώφλι της επανάστασης του Φλεβάρη. Στις μέρες του Ιούνη 1848 πνίγηκε στο αίμα του παρισινού προλεταριάτου, πλανιέται όμως σαν φάντασμα στις ακόλουθες πράξεις του δράματος. Η demokratische Republik κάνει την εμφάνιση της. Στις 13 Ιούνη του 1849 εξαφανίστηκε μαζί με τους μικροαστούς…Η κοινοβουλευτική δημοκρατία , μαζί με την αστική τάξη πιάνει ολόκληρη τη σκηνη…” εκδ.Θεμέλιο σ.147

12Marx in New York World 15 October 1871 , http://www.marxists.org/archive/marx/bio/media/marx/71_10_15.htm

Πρόκειται για λόγια που έχει μεταφέρει δημοσιογράφος της εποχής και όχι πιστή απόδοση της ομιλίας. Η ενδεχόμενη μη εξοικείωση του δημοσιογράφου με τη μαρξική ορολογία μπορεί να ερμηνεύσει τη φράση “Η Κομμούνα δεν μπορούσε να ιδρύσει μια νέα μορφή ταξικής κυβέρνησης” η οποία θα πρέπει περισσότερο να ερμηνευτεί ότι η Κομμούνα δεν είχε σκοπό απλώς να αλλάξει τους πόλους της ταξικής κυβέρνησης και να διατηρήσει την ταξική κυριαρχία εν γένει αλλά ήταν η απαρχή και η προϋπόθεση για την οριστική μελλοντική της κατάργηση.

13Κ.Μαρξ γράμμα προς Κούγκλεμαν, [London] April 12, 1871, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1871/letters/71_04_17.htm ,
Λένιν Άπαντα τόμος 33 εκδ. Σ.Εποχή σ.131

14Πρόλογος στη γερμανική έκδοση του 1872
http://www.marxists.org/ellinika/archive/marx/works/1848/com-man/gpref1872.htm

15Συγκεκριμένα αναφέρεται : “(Βλέπε τον “Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία, έκκληση του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς Ένωσης των Εργατών”, γερμανική έκδοση, σελ.19, όπου αναπτύσσεται πιο διεξοδικά)”

16Φ.Ενγκελς , επιστολή στον Αύγουστο Μπέμπελ 28-3-1875 , όπως περιλαμβάνεται στο “Κριτική των Προγραμμάτων Γκότα & Ερφούρτης” εκδ.Κοροντζή σ.77

17Κ.Μαρξ προς Βαρλέν και Φρανκέλ , υπάρχει και στο Έλλη Παππά , “Η Κομμούνα του 1871” εκδ.Άγρα σελ.38

18Κ.Μαρξ προς Β.Λήμπκνεχτ 6 Απριλίου 1871 στο Έλλη Παππά , “Η Κομμούνα του 1871” εκδ.Άγρα σελ.55

19Jenny Marx To Ludwig Kugelmann In Hanover 3 October 1871
http://www.marxists.org/archive/marx/bio/family/jenny/71_10_03.htm#banquet

20Κ.Μαρξ γράμμα στον Πολ Λαφάργκ, όπως υπάρχει στο Έ.Παππά ¨Η κομμούνα του 1871” εκδ. Άγρα σ.123

21 Το τμήμα της Διεθνούς κατά τη διάρκεια του Γαλλο-Πρωσικού πολέμου θα μείνει στην ουσία ακέφαλο λόγω των διώξεων. Να διευκρινισθεί ότι αν και το τμήμα της Διεθνούς είχε υποστεί μια μερική υποχώρηση της κυρίαρχης “ορθόδοξης” προυντονικής επιρροής κάθε άλλο παρά είχε ξεκαθαριστεί πλέρια. Ο κύριος εκπρόσωπος του γαλλικού μαρξισμού της εποχής ο Λαφάργκ βρίσκεται ήδη πριν την Κομμούνα εκτός της πρωτεύουσας, στο Μπορντώ. Θα επιστρέψει στο Παρίσι μετά την Κομμούνα και θα λάβει ρόλο παρατηρητή παρά πρωταγωνιστή. Οι επαφές του Μαρξ στο επαναστατημένο Παρίσι θα περιοριστούν στην αλληλογραφία με τον κολεκτιβιστή προυντονικό της αριστεράς Βαρλέν και τον Ούγγρο επίτροπο της Κομμούνας Φρανκέλ.

22Samuel Bernstein, “Auguste Blanquie and the art of Insurrection” , Lawrence & Wishart , 1971 , σ.301

23ο.π. , σ.292-293

24ο.π.σ.303

25ο.π. σ.300

26ο.π.σ.346-349

27Κ.Μαρξ, “Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία” εκδ. Σ.Εποχή σ.98

28Φ.Ενγκελς “συμπληρωματικές παρατηρήσεις για τον Προυντόν και το ζήτημα της κοινωνίας” εκδ. Αναγνωστίδη , σ.189

29Κ.Μαρξ - Φ.Ενγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος , εκδ. Ερατώ σ.68

30ο.π. σ.108

31Φ. Ένγκελς “το πρόγραμμα των μπλανκιστών προσφύγων της Κομμούνας” γραμμένο το 1874 http://www.marxists.org/archive/marx/works/1874/06/26.htm

32 Reporter’s record of the speech made at the London Conference of the
International Working Men’s Association, September 21, 1871, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1871/09/21.htm

33Political action and the working class,Speech by Marx the London Conference of the International, September, 1871 http://www.marxists.org/archive/marx/works/1871/09/politics-speech.htm

34γράμμα προς Κουγκελμαν 3/3/1869 όπως περιλαμβάνεται στο Λένιν Άπαντα τόμος 33 εκδ.Σ.Εποχή , σελ. 133

35Κ.Μαρξ , Δεύτερη Έκθεση για τον Γαλλογερμανικό πόλεμο στο Γενικό Συμβούλιο της Διεθνούς , 6-9 Σεπτεμβρίου 1870, όπως υπάρχει στο Έλλη Παππά , “Η Κομμούνα του 1871” εκδ. Άγρα σ.61 , ή “Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία” εκδ.Σ.Εποχή σ.40. Να σημειωθεί ότι η διακήρυξη γίνεται αφού έχει χαθεί η ευκαιρία μιας κατάκτησης της εξουσίας από το προλεταριάτο.

36Κ.Μαρξ προς Κούγκλεμαν ,12 Απριλίου 1871 http://www.marxists.org/archive/marx/works/1871/letters/71_04_12.htm
υπάρχει και στο Έλλη Παππά , “Η Κομμούνα του 1871” εκδ.Άγρα σ.57-59

37 http://www.marxists.org/archive/marx/works/1881/letters/81_02_22.htm

Γράμμα στον Ολλανδό Nieuwenhuis, Ferdinand από τα ιδρυτικά στελέχη του Σοσιαλιστικού κινήματος στη χώρα. Μετά από απαίτηση του ίδιου για το ποια μέτρα θα πρέπει να πάρει ένα κράτος των εργατών . Είχε μεταφράσει μια σύνοψη του Κεφαλαίου στα Ολλανδικά.

38Π.Ο. Λισαγκαρέ , “Ιστορία της Παρισινής Κομμούνας του 1871” , εκδ.Ελεύθερος Τύπος, σ.211-226