Η αρχιτεκτονική και ο αρχιτέκτονας στη δίνη της κρίσης

Ο μονήρης αρχιτέκτονας σταδιακά εκλείπει και στην καλύτερη περίπτωση μετατρέπεται σε απλό υπάλληλο, σε κάποιο γρανάζι μιας τεράστιας μηχανής παραγωγής αρχιτεκτονικής και «ντιζάιν», στην κορυφή της οποίας βρίσκεται συνήθως ένας star-architect. Ενα είδος αρχιτεκτονικού «brand name». Ολοι οι υπόλοιποι παραμένουν αναλώσιμοι υπάλληλοι, άψυχοι αριθμοί και νούμερα σε διαρκή διαθεσιμότητα

Του Τάση Παπαϊωάννου από την ΕφΣυν

Η κρίση του κυρίαρχου πολιτικού συστήματος, οικονομική, κοινωνική, εν τέλει πολιτισμική, αφήνει ήδη τα ανεξίτηλα σημάδια της πάνω στον κοινωνικό ιστό. Τον διαρρηγνύει, τον τεμαχίζει, τον ανατέμνει, τον διαλύει σε ασύνδετα μεταξύ τους θραύσματα, δημιουργώντας αγεφύρωτα χάσματα και τραύματα που είναι αβέβαιο αν θα μπορέσουν ποτέ να επουλωθούν. Η μετάλλαξη γίνεται με εξαιρετικά βίαιο τρόπο, στοχευμένο, εκρηκτικό, θανάσιμο. Ολόκληρες κοινωνικές ομάδες και επαγγέλματα εκθεμελιώνονται εκ βάθρων και οδηγούνται στον πλήρη αφανισμό. Ανθρωποι που για μια ζωή προσέφεραν τις υπηρεσίες τους σε διάφορους τομείς, κρίνονται υπεράριθμοι, ακατάλληλοι, «πλεονάζον προσωπικό» και μέσα σε μια μέρα βρίσκονται στον δρόμο. Ετσι, σαν να πετάς άχρηστα αντικείμενα στα σκουπίδια.

Αν επικεντρωθούμε στον τομέα των οικοδομικών κατασκευών τα αποτελέσματα είναι τραγικά και μη αναστρέψιμα, με την ανεργία στους κλάδους αυτούς να έχει φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη. Η τέχνη του μάστορα και η ειδική του γνώση εξαφανίζονται, όπως και το επάγγελμά του. Τέχνες που χρειάστηκαν πάμπολλα χρόνια για να τελειοποιηθούν και να φτάσουν στο σημερινό επίπεδο, σβήνουν η μία μετά την άλλη και χάνονται για πάντα.

Κι ο αρχιτέκτονας; Τι ρόλο παίζει πια ο αρχιτέκτονας; Μήπως το ίδιο δεν συμβαίνει και με το δικό του επάγγελμα; Σιγά σιγά το ένα γραφείο μετά το άλλο κλείνουν και τη θέση τους παίρνουν μεγάλες πολυεθνικές αρχιτεκτονικές εταιρείες που απασχολούν εκατοντάδες μηχανικούς και οι οποίες δραστηριοποιούνται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Ο μονήρης αρχιτέκτονας σταδιακά εκλείπει και στην καλύτερη περίπτωση μετατρέπεται σε απλό υπάλληλο, σε κάποιο γρανάζι μιας τεράστιας μηχανής παραγωγής αρχιτεκτονικής και «ντιζάιν», στην κορυφή της οποίας βρίσκεται συνήθως ένας star-architect. Ενα είδος αρχιτεκτονικού «brand name». Ολοι οι υπόλοιποι παραμένουν άγνωστοι μεταξύ αγνώστων. Αναλώσιμοι υπάλληλοι, άψυχοι αριθμοί και νούμερα σε διαρκή διαθεσιμότητα.

Η εξουσία και το χρήμα συγκεντρώνονται διαρκώς σε ολοένα και λιγότερα χέρια. Εταιρείες καθόλου αθώες βρίσκονται σε άμεση σχέση (και διαπλοκή;) με την πολιτική και οικονομική ελίτ κάθε χώρας. Τώρα «πελάτης» δεν είναι απλώς το Δημόσιο ή ένας ιδιώτης, αλλά ολόκληρα κράτη που διαπραγματεύονται τα κτίρια-κράχτες, τα φανταχτερά κτίρια που ενσαρκώνουν μεγαλεπήβολα σχέδια και ματαιόδοξες ψευδαισθήσεις σε ένα παιχνίδι άκρατου εντυπωσιασμού και λυσσαλέου ανταγωνισμού. Η αρχιτεκτονική όπως την ξέραμε σιγά σιγά τείνει να εξαφανιστεί. Μετατρέπεται σε καθαρά εμπορευματική διαδικασία και το αρχιτεκτόνημα σε καταναλωτικό προϊόν. Επιβιώνει μόνον η αρχιτεκτονική που βρίσκεται στην υπηρεσία της εκάστοτε εξουσίας. Κάθε άλλη εκδοχή πρέπει πάση θυσία να καταπολεμηθεί.

Ο αρχιτέκτονας δεν χρειάζεται και δεν πρέπει πια να σκέφτεται, να σχεδιάζει, να αυτενεργεί, να συνθέτει μέσα από το σχέδιο και την ταυτότητά του! Αυτό που απαιτείται είναι να μετατραπεί σε πειθήνιο εκτελεστικό-διεκπεραιωτικό όργανο. Αλλοι πλέον θα σκέφτονται γι’ αυτόν. Μεταλλάσσεται έτσι, απλώς σ’ ένα καταρτισμένο πιόνι, σε φτηνό εργατικό δυναμικό εξειδικευμένων επί μέρους εργασιών (γνώστης ηλεκτρονικών προγραμμάτων, ελεγκτής, εργοδηγός…), σ’ ένα νέο είδος διαχειριστού δευτερευόντων μόνο θεμάτων (όπως να τακτοποιεί αυθαιρεσίες δεκαετιών) που απέχουν πολύ από την ουσία της αρχιτεκτονικής. Η αρχιτεκτονική που γεννήθηκε μέσα από βαθιά σκέψη και αμφισβήτηση σταδιακά θα ατονήσει και θα τη βρίσκεις τοποθετημένη μόνο στα ράφια των μουσείων, ως σχέδιο, ως μικρή μακέτα και όχι ως υλοποιημένο έργο. Αρχειοθετημένη για πάντα στο παρελθόν! Το μέλλον που μας προδιαγράφουν, δεν χρειάζεται αμφιβολίες και αμφισβητήσεις. Ολα πρέπει να κυλάνε ήσυχα, ομαλά και ανεμπόδιστα στα προκατασκευασμένα κανάλια του συστήματος και των κλειστών εργολαβιών. Δεν θα υπάρχουν διαφορετικοί δρόμοι, αλλά μόνον ένας. Μονόδρομος και αδιέξοδος! Το δίλημμα θανάσιμο. Ή προσαρμόζεσαι στη νέα τάξη πραγμάτων ή εξαφανίζεσαι ως δημιουργός.

Η πολυδιαφημιζόμενη «απελευθέρωση» των κλειστών επαγγελμάτων οδηγεί νομοτελειακά στη δραματική συρρίκνωση, μέχρι και στην πλήρη εξαφάνιση των επαγγελμάτων αυτών, στον αντίποδα δηλαδή αυτού που επικαλούνταν η ευρωπαϊκή νομοθετική ντιρεκτίβα. Τα «ανοιχτά» επαγγέλματα είναι στην πραγματικότητα τα νεκρά επαγγέλματα, με αποτέλεσμα ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι να πετιούνται σαν σκουπίδια στο περιθώριο της λεγόμενης ελεύθερης αγοράς, ενώ παράλληλα το επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών διαρκώς υποβαθμίζεται.

Μέσα σ’ αυτόν τον κατακλυσμό του «μαζικού πολιτισμού», η κρίση έφτασε ήδη σαν μεταδοτική ασθένεια και στις αναπτυγμένες χώρες, με αποτέλεσμα να είναι πια ολοφάνερο ότι μια τέτοια πορεία δεν οδηγεί πουθενά, παρά μόνο στη διαρκή και συνεχώς διογκούμενη φτωχοποίηση τεράστιων κοινωνικών ομάδων. Οι γυαλιστερές ψευδαισθήσεις διαλύονται σαν σαπουνόφουσκες στον αέρα και οι άνθρωποι ξυπνάνε έντρομοι από τις φαντασιώσεις και τις ονειροπολήσεις τους. Προσγειώνονται -τις περισσότερες φορές ανώμαλα- στην πραγματικότητα, έπειτα από την απατηλή πτήση της πρόσκαιρης εικονικής ευδαιμονίας, μετρώντας τις μεγάλες τους απώλειες. Σήμερα πια κανείς δεν μπορεί να κάνει όνειρα, να σκέφτεται το μέλλον και για τη νέα γενιά αυτό είναι καταστροφικό!

Καθένας μας συνειδητοποιεί πως τίποτε στη ζωή του δεν είναι πια δεδομένο, ούτε τα πιο στοιχειώδη δικαιώματα, αν δεν αγωνίζεται διαρκώς προκειμένου να τα διεκδικεί, να τα περιφρουρεί και να τα προασπίζει. Ετσι και ο αρχιτέκτονας, μπορεί μέσα από την τέχνη του να (αντι)δράσει ανάλογα: του δίνεται η ευκαιρία να ανακαλύψει από την αρχή την αξία πανάρχαιων και περιφρονημένων τεχνικών μεθόδων και να τους δώσει νέο περιεχόμενο, με φτηνά υλικά, φιλικά προς τη φύση και το περιβάλλον. Να προτείνει λύσεις σε καθημερινά προβλήματα. Να στοχαστεί περισσότερο για το τι, το πώς και για το γιατί. Να στοχαστεί, δηλαδή, γι’ αυτό που συνιστά τη βαθιά διαχρονική αξία της αρχιτεκτονικής, μιας αρχιτεκτονικής απλής και ουσιαστικής που παρακολουθεί τη ζωή και τις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου και ταπεινά τις υπηρετεί και τις εκφράζει.

……………………………………………………………………………….

* Αρχιτέκτονας-καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ