Η χωροταξία στην υπηρεσία των ιδιωτικών συμφερόντων: Η περίπτωση της Στερεάς

Άρθρο της Δέσποινας Σπανούδη το οποίο δημοσιεύτηκε στο μηνιαίο ένθετο ΟΙΚΟΤΡΙΒΕΣ της Αυγής της Κυριακής 24/2/2013

Συχνά, κάτω από τις δραματικές αλλαγές των τελευταίων χρόνων, θεωρούμε ότι η κρίση είναι μια τομή στη συνέχεια των πραγμάτων. Ακόμη συχνότερα, ερμηνεύουμε όλα όσα σχεδιάζονται και επιβάλλονται ως αποτέλεσμα των «μνημονιακών πολιτικών». Πίσω από αυτή την θεώρηση λανθάνει η αντίληψη ότι η κατάργηση του μνημονίου θα μας επέστρεφε αν όχι στον χαμένο παράδεισο, οπωσδήποτε σε μια αποδεκτή πραγματικότητα. Δεν είναι προφανώς έτσι. Οι περισσότεροι σχεδιασμοί που σήμερα παίρνουν μια πιο ορατή μορφή -κυρίως ως προς τα αποτελέσματα- έχουν ξεκινήσει από χρόνια. Το ίδιο και τα προβλήματα που συσσωρεύονται λόγω της αρπακτικότητας του ιδιωτικού κεφαλαίου από τη μια και της πλήρους υποταγής του πολιτικού προσωπικού από την άλλη. Η περίπτωση της Στερεάς Ελλάδας προσφέρεται ως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αξιοποίησης της κρίσης από μεγάλους ομίλους που εδώ και χρόνια έχουν επιβάλλει μια άνευ όρων εκμετάλλευση με την αμέριστη βοήθεια της κεντρικής και της τοπικής διοίκησης. Η άτυπη βιομηχανική ζώνη Σχηματάρι– Οινόφυτα- Χαλκίδα- Θήβα (περιοχή Ασωπού) με περίπου 1000 μονάδες, ισχυροί βιομηχανικοί πόλοι όπως το Αλουμίνιο της Ελλάδας, η ΛΑΡΚΟ, η ΒΙΟΧΑΛΚΟ και η ιδιωτική Βιομηχανική περιοχή στη Θίσβη Βοιωτίας, οι μεταλλευτικές εταιρείες στη Φωκίδα και στην Εύβοια, εξυπηρετούνται εδώ και χρόνια με κάθε είδους διευκολύνσεις, δημόσια έργα, σκανδαλώδεις ρυθμίσεις και φυσικά με ανοχή στην ρύπανση και την υποβάθμιση.   Ακόμη και ο χωροταξικός σχεδιασμός – το εργαλείο που θεωρητικά διαθέτει η Πολιτεία για να σχεδιάζει με όρους κοινωνικής ωφέλειας - ολοένα και πιο απροκάλυπτα νομιμοποιεί και επικυρώνει προειλημμένες επιχειρηματικές αποφάσεις. Μετά τα ειδικά χωροταξικά των «Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας», του τουρισμού, της βιομηχανίας, των υδατοκαλλιεργειών, τώρα είναι η σειρά των περιφερειακών χωροταξικών να εναρμονισθούν με την κυρίαρχη πολιτική.

Ποια είναι η κατάσταση σήμερα στη Στερεά; Στην υδροκέφαλη Ελλάδα, η γειτνίαση με την Αττική και η διέλευση της ΠΑΘΕ απέδωσαν ένα ιδιαίτερο ρόλο στην περιοχή: την μεταφορά υδατικών πόρων (Μόρνος/ Εύηνος, Υλίκη, γεωτρήσεις της ΕΥΔΑΠ στη λεκάνη του Β. Κηφισού) αλλά και την υποδοχή των ανεπιθύμητων δραστηριοτήτων σε σημεία όσο το δυνατό εγγύτερα στην Αθήνα:

- Πάσης φύσεως βιομηχανίες, μαζί με ιχθυοκαλλιέργειες και παραθεριστική κατοικία στον Ευβοϊκό,

- Μαζική εγκατάσταση μονάδων ηλεκτροπαραγωγής σε Βοιωτία- Εύβοια, μεγάλης κλίμακας αιολικές, φωτοβολταικές και υδροηλεκτρικές εγκαταστάσεις που ξεκίνησαν από τις πιο κοντινές περιοχές (Βοιωτία- Ν. Εύβοια) και εξαπλώνονται ραγδαία ακόμη και στις πιο παρθένες περιοχές της Ευρυτανίας.

Ένα υποδειγματικό μοντέλο υπανάπτυξης

Οι επιπτώσεις από το υιοθετούμενο «μοντέλο ανάπτυξης», εμφανίζονται με ιδιαίτερα έντονο τρόπο: - η δηλητηρίαση υπόγειων και επιφανειακών νερών στη λεκάνη του Ασωπού και την Εύβοια - η ρύπανση όλων των θαλάσσιων κόλπων: Ευβοϊκού, Μαλιακού, Κορινθιακού - η εντατική μονοκαλλιέργεια στις πεδιάδες, στις οποίες πλέον φύονται και φωτοβολταικά - η ληστρική εκμετάλλευση των εθνικής σημασίας μεταλλευτικών αποθεμάτων κυρίως βωξίτη και σιδηρονικελίου - η ανάπτυξη των μεταφορών για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων επιλογών (π.χ. υποβάθμιση οδικού άξονα Αθήνα-Δελφοί- Δυτική Ελλάδα προς εξυπηρέτηση της γέφυρας του Ρίο) - η καταστροφή των τοπίων - και η απουσία κοινωνικού εξοπλισμού εκτός από την βλάβη στο περιβάλλον και την δημόσια υγεία έχουν ως αποτέλεσμα την υπονόμευση εξισορροπητικών δραστηριοτήτων όπως η παράκτια αλιεία, η κτηνοτροφία, η παραγωγή τροφίμων, ο τουρισμός, την απερήμωση της υπαίθρου και την εγκατάσταση του πληθυσμού σε πόλεις που αναπτύχθηκαν χωρίς σχέδιο, χώρους, υποδομές. Έτσι σήμερα, στις συνθήκες της κρίσης, η Στερεά δεν είναι σε θέση να εξυπηρετήσει την ανάγκη επιστροφής σε άλλες μορφές οικονομικής δραστηριότητας και την τάση εξόδου του πληθυσμού από τα μεγάλα αστικά κέντρα.
Οι μεγαλοεπιχειρηματίες επελαύνουν, οι πολιτικοί τους ανοίγουν το δρόμο Α. Επιχείρηση «Ηλεκτρική Ενέργεια». Η διευκόλυνση της αρπαχτής που ενδύθηκε το μανδύα της «πράσινης ενέργειας» και της «απελευθέρωσης της αγοράς» έχει προσλάβει διαστάσεις εφιάλτη αφού για κάθε βουνοκορφή, για κάθε πλαγιά, ή για κάθε μικρό ποτάμι στις λεκάνες του Αχελώου, του Μόρνου, του Εύηνου, του Σπερχειού και του Κηφισού, υπάρχουν εκατοντάδες εγκαταστάσεις και πολλαπλάσιες αιτήσεις για παραγωγή ενέργειας. Ο χωροταξικός σχεδιασμός ήταν απλούστατος: ιδιωτικές «ΑΠΕ» παντού, με προτεραιότητα τις δημόσιες δασικές εκτάσεις. Οι θέσεις εργασίας είναι ελάχιστες μετά το στάδιο της κατασκευής, η τεχνολογία είναι εισαγόμενη (κυρίως από Γερμανία και Κίνα). Παράλληλα η «απελευθέρωση» της αγοράς ενέργειας προίκισε τις κοντινές στην Αττική περιοχές με μονάδες ηλεκτροπαραγωγής. Οι αγωγοί φυσικού αερίου κατασκευάζονται με δημόσιο χρήμα και αντί να τροφοδοτούν σπίτια και βιομηχανίες οδηγούνται σε μεγάλες ιδιωτικές μονάδες που το χρησιμοποιούν για να παράγουν ρεύμα. Επιχείρημα για τη διαρκή λειτουργία των μονάδων αυτών (ακόμη και όταν δεν χρειάζονται), αποτελεί η διακύμανση της ενέργειας που παράγουν οι «Ανανεώσιμες» ανάλογα με τον αέρα, τον ήλιο, τη ροή των ποταμών. Και επειδή σχεδιασμός δεν προηγήθηκε, μονάδες στήνονται κατά βούληση. Στη συνέχεια όλοι μαζί πωλούν στη δημόσια επιχείρηση που υποχρεώνεται με πολιτικές αποφάσεις να αγοράσει πανάκριβα μια υποθετική παραγωγή ενέργειας. Όταν η εκποίηση της ΔΕΗ ολοκληρωθεί, λίγοι μεγάλοι όμιλοι θα παράγουν ενέργεια μέσα από την εκμετάλλευση δημόσιων υποδομών, φυσικού πλούτου (ποτάμια, λιγνίτες, δάση, δημόσιοι χώροι) και η τιμή του ρεύματος θα συνεχίσει να αυξάνεται.
Β. Βιομηχανία, εξορύξεις, υδατοκαλλιέργειες : η χώρα και η περιφέρεια ως φέουδο

Ολοένα και πιο φανερά η τοπική – όπως και η εθνική- οικονομία όχι μόνο συρρικνώνεται αλλά και συγκεντρώνεται σε λιγότερα χέρια. Ολοένα και πιο απροκάλυπτα τα επιχειρηματικά σχέδια εξυπηρετούνται και παίρνουν θεσμικό μανδύα, τα κέρδη ιδιωτικοποιούνται, οι ζημίες βαρύνουν την κοινωνία. Στην περιοχή του Ασωπού, όχι μόνο δεν έχει γίνει σχέδιο επί δεκαετίες αλλά ούτε και καμιά παρέμβαση για τον έλεγχο της ρύπανσης. Τα αγροτικά προϊόντα έγιναν ανεπιθύμητα, οι συνθήκες ζωής υποβαθμίστηκαν τραγικά. Σήμερα το κλείσιμο πολλών παραγωγικών μονάδων, η παράνομη εργασία και οι μεσαιωνικές εργασιακές σχέσεις στις υπόλοιπες βαραθρώνουν το βιοτικό επίπεδο. Κανένα πρόβλημα για τους κυβερνώντες: μια νέα ιδιωτική Βιομηχανική περιοχή ξεφύτρωσε στη μαγευτική Βόρεια Εύβοια και αδειοδοτήθηκε κατά παράβαση όλων των χωροταξικών και αναπτυξιακών σχεδίων. Προορίζεται να φιλοξενήσει μια γιγάντια μονάδα ηλεκτροπαραγωγής και βαριές μονάδες όπως για παράδειγμα διαχείρισης αποβλήτων που αποτελεί νέο πεδίο δόξης για μεγαλοεπιχειρηματίες. Στη Στερεά βρίσκονται επίσης οι μεγαλύτερες μεταλλευτικές εκμεταλλεύσεις της χώρας και οι δύο μεγαλύτερες μεταλλουργικές βιομηχανίες. Τεράστιες είναι οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις από το Αλουμίνιο και την ΛΑΡΚΟ που διαχειρίζονται εκτάσεις, εγκαταστάσεις, λιμάνια. Στο ιδιωτικό Αλουμίνιο, τα δώρα δεν έχουν τέλος: επιδοτήσεις, μονάδες ηλεκτροπαραγωγής, μεγάλες οφειλές στη ΔΕΗ και στη ΔΕΠΑ, εκμετάλλευση ενός ολόκληρου οικισμού χωρίς χαράτσια, αγωγός φυσικού αερίου. Στην υπό κρατική διαχείριση ΛΑΡΚΟ, σκάνδαλα ετών και συστηματική απαξίωση. Μαζί με τις άλλες εξορυκτικές επιχειρήσεις (S&Β και ΕΛΜΙΝ) όχι μόνο εκμεταλλεύονται επί δεκαετίες δωρεάν τον ορυκτό πλούτο, όχι μόνο διευκολύνονται με δημόσιες υποδομές όπως διάνοιξη δρόμων, όχι μόνο καταστρέφουν τα κοιτάσματα προκειμένου να αντλήσουν εύκολα κέρδη αλλά ταυτόχρονα δεν κάνουν αποκαταστάσεις με αποτέλεσμα εκτεταμένες καταστροφές σε Γκιώνα, Ελικώνα, Οίτη και σε μεγάλες περιοχές στην Εύβοια. Σήμερα το μεν Αλουμίνιο εκμεταλλεύεται την κρίση για να μειώσει τις αποδοχές των εργαζομένων παρά τα μεγάλα κέρδη, η δε ΛΑΡΚΟ εκποιείται με αβέβαιο μέλλον για τους εργαζόμενους. Τέλος κατά παραγγελία των μεγάλων επιχειρήσεων του κλάδου, η χωροθέτηση των υδατοκαλλιεργειών έγινε στα ήσυχα και εύκολα προσβάσιμα νερά του Ευβοϊκού, παρά την βαριά βιομηχανική ρύπανση αλλά και την οικιστική ανάπτυξη. Η εμπειρία από τη μέχρι σήμερα λειτουργία των ιχθυοκαλλιεργειών είναι τριτοκοσμική, η εντατικοποίηση που προβλέπεται λόγω του χαμηλού κόστους που εξασφαλίζει η απουσία ελέγχων απλώς θα επιδεινώσει μια ήδη προβληματική κατάσταση.
Γ. Η Στερεά Ελλάδα ως διάδρομος Ο σχεδιασμός των μεταφορικών υποδομών αντιμετωπίζει τη Στερεά ως διάδρομο εξυπηρέτησης των διευρωπαικών μεταφορών και των επιχειρηματικών ομίλων. Λιμάνι Κύμης- Χαλκίδα – ΠΑΘΕ - Λαμία (διευρωπαικός κόμβος)- Ε65- λιμάνι Ιτέας- Ναύπακτος-Ρίο. Καμιά πρόβλεψη για την ενδοχώρα : ο διαμήκης άξονας της Εύβοιας, η σύνδεση Αθήνα- Θήβα-Λιβαδειά- Δελφοί, οι συνδέσεις Ευρυτανίας, Φωκίδας, Βοιωτίας παραπέμπονται στις καλένδες. Οι κλειστοί αυτοκινητόδρομοι παραχωρούνται στους εθνικούς εργολάβους, το δευτερεύον οδικό δίκτυο επιβαρύνεται με επιπλέον κίνηση λόγω της αποφυγής των διοδίων αλλά ούτε βελτιώνεται ούτε συντηρείται. Ο μοναδικός άλλος άξονας που χρηματοδοτείται αφορά τη σύνδεση της ιδιωτικής Βιομηχανικής περιοχής της ΒΙΟΧΑΛΚΟ και του λιμανιού της στη Θίσβη με την Ελευσίνα και τα Οινόφυτα. Μάλιστα ο όμιλος προικοδοτείται και με νέα σιδηροδρομική σύνδεση, όταν στην ευρύτερη Στερεά η μοναδική γραμμή τρένου (από εποχής Τρικούπη), είναι η Αθηνών-Θεσσαλονίκης.
Χωροταξικός σχεδιασμός, ένα σύντομο ανέκδοτο Σήμερα σε εξέλιξη βρίσκονται οι αναθεωρήσεις των περιφερειακών χωροταξικών σχεδίων που έχουν αναλάβει: - να εναρμονίσουν τους προγενέστερους σχεδιασμούς με τις τρέχουσες ανάγκες όπως αποτυπώθηκαν στα τομεακά σχέδια που εκπονήθηκαν για την εξυπηρέτηση των «επενδυτών» - να νομιμοποιήσουν επιλογές που ήδη έγιναν - να κατευθύνουν στοχευμένα τις χρηματοδοτήσεις δημόσιων και ιδιωτικών έργων μέσω κοινοτικών κονδυλίων και αναπτυξιακών προγραμμάτων και να περιβάλλουν με επιστημονική εγκυρότητα και κοινωνική αποδοχή την νέα αντίληψη για την «ανάπτυξη» που είναι ακριβώς όπως και η παλιά αλλά με λιγότερες προφάσεις και περιστροφές. Και επειδή παρά το «φτιασίδωμα», υπάρχει ο κίνδυνος οι ιθαγενείς να αντιδράσουν, το ΥΠΕΚΑ αποφάσισε να απαλλάξει τις περιφερειακές αρχές από το πολιτικό κόστος, αποδεικνύοντας για μια ακόμη φορά ότι ο ρόλος που τους επεφύλαξε ο Καλλικράτης ήταν αυτός των εκτελεστικών οργάνων. Η αναθεώρηση των περιφερειακών σχεδίων υλοποιείται από το Υπουργείο που έχει πρότερη εμπειρία στο κουρέλιασμα της χωροταξίας, της προστασίας του περιβάλλοντος και του κοινωνικού σχεδιασμού.