Πολιτική ελέγχου στο διαδίκτυο και ψηφιακές αντιστάσεις

Αναδημοσιεύουμε από τον Παραλληλογράφο, μια παρέμβαση με αφορμή την προώθηση των νομοσχεδίων SOPA και PIPA στις ΗΠΑ και τη μαζική αντίδραση μέσω ίντερνετ που ακολούθησε.

 Του Αλέξανδρου Γεωργίου*

Την Τετάρτη 18/1 όλος ο πλανήτης έγινε μάρτυρας της πρώτης μαζικής οργανομένης και συντονισμένης πρακτικής αυτού που θα μπορούσε να ονομάσει κανείς «ψηφιακή αντίσταση». Σε μια προσπάθεια εναντίωσης με την πρωτοβουλία των ΗΠΑ να νομοθετήσουν τη δυνατότητα σκληρού και αυθαίρετου περιορισμού σελίδων του διαδικτύου με αφορμή τη διακίνηση αρχείων που ενδέχεται να υπόκεινται σε νόμους για πνευματικά δικαιώματα, δημιουργήθηκε ένα τεράστιο ρεύμα διαμαρτυρίας και μια γιγάντια κινητοποίηση από χιλιάδες ανθρώπους – χρήστες του διαδικτύου. Κεντρικά site του αμερικανικού διαδικτύου ανέστειλαν τη λειτουργία τους για μια μέρα, άλλα ενημέρωναν τους επισκέπτες για τους κινδύνους σημαντικού περιορισμού του διαδικτύου από την κυβέρνηση, χιλιάδες ηλεκτρονικές επιστολές με παραλήπτες τα μέλη της γερουσίας των ΗΠΑ εστάλησαν και άλλες παρόμοιες κινήσεις συνοδεύτηκαν από κυβερνο-επιθέσεις των Anonymous σε κυβερνητικά site και σελίδες μεγάλων πολυεθνικών επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στον τομέα των έργων πνευματικής ιδιοκτησίας (π.χ. κινηματογραφικούς και μουσικούς κολοσσούς). Το αποτέλεσμα αυτής της πρωτοφανούς κινητοποίησης ήταν σε πρώτη φάση νικηφόρο: υπήρξε μαζική μεταστροφή μελών της γερουσίας απέναντι στα νομοσχέσια SOPA και PIPA (Stop Online Piracy Act – Protect IP Act) και φαίνεται να δημιουργείται κλίμα απόρριψής  τους.

Έχει ιδιαίτερη αξία στα πλαίσια του κινήματος να εξεταστεί η νέα αυτή ψηφιακή μορφή αντίστασης. Ξεκινώντας από την άμεση πολιτική πραγματικότητα της μαζικής διαδικτυακής κινητοποίησης μπορεί κανείς να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που έκανε αυτή την κινητοποίηση πετυχημένη. Παρόμοιες καμπάνιες έχουν γίνει και στο παρελθόν για μεγάλο εύρος ζητημάτων αλλά καμία δεν είχε την μαζικότητα και την αποτελεσματικότητα της μέρας ψηφιακής αντίστασης που είδαμε. Η αποφασιστική απάντηση για το ερώτημα αυτό βρίσκεται στην παγκόσμια συγκυρία του 2011-2: η κινητοποίηση αυτή υπήρξε, μαζικοποιήθηκε, νίκησε λόγω της τεράστιας ανόδου των κοινωνικών και λαϊκών κινημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο τη χρονιά που μας πέρασε. Το έτος που σύμφωνα με τον βρετανό ιστορικό Έρικ Χόμπσμπαουμ θυμίζει την άνοιξη των λαών του 1848, σημαδεύτηκε από την ανασύσταση του κοινωνικού υποκειμένου σε κάθε χώρα του πλανήτη που βρίσκεται στη δίνη της οικονομικής κρίσης. Η διαδικασία αυτή εμφάνισε τεράστια πολυμορφία – από τις άγριες απεργιακές ημέρες της Αθήνας, την εξέγερση του αραβικού κόσμου και το κίνημα των πλατειών σε όλο το Δυτικό κόσμο – και σημαντικό εργαλείο για την οργάνωση αλλά και την παγκόσμια συνειδητοποίησή της ήταν το διαδίκτυο. Η τεχνική δυνατότητα της σχεδόν στιγμιαίας ενημέρωσης για γεγονότα σε όλο το μήκος και πλάτος του πλανήτη αλλά και η τεχνική δυνατότητα πραγματοποίησης μορφών άμεσης δημοκρατίας σε μαζική κλίμακα αναμφίβολα έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στην κοινωνική πρακτική αλλά και στον ίδιο το σχηματισμό των κοινωνικών υποκειμένων. Η μαζική ψηφιακή κινητοποίηση λοιπόν έλαβε χώρα επειδή οι πρωταγωνιστές της είχαν ήδη αγωνιστικές αναπαραστάσεις από τις παγκόσμιες κινητοποιήσης και επειδή θεώρησαν ότι δίνεται υπερβολική δυνατότητα ελέγχου στις κυβερνήσεις πάνω στο μέσο που βοήθησε αυτές τις παγκόσμιες κινητοποιήσεις να οργανωθούν.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ότι αυτή η μέρα ψηφιακής αντίστασης ήταν σαφώς μια πολιτική κινητοποίηση. Σε ρήξη με τον ακτιβισμό και τη φιλανθρωπία που χαρακτήριζαν τις προηγούμενες καμπάνιες του διαδικτύου, η συγκεκριμένη κινητοποίηση είχε άμεσο πολιτικό στόχο: να καταψηφιστούν νομοσχέδια της κεντρικής κυβέρνησης των ΗΠΑ. Επίσης, οι πρωταγωνιστές είχαν σαφές ποιον έχουν απέναντί τους και στοχοποίησαν εξ’ αρχής την κεντρική κυβέρνηση των ΗΠΑ, τις μεγάλες πολυεθνικές εταιρίες στο χώρο του θεάματος και της ψυχαγωγίας, συγκεκριμένους γερουσιαστές κλπ. Επιπλέον, αν και αμερικανοί πολίτες στην πλεινότητά τους, οι «ψηφιακοί αγωνιστές» αντιλήφθηκαν ότι λόγω της παγκόσμιας οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής ηγεμονίας των ΗΠΑ σε όλο τον κόσμο, ένα χτύπημα απέναντι στην κυβέρνηση των ΗΠΑ θα ήταν χτύπημα απέναντι σε κάθε κυβέρνηση ανά την υφήλιο που θα ήθελε να ακολουθήσει το αμερικανοκεντρικό ρεύμα.

Πέρα από τις πολιτικές προεκτάσεις για τη μορφή των κινητοποιήσεων και σε τομή με τις λογικές που υποτιμούν τις κοινωνικές σχέσεις και διακυρήσσουν π.χ. ότι το ίντερνετ έφερε την επανάσταση στον αραβικό κόσμο, η αριστερή κινηματική συζήτηση πρέπει να βαθύνει με όπλο την κριτική για να αποκτήσει το δυνατόν πληρέστερη εικόνα του θέματος στις οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές του προεκτάσεις. Για παράδειγμα, ο διεθνής διάλογος αναφέρεται στο ίντερνετ σαν μια νέα δημόσια σφαίρα ελευθερίας, ακόμα πρώιμη και χαοτικά ανεπτυγμένη που απέναντί της στέκει το κράτος – δυνάστης που θέλει να την περιορίσει εξουσιαστικά, περιορίζοντας την ελευθερία τη στιγμή που υπερασπίζεται οικονομικά συμφέροντα των επιχειρήσεων – κολοσσών στον τομέα της πνευματικής παραγωγής. Αυτή η οπτική σίγουρα στη συγκυρία της ανόδου των κοινωνικών κινημάτων και της κρατικής καταστολής και λογοκρισίας είναι επίκαιρη, αλλά αναπαράγει το σχήμα ελευθερία των πολιτών – εξουσία του κράτους και των επιχειρήσεων – αντιεξουσία μέσω του διαδικτύου   και χάνει το τεράστιο οικονομικό και πολιτικό υπόβαθρο.

Το σχήμα που αναπαράγουν οι ακτιβιστές του ίντερνετ – χωρίς καμία αίσθηση υποτίμησης καθώς το αξιόμαχο π.χ. των Anonymous είναι εξαιρετικό – είναι σε γενικές γραμμές μια διάκριση της κοινωνίας των πολιτών του ίντερνετ σε κόντρα με την πολιτική κοινωνία των κρατών. Η κοινωνία των πολιτών του ίντερνετ έχει τη δυνατότητα να διαμορφώνεται σε δίκτυα ισότιμων εταίρων (peer to peer networks) για ανταλλαγή πληροφοριών, απόψεων, αρχείων, εφαρμογών, για επικοινωνία και διασκέδαση ενώ το κάθετο κράτος-λεβιάθαν στέκεται περιοριστικό του νέου ισότιμου κόσμου που οικοδομείται εκεί. Υπάρχει όμως στην πληροφορική η έννοια του εικονικού (virtual) (που απέχει από την έννοια του ιδεατού) και είναι η υλική αντιμετώπιση ετερογενών πόρων σαν ένα ενιαίο σύστημα. Όντως η κοινότητα του διαδικτύου  εικονικά διαμορφώνεται ως μια κοινωνία των πολιτών, πάνω όμως σε υποδομές που κάθε άλλο παρά κοινωνικές είναι. Μάλιστα, σε πολλούς κοινωνικούς σχηματισμούς, οι τηλεπικοινωνιακές υποδομές είναι αυστηρά κρατικά ελεγχόμενες, όπως στην Ελλάδα πριν την μερική απελευθέρωση των τηλεπικοινωνιών, και πόσο μάλλον δε οι ασύρματες υποδομές, με το ραδιοφάσμα να θεωρείται κατοχυρωμένος κρατικός πόρος με στρατιωτική και πολιτική στρατηγική σημασία. Ακόμα όμως και εκεί που εμφανίζονται ιδιωτικά τηλεπικοινωνιακά δίκτυα, αυτά ανήκουν σε κάποιο πάροχο και παρέχουν υπηρεσία επί πληρωμή. Πώς ακριβώς ταιριάζει με την ψηφιακή ελευθερία το να πρέπει να πληρώσεις για να έχεις πρόσβαση σε αυτήν; Είναι η ψηφιακή ελευθερία ένα εμπόρευμα; Ο διαδικτυακός ακτιβιστής είναι κάτι παραπάνω από καλά ενημερωμένο και δυναμικό καταναλωτή; Τελικά, το αν θα υπάρχει ψηφιακή ελευθερία για όλους μπορεί να αναχθεί σε ένα αγώνα για φτηνό ή δωρεάν ίντερνετ;

Το πόσο ελεύθερη να λειτουργήσει είναι η δημόσια σφαίρα του ίντερνετ που χτίζεται πάνω σε κρατικές ή ιδιωτικές υποδομές το δείχνουν διάφορα παραδείγματα. Ενδεικτικά μπορεί κανείς να παραθέσει την διακοπή των υπηρεσιών ίντερνετ τις μέρες της εξεγερμένης Αιγύπτου από τον Μουμπάρακ και τον συμπληρωματικό ρόλο που έπαιξε σε αυτό η Vodafone που έκλεισε και αυτή την πρόσβαση στο δίκτυο κινητής τηλεφωνίας που διαθέτει στη χώρα. Αντίστοιχο παράδειγμα μπορεί να αποτελέσει το «δεύτερο ίντερνετ» που υπάρχει στην Κίνα, δηλαδή τον φραγμό που επιβάλει το κινεζικό κράτος – μελλοντική υπερδύναμη της πληροφορικής – στην πρόσβαση εκατέρωθεν του σινικού τείχους και η συνακόλουθη δημιουργία αντιγράφων των Δυτικών site, όπως π.χ. ένα δεύτερο Facebook με πρόσβαση μόνο από κινέζικες IP. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι αυτά τα παραδείγματα αφορούν ανελεύθερα καταπιεστικά καθεστώτα και είναι αρκετά βήματα πίσω από αυτά που συμβαίνουν στο Δυτικό κόσμο. Κρατώντας εν μέρει το δίκιο που μπορεί να έχει το επιχείρημα, τα παραδείγματα αυτά καταδεικνύουν τη δυνατότητα που μπορούν να έχουν τα Δυτικά κράτη να περιορίσουν το ίντερνετ.

Ακόμα όμως και εντός του κόσμου της διαδικτυακής ελευθερίας υπάρχει ενός είδους «κρατική» πολιτική. Η Google, η γνωστότερη μηχανή αναζήτησης, συμμετείχε στην μέρα ψηφιακής αντίστασης απαιτώντας απόσυρση των νομοσχεδίων. Θα άξιζε να συζητήσουμε για το ποιά είναι η φιλοσοφία της. Σε πρώτο επίπεδο, φιλτράρει τα αποτελέσματα της αναζήτησης με βάση την εθνική τοποθεσία από την οποία διατυπώνεται το ερώτημα προς αναζήτηση και παρουσιάζει στο χρήστη τα κατάλληλα φιλτραρισμένα αποτελέσματα. Δεν είναι λίγες οι αναφορές για συνεργασία της Google με τα εθνικά κράτη. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, η Google ως πρακτική (το googleάρισμα) διαμορφώνει το σύγχρονο χρήστη του διαδικτύου. Μέχρι πριν κάποια χρόνια, κυριαρχούσε η λογική της φυλλομέτρησης (browse) όπου ο χρήστης επέλεγε να ξεκινήσει τη θεματική του αναζήτηση από ένα κατάλογο θεματικά οργανωμένων ιστοσελίδων και στη συνέχεια ακολουθόντας υπερσυνδέσμους (hyperlinks) οδηγούταν από σελίδα σε σελίδα. Πλέον αυτή η πρακτική έχει ατονήσει προς χάρην της αναζήτησης, δηλαδή της διατύπωσης ερωτήματος (query) σε μια μηχανή αναζήτησης (search engine) και χρήση των σχετικών αποτελεσμάτων. Η μάχη για την καλύτερη μηχανή αναζήτησης – το κέντρο του διαδικτύου – έχει προ πολλού λήξει με την Google να ανακηρύσσεται σε νικητή. Μάλιστα, η συνήθης πρακτική είναι οι χρήστες να ασχολούνται μόνο με τα αποτελέσματα της πρώτης σελίδας ή μόνο τα δέκα πρώτα. Αυτές οι παρατηρήσεις δείχνουν την ισχύ που έχει η Google στην διαμόρφωση της λογικής του χρήστη του διαδικτύου και μας οδηγεί σε ένα τρίτο επίπεδο: ο αλγόριθμος κατάταξης ιστοσελίδων της Google (PageRank) διαμορφώνει το σύνολο των ιστοσελίδων. Με μια αλλαγή κριτηρίων στην ταξινόμηση των σχετικών με ένα ερώτημα ιστοσελίδων, η Google μπορεί να οδηγήσει σε πρακτική «εξαφάνιση» χιλιάδων ιστοσελίδων και άρα θέτει το πρότυπο για το πώς παρουσιάζεται το περιεχόμενο στις ιστοσελίδες του πλανήτη (κάτι εξίσου σημαντικό για το web όσο και το ίδιο το περιεχόμενο) και εμμέσως και το ίδιο το περιεχόμενο. Μήπως η Google είναι το «κράτος» του διαδικτύου;

Εν τέλει, η νέα ισότιμη κοινωνία που ξεπροβάλλει μέσα από το ίντερνετ, είναι μια κοινωνία – άθροισμα ισότιμων ατόμων. Αυτό μπορεί να είναι κάτι περισσότερο από την ολοκλήρωση του οράματος του πολιτικού φιλελευθερισμού; Μπορεί το όλον που σχηματίζεται από την εν δυνάμει ισότιμη συμμετοχή των ελεύθερων χρηστών του ίντερνετ να είναι κάτι παραπάνω από το απλό αλγεβρικό άθροισμα; Χωρίς να υποστηρίζω τη διάκριση πραγματικής ζωής και ζωής στο διαδίκτυο (αν και υπάρχουν πολλά φαινόμενα κοινωνικής ψυχολογίας που σχετίζονται με τη ζωή στο διαδίκτυο) υποστηρίζω ότι αυτό που κάνει τις επιμέρους δικτυακές κοινότητες να λειτουργούν συλλογικά είναι μάλλον μια συλλογική λογική, διάθεση και πρακτική γύρω από ένα υλικό στόχο που διευκολύνεται από το ίντερνετ παρά η τεχνική δυνατότητα του ίντερνετ καθαυτή.

Η πάλη για διεύρυνση της ψηφιακής ελευθερίας πρέπει να είναι κομμάτι της σύγχρονης ριζοσπαστικής πολιτικής και της κατεύθυνσης προς μια άμεση οριζόντια δημοκρατία. Πρέπει όμως να χτίζεται από κάτω προς τα πάνω, να αμφισβητεί τις ιδιωτικές και κρατικές υποδομές, τις εταιρικές πολιτικές ακόμα και εταιριών – «συμμάχων» της ελεύθερης ανάπτυξης του ίντερνετ και τις ιδεολογικές και πολιτικές αναφορές που ενέχει δομικά η πρακτική της χρήσης του διαδικτύου. Να αντιλαμβάνεται ότι σε τελική ανάλυση είναι πάλη ενάντια στις πολιτικές μορφές του σύγχρονου κράτους στο σύνολο της οικονομικής και εθνικής του στρατηγικής, δηλαδή είναι πολιτική πάλη, έχει άμεση κοινωνική σημασία και δεν μπορεί να τεθεί ξεκομμένα από το κοινωνικό ζήτημα. Έχουμε πολλά να διδαχτούμε από τους νέους σε Αίγυπτο και Puerta del Sol της Μαδρίτης που από κάποια στιγμή και μετά, για τους μαζικούς χώρους των κινημάτων στις πλατείες έφτιαξαν δικές τους ασύρματες υποδομές πάνω στις οποίες έχτισαν δομές άμεσης ψηφιακής δημοκρατίας και πάντα χρησιμοποίησαν την πληροφορική και το ίντερνετ σαν μέσο για την πολιτική πάλη και όχι σαν σκοπό.

*Ο Αλέξανδρος Γεωργίου είναι μεταπτυχιακός φοιτητής του τμήματος Μηχανικών Η/Υ και Πληροφορικής Πανεπιστημίου Πάτρας.